InfoHub Logo

Kúı atasyna — taǵzym

Jyryńnan burynǵy syryń da sol bolǵan soń «jaryqtyq sol syrdyń ózi neden bastalǵan edi?» degendi ár oraıda zerdeńe ornyqtyryp, tiri sýret, qımyl-qareket qalpynda saqtaıdy ekensiń. Sol quddy álgi ázirde bolǵan oqıǵadaı oılaǵan saıyn janyńa jaqyndaı túsedi eken. Bul kúnderde bireýler dastan, bireýler óleńmen jazylǵan roman desip júrgen meniń «Qurmanǵazy» atty eńbegimde:

Elemeı zekirgenin bir shaldyń da,
Estimeı dese bireý: qamshy aldyń ba?
Taıanyp eki jaǵyn osy bala
Kúıshiniń jatqan edi qarsy aldynda, —

delinetin óleń shýmaǵynan oqyrman Uzaq esimdi ustazynyń qarsy aldynda kúıshi óneriniń qudiretine esi kete eltip jatqan qarshadaı Qurmanǵazyny kóredi ǵoı. Shynynda ol aqynnyń oılaý júıesinen engen sýret emes, meniń alty jasar kezimde óz basymnan keshirgen naqty bir oqıǵaǵa negizdelgen.

Týyp-ósken jer tabany bizdiń aýylǵa Qurmanǵazynyń Azǵyrynan da, keıingi qonysy Sahmadan da áldeqaıda jaqyn Qabylan deıtin kúıshi jaz aılarynyń birinde bizdiń úıdiń qonaǵy boldy. Keshkilikte maldy jaıǵap bolǵan soń jınalǵan qanattas aýyl adamdary esikteri úlken kisilerden aýyspaǵan alty qanat úıdiń irgesin aınala túrgizip syrtqa da tyǵyz ornalasqan. El aǵasynyń erkesi — men ǵana aspaly shamnyń astynda, Qurekeń shákirti kári Qabylannyń qarsy aldynda jańaǵy bala Qurmansha jatyp alsam kerek. Ol sáttegi meniń uǵymymda dombyra ustaǵannyń bári derlik atyn aýyzǵa almaı kúı shertpeıtin Qurmanǵazy — osy kisi. Qabylan Qurekeńniń qaı kúıi qandaı jaǵdaıda týǵanyn aýyzeki aıtyp otyryp tartatyn kisi eken. Túnniń bir ýaǵyna sozylǵan qaqtyǵys-soqtyǵysy mol tarıh pen keýdeńe týra sóılep suǵynatyn sıqyrly sazdarǵa men de kózimdi bir ashyp, bir jumyp uıyp qalyppyn. Sony jeńgem Balqıa alqa-qotan aldynda uıyqtap ketkeli jatyr dep uqqan. Úlkenderdiń aldyn orap ol jerge bara qoıý jas kelinge qıametten qıyn. Áıeldiń ótinishi boıynsha aýyl jigitteriniń bireýi esik jaqtaǵylardyń ara-arasymen buqpantaılap kelip meni sıraǵymnan tartyp ala qoımaq bolǵanda qolyma ilikken kilem pushpaǵyn ózimmen birge túre tartyp ári oqys aıǵaılap, eldiń tynyshtyǵyn buzyppyn. Osy oraıda Qabylan bylaı depti:

— Belgili kúıshi Erǵalı Eshanov osy baladaı sábı shaǵynda úıine tústenip kúı tartqan Qurmanǵazyǵa jańaǵydaı esi kete eltip, aqyrynda ózińmen birge meni ala ket dep jalynsa kerek. Kúıshi úırek basty shanasyna minerde qasqyr ishiginiń shalǵaıyna tyǵylǵan balanyń saǵyn syndyrmaı el aralaǵanda apta boıy ala júripti, «perishtege kórsetken qulshylyq qyzmetimnen ata-anasy qulaǵdar bolsyn, alańdamasyn, balasyn aparyp salamyn» dep habarshy jiberipti. Myna bala da atasynyń sharapatyna eltigen shyǵar. Qoryqpańdar, buny urlap áketkendeı meniń qasqyr ishigim de, shanam da, sharapatym da joq.

«Boz sholaq atty boq dúnıeni» ysyryp tastap, taǵylyq, tasyrlyq degendermen tabıǵattyń óz tilinde salǵylasa bilgen saz dúnıesiniń alybyna adam ataýlynyń oıshyl úlkeni de, oısyz sábıi de báribir bolǵany ǵoı sonda... Zady, óz qudyreti keýlep kire almastaı sańlaýsyz sana joǵyna kóz jetkergen ulylyq ýytty qasıetterin ýystap shashqanda biz sony sezbeıtin de sekildimiz.

Qurmanǵazyny otyz tórtinshi jyldan bastap biz nasıhattadyq, alystarǵa atyn shyǵardyq deımiz. Oǵan daý joq, árıne. Nasıhatymyzdyń bári birdeı onyń paıdasyna shyǵa bermegeni de daýsyz. Men bunyń qaı jaǵyna da osy joly toqtalamyn. Qaı tulǵanyń bolsa da sondaı jaǵdaılaryn ómiri men qyzmetin sóz etetin kezderde jónge baqtyryp qalmasaq, basqa ýaqytta sonyń utyry kele bermeıdi. Keshegi kúnniń kesirin kesetin ýaqyttyń endi týǵanyn ózimiz de moıyndap jatyrmyz ǵoı. Osyndaı negizgi áńgimege aýysardyń aldynda áli pikirimizdi jalǵastyryp, osy kisini bizge deıin bilgen qalyń jurtshylyq qaı dárejede tanyǵanyn ańǵartatyn bir shyndyqty taǵy da bilgizbek kerek.

Shaıtanı aralynda jerlendi dep júrgen Qurmanǵazy zıratyn men 1952 jylǵy saparymda qalmaqsha Kúrlik, qazaqsha Albasty tóbe dep atalatyn bıik jotanyń basyndaǵy kóne qorymnan taýyp qaıttym. Oǵan meni Qurekeńniń kóziniń tirisinde kórip qalǵan Ybyr aǵa Dosálıev bastap aparyp, qulpytasyn kórsetken. Qulpytasqa baılanysty áńgimeni sál kidirte turyp myna jaǵdaıdy aıtalyq.

Osy tóńirekte 1929 jyly sottalyp qamalǵandar lageri turǵan kezde Qurekennsh burynǵy zıraty — basynda aıy bar, tutastaı aǵashtan turǵyzylǵan kók shatyrly bıik mazary qıratylyp, otqa jaǵylǵan. Biz kórip turǵan alasa soqpa beıit — Qurekeń nemeresi Qubash marqumnyń asharshylyq jyly áline qaraı istegen áreketi eken. Sony kórip bir túrli qulazyp turǵanymda Ybykeń:

— Sen óıtip kúızelgenińdi qoıa tur, — dedi de, áýeli bıik jotanyń týra túbinen janap ótetin úlken joldy nusqady. — Áne, anaý túıe arbadan túsip jatqan eki qatyn, bir erkekti kórdiń be?

— Kórip turmyn.

— Kórip tursań, solar osy tustan ozyp, joldyn sonaý bir ıinine ilikkenshe jaıaý júrip ótedi. «Jaldy atasynyń» (eli ony solaı ataǵan) tusynan ótkenshe kólikti jolaýshynyń bári sóıtedi.

Áńgimeni odan ári aıtqyzbaı-aq túsinýime bıiktigi sarjyndaı aǵash dińgek, oǵan baılanǵan (qurany oqylyp, túıinshekterindegi aqshalary alynǵan) túrli-tústi shúberekter.

— Já, endi, — dep Ybekeń sózin jalǵastyrdy. — Sen bul kisini Keńes ókimetiniń arqasynda áýlıege aınaldy dep turǵan shyǵarsyń, soqpanyń ishine sekirip túse sal da, myna meniń taıaǵymmen sypanyń tóńiregindegi kez kelgen topyraqty túrtip ashyp kórshi. Tapqan oljalaryńdy bir-birlep maǵan kórsete ber.

Shynynda da topyraqtyń asty emes-aý, ara-arasy túgeldeı tunyp turǵan derek dersiz. Men tabysyma nasattanyp, ter shyqqan saıyn óz jumysymdy qyzdyryp, ýysyma ilikkenniń aqsaqalǵa bir-birlep ustata berdim. Ol maǵan ár býıymdy ajyratyp aıtty da, alǵan jerime qaıta jasyrtyp otyrdy.

— Bul — qurannan súre.

— Mine, mynaý Kerenskııdiń aqshasy.

— O, mynaý Mekalaıdyń sólkebaıy ǵoı.

— Toqta, toqta! Myna qaǵazyńyz ne boldy eken?... Sirá osynyńyz «Baqyrǵannyń» bir jeri aý deımin. Aıtpaqshy, bunda qıssalardan talaı sóz tastalǵan. Tastalǵan emes-aý baıaǵy kók shatyrly páterdeı mazardyń barynda osynda olardyń turatyn orny da bolǵan. Mynaý jelmen uıytqyp, soqpanyń ishinen shyǵa almaı ábden túbitshe tútilgen mamyqtar — sol hıssalardyń qaǵazy. Osynyń kóbi — kóziniń tirisinde tatarshadan ózi oqyǵan nárseler. Ózine aq pasport berip qýǵyn-súrginnen qutqarǵan pravıtel Maqash Bekmuhambetovpen Bapaspen de (Dáýletkereıdi aıtady. — E. X.) baılanys ustap, solardan da oqıtyn ol-pul alyp tursa kerek.

Bir dorba usaq tasty ne óziniń abaqtyda, ne sheshesi Alqa men áıel) Áýestiń úıde otyryp bal ashqandaǵy sáýegeılik quraly dep joramaldadyq. 1959 jyly biz basyn basqasha qaraıtqanda bulardy ekskavator túgeldeı japyryp tastasa kerek. Atyraý murajaıyna alynǵan qulpytas pen óziniń ósıeti boıynsha kıizge orap kómilgen (asyna soıylǵan) kúreń bıeniń basynan basqany kóre almadyq.

Qulpytasty ashqan Astrahan tatary ólgen jylyn «1889» dep jazýdyń ornyna «1879» dep jazyp (biri joǵary, biri tómen qarap turatyn «7» men «8»-diń ashasyn almastyryp qoıǵanyn Qubash tóbe basyna ákelgende bir-aq bildi dep, ony da Ybyr rastap berdi. Tas boıynsha 73 jasynda opat bolǵan adam 1810 jyly týǵan bolady. Meniń aýyl mektebinde birge oqyǵan dosym Óteshqalı Esmaǵambetovtyń sheshesi Áýeske nemere sińli bolyp keledi. Sol kisi bir sózinde «jaldy jezdem jylym barys deıtin sekildi edi» degeni úshin osy «1818» jyldy men de qýattadym.

Qamalǵan, qashyp shyqqan Astrahan, Orynbor abaqtylary, jer aýdarylyp, aıdalyp baryp qaıtqan Úrkit (Irkýtsk), birde «Boz qańǵyr» atanyp aqsur atpen, birde Asanqaıǵysha maıa minip aralaǵan qazaǵynyń jer-sýy — qaıdan da taǵdyr tatqyzǵan dámi — osy adamnyń ómirbaıanyn quraıdy deımiz-aý. Túptep kelgende osylardy «ómirbaıannyń» ózi dep bilmek ádil emes. Bular — qazaq ómirinde eshkimdi qaıtalamaǵan, eshkim qaıtalaı almaǵan, qaıtalaýy múmkin de emes uly dúnıelerdiń jaratýshysy adamǵa beriletin az ómirde tolyq bolmysymen kórinip úlgerýi úshin Alla Taǵalanyń ústi-ústine asyqtyryp tynyshsyz tyqpalaǵan qozǵalystary ǵana. Olar ólmeıtin ómirbaıandy azyqtandyryp qana otyrdy. Biraýyq jele-jortyp ótelikshi: onsyz da jaralynyn janyn kúızeltken «Aqsaq kıik», yzaǵa tıgen «Aqbaı», aqkókirek te adýyn «Adaı», «Aıjan qyz», bir mezet bult astynan jarq ete qalǵan kún kózindeı «Aıda bulbul, Aqjan-aı», kenet tuldanyp, uly muratyn kókke janyǵan «Kishkentaı», ar bıiginen «Attan!» salǵan «Tóremurat», basqa tirshiliktiń biri janyp, biri sónip jatsa da meıirimi, tóline tileýi túgesilmeıtin sheshe—«Qaıran sheshe, sen aman bol!» ...Qaısy birin aıtasyń, osynaý qonysynan qýylǵan kóshpendiniń «Jigerin» oıatý úshin teńiz de kúrsine doldanyp «Kóbik shashqan». Qudaı-aý, bu dúnıe ne bop ketti?! Bu qazaqtyń qashanǵy qat-qabat sory azdaı, orystyń zeńbireginen mıymyz zeńgip edi, órdi qynadaı qyryp, jerdi jaýlap alyp edi. Shyǵystyń zyndanyń da óz zańymen syıystyra al maǵan jurttyń endi daladaı darqan úıin, sazyn da abaqty deıtin ajdaha jutar boldy ma?! Máýeli baǵynan basqa jerde saıraǵan bulbuldy kim kóripti?! Jo-joq, jatqa jaǵynǵandar temir torǵa tyqqyzǵan óner sultanyna tek qana «Kisen ashqan», «Túrmeden qashqan» jón. «Buqtym, buqtym, jyraǵa buqtym», saıǵa buqtym», sóıtip qutyldym dep qashqyn jan syryn aqtaryp otyrǵan adamy satqyn bop shyqqanda odan da bezgen. Týǵan topyraqqa «Beker keldim» kúıi sonda týǵan. Ulan-baıtaq Saryarqaǵa sapar sodan bastalǵan. Qaıran «Saryarqa»!.. Bul kúı qazaq jurtynyń birinshi nómirli elurany emes pe?! Osy qazaq tutas bir tý túbinen tabylǵanda nar jaıylǵan jerden jaý qaıyrǵan edi ǵoı! Qan tamyrǵa osyny qyzdyryp sińirgen bir saz bar desek, sol «Saryarqadaı-aq» bolar.

Orys ómirimen araqatynastan týǵan «Balbyraýyn», «Perovskıı», «Laýshke», «Mashına» men «Ne krıchı, ne shýmılerdis» yzaǵa býlyqqan saryndary túgil kóńildi degenderi de Qurmanǵazy qaharyn tókpegen bir sátti de bilgizbeıdi. «Serper» men «Bal qaımaqtyń» ózi de el dámi eringe tıgen mezette, nemese otbasy bútindelgen bir sátte talaıǵy ańsaǵanyn ǵana eske túsirgen erke dúnıeler. Biraq ishteri — shamadan tys iri.

Uly kúıshi-kompozıtor shyǵarmashylyǵy osylaısha júrip otyryp, eń sońǵy «Itog» dep atalatyn kúıine jetkenshe qansha dúnıeler týyp, qanshasy jer astyna ketkendermen birge joǵalǵanyn bir qudaıdyń ózi biledi. Ózin jekege jatqyzyp, az ǵana malyn tartyp alǵanymyz úshin Almatyǵa shaqyrǵanda da kelmegen Erǵalı Eshanovtyń bir ózi ustazynyń alpysqa jýyq kúıin bermeı ketkenin nemeresi Ǵ. Qaıróshevten estigenbiz: Ol tákapparlyqta shákirtterine Qurmanǵazynyń ózinen aýysqan. Qaraǵa da, tórege de óz qadirin osylaısha ótkizgen Qurmanǵazy da pende emes pe, «Isataı menen Mahambet ókine me eken óldim dep?!» deı otypa óziniń de opyq jemesteı asqaq sezimin bir oraıda ańǵartyp alady: «Ózimmen uly duǵa bir túsetin ul týar mendeı sirá qatyn qaıdan?!» deıtin de sózi bar ǵoı onyń.

Qurekeńniń elmen birge qıly-qıly ómir keshken shyǵarmalary bizdiń tusymyzda baǵy janyp, qazaq jeri turmaq, burynǵy Keńes odaǵyna, odan dúıim dúnıe taraptaryna tanylǵany ámbege aıan. Kóptiń kózi kórgenine ádil, olardy ózimizden de joǵary baǵalaǵan jurttar bary aıtylyp, jazylyp ta júr. Jalpy bul salada qazaq mýzyka zertteýshileriniń eńbegin qalaı marapattasań da soǵan tatıdy. Saýattylyqqa, aqıqat isine adaldyqqa ańsap jetken zıaly jandar eń aldymen halyq qazynasyna aıryqsha qurmetpen qarady. Solardyń ishinde Qurmanǵazy men onyń taǵdyrlastaryna bola akademık Ahmet Jubanov tókken terdi aıyra-bóle aıtpasaq, ony qudaı da keshirmes. Ol kisi Orynbor, Oral, Atyraý, Naryn, Astrahan, bergi Muǵaljar, Aral, Syr boılarynan da Qurmanǵazy kúılerin tartýshylardyń talaıymen tapty. Ol basqalarmen qatar uly kúıshi-kompozıtor eńbekterin de teorıalyq jaǵynan júıelep, halyqqa túsinikti tilmen kitap kúıinde de oqytty, ózi tuńǵysh qurastyrǵan ult aspaptary orkestriniń qýatty da ásem únimen qulaqqa quıdy. Sodan keıin-aq Qurmanǵazyǵa Kúı Atasy degen qurmetti ataqty halyqtyń ózi berdi. Qurmanǵazynyń esimimen atalǵan álgi orkestr jarty ǵasyr boıy eseıip, eseıgen saıyn órisin uzartty — batys, shyǵys elderin túgel derlik aıaqtaı aralady. Sonyń úlgisimen bas quraǵan basqa ujymdar da talaı qurlyq jurttaryn qazaq ónerine tánti qyldy. Sonyń bárinde kúı atasynyń baǵa jetpes klasıkalyq týyndylaryna aq, qara, sary násilderiniń qaısy biri de aıryqsha nazar aýdarmaı qala almady. Tipti baıaǵy orys jýrnalısi N. Savıchevteı «mýzykadan saýaty bolsa birinshi juldyz osy bolar edi» dep shart ta qoımaı, «mynaý adamyńyz jıyrma birinshi ǵasyrdyń mýzykasyn jasaǵan ǵoı» deýshiler de tabyldy. Osy oraıda mynadaı bir qyzyqtardy aıta ketýdiń jóni kelip tur: «Orkestr Saryarqany» bastap jibergende oryndarynan dúrlige kóterilgen qytaı soldattary sol kúıdi aıaqtarynan tik turyp tyńdady» dep Ahmet Jubanov aıtyp kelgen edi. «Vashıngtonda, Birikken Ulttar Uıymynyń zalynda «Tóremuratty» tartqanymda bir amerıkandyq qasyma júgirip kelip, maǵan artyńnan izdep baramyn dedi» degeni Qarshyǵa Ahmedıarovtan da estidim. Bular óz aldyna, myna syrt adamnyń sózine qarańyz: «Erterekte men óz «Qurmanǵazymdy» orys tilinde Máskeýdegi kórkem ádebıet baspasynan ekinshi márte shyǵartqaly barǵanymda sol baspanyń, dırektory Valerıı Osıpov maǵan óziniń, bir áreketin bylaısha jetkizdi:

— Amerıkaǵa saparym aldynda astana dúkenderin aralap, kerek jerinde syıǵa tartýǵa tatıtyn, ol jaqta kezdese bermeıtin buıym izdedim. Bir dúkende Qurmanǵazy kúıleriniń kúı tabaǵy kezdese qaldy. Úıinde bolǵanymda sony meniń qolymnan alǵan úlken bir mýzyka qaıratkeri (atyn aıtyp edi, umyttym — E. X.) dereý oınatyp jiberdi de, Qurmanǵazynyń mekenjaıyn surady, hat jazyp, qonaǵym bolýyn ótineıin dep edim dedi.

Mine sizge dúıim dúnıe jurttarynyń Qurekeńdi quptaý dárejesin bilgińiz kelse. Burynyraqta A. Jubanov Qurmanǵazy kúıleriniń elý shaqty notasyn kitap etip shyǵarǵan edi. Qarshyǵa Ahmedıarov qazir soǵan jańadan jınalǵan 21 kúıdi qosyp baspaǵa tabys etti. Buǵan qaraǵanda «el ishi-kenishiniń» ata murasynan áli de bereri bar dep úmittenýge bolady. Uly murany áli talaı bahadúrler aldyna molaıtyp, baıytyp aparý bolashaqtyń isi. Qurmanǵazynyń kompozıtorlyq ónerimen tanysqandar onyń ǵalamat vırtýoz kúıshiligine de tabynýmen keledi.

Qarapaıym kúndelikti ómirde de bireýmen seni kim, qalaı tanystyrady, soǵan qaraı da jurt qabaǵy jumylyp, ashylady degen emes pe, bul arada bir toǵa bólip alyp, arnaıy alǵys aıtatyn top — dırıjerler shoǵyry. Ahannyń izin ala Shamǵon Qajyǵalıev, Nurǵısa Tilendıev, Aldabergen Myrzabekov esimderi tulǵa sıpatynda turýǵa tıisti. Álgi atalǵan Qarshyǵa da biraz ýaqyt qajyrly qaırat tanytty. Atanyń atyndaǵy akademıalyq orkestrdi Aıtqalı Jáıimovtyń búgingi basqarýyndaǵy ózindik órnegi el qulaǵyn taǵy da eleń etkizdi.

Qurmanǵazy kúıleri Qazaqstan kompozıtorlarynyń operalarynda, sımfonıalyq shyǵarmalarynda, hor kapelasynyń oryndaýynda, «Amankeldi» kınosynan bastap san salaly fılmderde talantty paıdalanylǵanda burynǵydan beter qulpyryp, kúı atasy armanynyń aqıqatqa aınalǵanyn kórsetti. E. Brýsılovskıı, M. Tólebaev, Q. Qojamıarov, F. Jubanova, B. Baıqadamov, M. Qoıshybaev, E. Rahmadıev, B. Jumanıazov, S. Muhamedjanov, K. Kúmisbekov sekildi klasıkterimiz ben soǵan jeteǵabyl talanttarymyzdyń qaısy biri de Qurmanǵazydaı sóz dúnıesiniń sardaryna qaryzdar emes, bári de áýlettik paryzyn óteı bildi.

Bul kúnderde Qurmanǵazy shyǵarmalaryn jınastyryp zertteýshiler baıaǵy A.Zataevıchpen, tipti B.Erzakovıchtermen de shektelmeıdi. Ahań úlgimen bul baǵytta Q. Tastanov marqum qansha kóz maıyn taýysty. Profesor Q. Muhıtov ta bul jumyspen jyldar boıy shuǵyldanyp keledi. Sońǵy ázirde Tumat Merǵalıev óziniń izdengish tapqyshtyǵymen kózge túsip júr. Osy jigitke jalǵyz-aq aıtarym: kúıdiń Qurmanǵazy qolynan shyqqandyǵy qýatynan, aýqymdy tarıhynan sezilip turmasa kez kelgen dombyrashynyń «bilgishtigine» ılanba. «Kóbik shashqan» dep bir nusqany tartqan adamnyń osy jigitke bergen túsinigin oqyǵanda jaǵamdy ustaǵanym esten ketpeıdi...

Árıne, mýzyka mamandarynyń teorıalyq jaǵynan bara almaı júrgen ıirimderi, alyp tulǵanyń ashylmaı jatqan qupıa qubylystary bálkim bar da shyǵar. Ol jaǵyn ózderi bizden de jaqsy biledi. Qalaı bolǵanda da olar atqarǵan jumys ushan-teńiz. Aıt ta aıt, Qurmanǵazynyń ózin qorshaǵan saıası-áleýmettik ortaǵa kózqarasyn baǵalaýǵa kelgende qaıystaı qasań qalyptasqan bir jaqty, kerek deseńiz, tipti teris pátýaǵa amalsyz bas shulǵymaǵandar kemde-kem desek, onyń jóni bir basqa. Oǵan da oralamyz.

Ana qursaǵynda nár bólisken, tabıǵat talastyrmaı, ana sútin de ekeýine eki emshekten buıyrtqan egiz perzentteı tirshilik dep saz ben sóz birligin aıta alsaq kerek. Qazaqta tipti «kindigiń bir me?!» deıtin de sóz bar-aý. Saz ben sóz birinsiz biri qozǵala almaı qalǵan jaǵdaıda meniń oıyma osy bir tirkes jıi oralady. Ol ózinshe ǵoı...

Egiz týǵan adam da eseıe kele eki túrli taǵdyrǵa ıelik etedi. Aqyndyq óner men kompozıtor týyndylarynyń ondaı túrleri bary da belgili. «Toqpaǵy myqty bolsa kıiz qazyq jerge kiredi demekshi, Qurmanǵazy kúıleriniń qudiretti tartylys kúshi zamandardan beri qalyptasqan sol zańdylyqty da buzdy: Kókiregin jaryp shyqqan jyrlary kóbinshe kúńirengen kúıge uqsas Tájibaev Ábdilda aqyn «Kóbik shashqan» kúıine sóz jazdy. Sóz bolǵanda qandaı!... Ony qazaq hor kapelasynyń oryndaýynda tyńdasańyz kózge jas úıirmeı otyra almaısyz. Kúıdiń jyrǵa aınalǵan tustary meniń «Qurmanǵazymda» da ushyrasyp otyrady. Qurmanǵazyǵa óleń-jyrlaryn arnaǵan aqyndar arasynan Juban Moldaǵalıev pen Jumeken Nájimedenovtiń tereń oıly tebirenisterin bólip aıtýǵa bolady. Amantaı Sataev ekeýmiz kúı atasyn beıneleıtin bir senarıdi kınoshy nazaryna usynyp kórip edik, odan berekeli bitik ónim aldyq dep aıta almaımyn. Marat Ysqaqov ekeýmiz teatr sahnalaryna shyǵarǵan pesany da ádebı-rejıssýralyq jaqtarynan qaıta qaraý kerek sekildi. Ǵ. Jubanovamen kelisim boıynsha lıbrettosyn men jazǵan operanyń ózine de ómir talaby turǵysynan qaıta bir oralsaq degen oıdamyz.

Qurmanǵazynyń mereıtoıyn buǵan deıin de atap ótken kezderimiz eldiń esinde. Onyń rýhy rıza bolǵandaı isterimizdi eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. Joǵarydaǵydaı tyndyrǵan jumystarymyzdy qorytyp, qala, qystaq, aýyldarda jıyndar ótkizdik, talaı sharýashylyqtar men kesheler, konservatorıa men ult aspaptar orkestri de onyń esimimen ataldy. Totalıtarızm zamanynda istegen isterimizdiń bári birdeı kóz qýanta almaǵan da shyǵar. Qazaqtyń óńkeı bir kempir-shaldaryn opera teatryna toltyra jınap, solarǵa Qurmanǵazynyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly mınıstrimiz oryssha baıandama jasaǵan kúndi de kórdik. «Dombyranyń zamany ótti, ony murajaıǵa tapsyrý kerek» degen bir pysyqaı bastyq tusynda da «Kóbik shashqan» men «Kisen ashqandar» kúńirene kúrsinip, «Jiger» men «Teris qaqpaılar» tepsine kúsh kórsetip jatqandaı sezildi.

Sonshalyq talaıǵy qoqys taptaýryn bop nyǵyzdalyp qalǵan jerdegi ıis-qońys qapelimde qaıda ketsin-aý... Kúı atasynyń mynaý 175 jyldyǵy áńgimeni aqıqat arnasyna burynǵydan áldeqaıda ádil ári batyl baǵyttamasa, basqany bilmeımin, bizdiń býyn ómirden ókinip attanatyndaı qylyqtar da bar. Áldeqashan dúnıeden ozǵan adamnyń tirlikteri qam-qareketin kópe-kórineý óz múddesine qaraı burmalap, óz qajetine jarata alsa ǵana jaqsy dep, oǵan jarata almaǵannyń kúllisine kúl shashqan saıasattyń Qurmanǵazyǵa qylǵan qıanaty da az emes. Belgili bir tarıhı tulǵa týraly barsha maǵlumattardyń ekshelgen eń bir syǵyndy seli ensıklopedıaǵa engiziledi ǵoı. Sodan úzindi oqytar aldynda basyn ashyp aıtarym: bul maqalany sol kezde kim jazsa da tek qana osy qalpynda ótkize alar edi. Sondyqtan J. Rsaldıı qysylatyn dáneńe de joq. Bunda bylaı delingen: «Q-nyń búkil ómiri men tvorchestvosy áleýmettik ádiletsizdik pen qanaýshylyqqa, ozbyrlyqqa qarsy kúres jolynda ótti». Eger sol ádiletsiz, qanaýshy, ozbyr budan sońǵy sóılemde óz atymen atalyp tursa, oǵan kim qarsy?.. Bul arada maqala kimderdi jazǵyryp turǵanyn ishińiz sezip te otyrǵan shyǵar. Olar, árıne, baıaǵy sol «Bı-bolystar men baılar». Bunyń endi buqpantaıǵa salatyn túgi de joq. «Bı-bolystar men baılardyń» ar jaǵynda turǵandar — solardyń ózderi emes, otar ıeleriniń ıtarshylary. Qazaqty qonysynan qýǵan orys basqynshylarynyń ózderi túgil solardyń qol shoqparyn el basqarǵan (Isataı, Mahambet cekildilep de kóp boldy ǵoı) adal erlerden, el syılap, bereke-bedel tutqan dáýletti adamdardan bólip alyp aıtýǵa da aýzymyz barmaı tur ǵoı. Óz ótirigimizge shynymen sensek pravıteldiń ózi qamatqan adamyn ózi aqtaǵany qalaı dep te daýlasar edik. Joq, ol derekke biz úndemeı otyryp, ishimizden soǵan ımandaı ılandyq. Bul — bir delik. Ekinshiden, ákimi bar, basqasy bar — eldiń ıgi-jaqsylaryna túgeldeı qarsy buzaqy kimge qajet?! Qurmanǵazyny sonshalyq azǵyn rólde «madaqtaýǵa» qıa aldyq pa?.. Qudaıdan kúshtimisiń, amal quryǵanda soǵan da qıdyq, qıanat emeı nemene bul!

Edil úshin egestik,
Jaıyq úshin jandastyq,
Qıǵash úshin qyryldyq,
Tepter úshin tebistik,
Teńdikti qoldan bermedik! —

degen adamdy armanǵa balap, solar da «ókine me eken óldim dep» degen, átteń sol kezde «Kishkentaı» bop qandy aıqasqa qatysa almaı qaldym-aý dep, soǵan sımfonıaǵa bergisiz shyǵarmasyn arnaǵan Qurmanǵazyǵa oılap tapqan ornymyzdyń sıqy álgi. Elim degen er ekendigine general-gýbernatordyń ózi sendirgen, orystyń shynjyrly tóbetterine (ýrádnıkke) «Ne krıchı, ne shýmı!» dep, qudireti kúı qýatymen zekigen qaısar qaharmannyń shyn bolmysyn ashyp aıtsaq, Shortanbaı, Murattarsha sorlap qalaryn da oıladyq, árıne. Qalaı bolǵanda da onyń ómirlik pozısıasyn A.Zataevıchke «konokrad» dep jamandaǵanymyzdaı kópe-kórineý usaqtattyq. «Uly» dep otyryp ta «ury» dedik. Óz basym Dóńbaı qajy men Baıǵazynyń eges, eregesindeı aýyl arasyndaǵy usaq janjalǵa Qurmanǵazyny aralastyrǵan joqpyn. Starshına Aqbaevty Perovskııdiń aldynda qurdaı jorǵalatqanda starshına bolǵany úshin emes, Qurmanǵazyny orystyń jazalaýshy otrádyna óz qolymen ustap berip, abaqtyǵa aıdatqany úshin sóıttim. Ony da men aspannan emes, ómirde dál solaı bolǵan oqıǵadan jáne «Aqbaı» kúıiniń óz ishindegi zyǵyrdany qaınaǵan, aýyq-aýyq sharasynan asyp-tógilgen ashý-yzadan aldym.

Qysqasy, Qurmanǵazy Saǵyrbaev adam, azamat retinde kim bolǵan degen suraqqa endigi zertteýshilerdiń jaýabynda osy bir oısyraǵan olqylyqtyń ornyn toltyrý shart. Sharasyzdan berilgen jartykesh, jalǵan baǵadan bas tartatyn kún týdy. Saz sardary Saǵyrbaev otarshyl saıasattyń ozbyrlyǵyna esh tózbegen, tutastap soǵan qarsy, ór, ójet tulǵa. Ol Áz Táýke men Abylaıdy, Syrym, Kenesary, Isataıdy bilse de tap tartysy degenniń ne ekenin bilgen joq. Ol — bar bolǵany mýzykadaǵy Mahambet.

Mynaý bólek-bólek BABA baptasyp, ATA bedelin salǵastyryp jatqan «erke» de, ersi tusta «Qurmanǵazy shynynda da dara turǵan jaryq juldyz» desek bireýler soǵan da bálkim burynǵydan beter tarynar. Tarynsyn... Qurmanǵazynyń sazdarynsyz bir konsert, efır ekrandarda bir kún ótpese de, ár shańyraqta toılarda sonyń kúılerin shalqytyp, halyqtyń asa aıaýly adamdary dúnıe sala qalǵanda sonyń kúılerin eńiretip otyryp ta tarynyp keldik qoı. Sol tarynýdyń saldarynan kúni búginge deıin beısharanyń esh jerde eskertkishi de joq. Burynyraqta sonyń eskertkishine báıge de jarıalanǵan. Qatysýshylarǵa arnalǵan oryndaryna qaraı júldesi de tólengen. Sonda birinshi júldege ıe bolǵan óz jumysyna baıtaq qazaq jerinen oryn taba almaǵan kúıinde Kenbaev Moldahmet marqum da zarlaı-zarlaı dúnıeden ótti. Bálkim Keńestiń 1988 jyly shyqqan ensıklopedıalyq sózdiginde aty atalǵan shyǵar desem, onda da kezindegi oblys hatshylarynyń aty bar da, úsh márte Eńbek Eri Qonaevtyń joǵy sekildi, búgingi sazgerlerdiń talaıy bar da Saǵyrbaev joq.

Ǵylym paıdasyna dep qabirden qazyp alǵan Qurekeń súıegin elden syrtqary jerge ıterip tastaı bermeı, jurtshylyqtyń, shetten kelgen qonaqtardyń da onyń basyna baryp táýep etýine yńǵaıly Atyraý qalasynyń bir jerine jerleıik degen ótinish ortalyq partıa komıetine de jazyldy. Oǵan akademıkter Ǵ. Múcirepov, E. Marǵulan, A. Núsipbekov, jazýshy D. Snegın, músinshi X. Naýryzbaev, ishinde biz de barmyz — barlyǵy onshaqty adam qol qoıǵanbyz. Ideolog hatshymyz, jańaǵysha, «qazaq baılary sıǵyzbaǵan soń orys jerine ózi baryp jatqan» degendi oılap shyǵaryp, bizdiń ótinishimizdi búroǵa da salǵyzbaı qoıǵan. Ótirikke ne shara, shynynda ol kezde Astrahan gýbernıasyna qaraǵan ol aımaq ta qazaq jeri bolatyn.

Eskertkish demekshi Qurekńniń portretin X. Naýryzbaev ta, M. Kenbaev ta, E. Smaıylov ta jasady. N. Shaıahmetov bas súıek boıynsha dep ózinshe músindegen boldy. S. Romannyń bir jumysyn qazaq ensıklopedıasynyń betinen kórdim. Qaı eńbek te ózinshe oıly, ózinshe nárli aq shyǵar. Biraq, osynsha kóp Qurmanǵazynyń bir adamdy tanytqandaı ortaq bet álpeti baıqalmaýy mádenıetimizdiń jetilgendigin ańǵarta qoıar ma eken?...

Abaı aıtqandaı, aldyńǵy aǵa tolqynnyń izin keıingi ini tolqyn basyp, bári de burynǵydaı kórinýin kóriner-aý. Sóıtse de ár tolqynnyń aldyńǵydan alǵan-aq, adal amanaty keıingige saf kúıinde saqtap bere bilýi mezgil minezine de baılanysty kórinedi ǵoı. Áıtpese óz órnegimen ózine deıingi baıytyp qaldyrýdyń ornyna kóne júziktiń kózin syndyrǵandaı, dúnıeden artyn jutatyp attanýǵa kimniń ary barsyn. Ál-qaderinshe, ashtyq pen qyrǵyn soǵystan ómirge áreń qaıtqan bizdiń jaradar býyn da namysty qoldan bermeýdiń amaldaryn az istegen joq. Oljasyzda emespiz. Sonda da degenimiz bola berdi me?.. Keshegi kúnderi ádep, ıbadat, árýaqtan ımený degenderden tul kórgensizge senbese de «sen bilesiń» demeske sharasyz bolǵan býynnyń endi ne istemekti oıǵa alsa da sony tyndyrǵansha alas uryp asyǵýy zańdy. Jasyratyn nesi bar, osy júrgen bizder bizden keıingiler qarǵamasa da, qabaq shytar mejeden alystap jaryǵan joqpyz.

Belgili bir tulǵanyń toıyn toılap, sonyń tóńireginde pikir qozǵasqanda taǵdyry soǵan uqsas taǵy basqalarǵa mereıtoıyn kútpeı-aq qyzmet kórsetpekti oılastyrǵan jón. Óıtpesek qoldan jasalǵan tarıhtardy qalpyna qaıtaryp úlgere almaımyz. Ýaqyt ozǵan saıyn aldymyz sırep, artymyz qoıýlanyp jatqan ózimizdi de umytpalyq, «Ógizge týǵan kúnniń» salqyny «buzaýǵa» da ońaı tımegen. Azyn-aýlaq qalǵan ómirimizde adam boıyndaǵy kisiliktiń, ar-uıattyń ústemdik tanyta bastaǵanyn qasymyzdaǵy ortaq múddeli úlken-kishiden dem-tynys denemizben de sezine júrsek deımiz. Bas paıdamyzdan buryn araqatynastaǵy jan semirter jaqsy dástúrdiń ornyǵaa bastaǵanyna kóz jetkerip, kóńil toǵaıtyp ótsek dep biz sony kókseımiz ǵoı. Solaısha shyn barmyn, baýyrmyn degen barshamyzdy Qurmanǵazynyń arýaǵy qoldasyn!

1993 jyl.

---