InfoHub Logo

Kemel Toqaev (1923—1986) 2 qazanda Almaty oblysynyń Qaratal aýdanynda týǵan.

Uly Otan soǵysynyń ardageri. 1948 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas Alash»), «Qazaqstan pıoneri» (qazirgi «Ulan»), «Sosıalısik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetteri redaksıalarynda jaýapty qyzmetter atqarǵan. 

1960–1977 jj. Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi «Vedomostarynyń» bas redaktory bop istegen, 1980–1984 jj. Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń ádebı keńesshisi bolǵan. 

Keńes chekıseri taqyrybyna arnalǵan onnan astam kitaby qazaq jáne orys tilderinde basylyp shyqty. Qazaqstan Jazýshylar odaǵy men Qazaq KSR İshki ister mınıstrligi jarıalaǵan ádebı báıgelerde birinshi báıge alyp, tórt márte laýreat atandy (1956, 1972, 1977, 1980). «Qyzyl komısar», «Qylmysker kim?» jáne «Sıqyrly syrlar» dep atalatyn pesalardyń da avtory.

Uly Otan soǵysynyń İ jáne İİ dárejeli ordenderimen, eki márte «Erligi úshin» medalimen jáne basqa kóptegen medaldarmen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet Gramotalarymen, KSRO İshki ister mınıstrliginiń Qurmet Gramotasymen jáne omyraýǵa taǵatyn arnaýly belgisimen marapattalǵan.

Kemel Toqaev – soǵys taqyrybyna arnalǵan súbeli shyǵarmalarymen qatar, qazaq ádebıetindegi detektıv janrynyń jolyn ashqan qalamy qarymdy kórnekti jazýshy, oqyrmandy baýrap alar shytyrman oqıǵaly kóptegen roman, povesterimen qalyń qaýymnyń yqylas-iltıpatyna bólengen qalamger.

Shyǵarmalary: Juldyzdy joryq. Áńgimeler. A., QMKÁB, 1954; Qys qarlyǵashy. Poves. A., QMKÁB, 1958; Bolashaq týraly oılar. Povester men áńgimeler. A., «Qazaqstan», 1955, 1958, 1972, 1975; Túnde atylǵan oq. Povester. A., «Jazýshy»; «Qazaqstan», 1971—1972, 1976; Qastandyq. Poves. «Jazýshy»; «Qazaqstan», 1971, 1972, 1975, 1976; Arnaýly tapsyrma. Poves. A., «Jazýshy»; «Qazaqstan»; 1965, 1968, 1976; Sarǵabanda bolǵan oqıǵa. Poves. A., «Jazýshy», 1975; Tańbaly altyn. Poves. A., «Qazaqstan», 1977; Sońǵy soqqy. Roman. A., «Jazýshy», 1981; Soldat alysqa ketti. Roman. A., «Jazýshy», 1983; Uıasynan bezgen qus. Roman. A., «Jazýshy», 1983.

Shytyrman hıkaıaly proza janrynda qalam tartqan jazýshylardyń arasynan shoqtyǵy bıik tulǵalardyń biri Kemel Toqaev edi. «Áke týraly tolǵanys» kitabyn oqı otyryp, Kemel Toqaevtyń balalyq shaǵynyń da el basyna kún týyp, qıly zamandar men kúrdeli kezeńderge tap bolǵanyn, aǵasy Qasym ekeýiniń bir kúnde ata-anasynan, keıinnen sońynan ergen qaryndasynan aıyrylǵan aýyr tragedıany bastan ótkergendigin ańǵaramyz. Alapat ashtyqtan endi ǵana es jıa bastaǵan kezde, surapyl soǵystyń yzǵary da kelip jetken edi. Jar súıip, balaly-shaǵaly bola almaı, dúnıeniń eshbir qyzyǵyn kórip úlgermesten qan maıdanǵa attanyp, qyrshynynan qıylǵan myńdaǵan bozdaqtardyń biri bolǵan Qasym soǵystan qaıtpady. On segizge endi tolar- tolmastan ózi de maıdanǵa attanady da, ajal aýzynan aman qalyp, aýyr jaraqatpen elge oralady. Soǵys jyldarynda jas Kemel «jyǵylsań nardan jyǵyl» degendeı ala-bóten qyrǵyn Stalıngrad okobynan bir-aq shyǵady. Sondyqtan orys jazýshysy Vıktor Nekrasovtyń «V okopah Stalıngrada» degen romany sıaqty Kemel Toqaevtyń da soǵys týraly jazǵan týyndysy okopta jazǵan reportajdaı oqylatyny jasyryn emes.

Romanda onyń  alaýlaǵan  Stalıngradtyń  qyzyl jıegin kórgen alǵashqy áseri de erekshe baıandalady. Bul kórinis onyń «Soldat kúndeliginen» degen romanynda  arnaıy qosymsha sýretteledi. Belgisiz soldattyń beımálim kúndeliginiń sońynda 18 oktábr 1942 jyl degen merzimi kórsetilgen. Soǵan qaraǵanda muny Kemel Toqaevtyń alǵash maıdan shebin kórgen sáti dep topshylaýǵa bolar, sirá?

Surapyl soǵys jyldaryn artqa tastaǵan Kemel endi oqý-bilimge degen erekshe qushtarlyqpen óz týǵan jerine oralady. Qaısar minezi men eńbekqorlyq qasıetiniń  arqasynda joǵary bilim alǵan, uly Áýezovtiń kózin kórgen Kemel Toqaev ózi jastaıynan qalaǵan jýrnalısıka salasynda uzaq jyldar qyzmet etti. Qalyń oqyrmandaryn qyzyqtyra biletin tartymdy romandar men povesterin de jazdy.

Kemel Toqaev óz aǵasyn eshqashan da umytqan emes. Ol jóninde belgili akademık Serik Qırabaev bylaısha eske alady: «... Osy otyrysta ol aıaǵynyń jaralaný jaǵdaılaryn, Stalıngrad, Belorýsıa, Ýkraına, Polsha jerlerinde soǵysqan kúnderi jaıly áńgimeledi. Soǵystyń qıyndyǵy men jas kezinde basynan ótken aýyr jyldardy jazýshy sıaqty áńgimelegenine súısinip qalyp edim. Boıynda jazýshylyq daryn baryn keıin baıqadyq qoı. Uzaq otyrystaǵy áńgime birine biri jalǵasyp, óziniń jetimdik ómirine ulasty. Ashtyq kezinde bul otbasy Frýnzege (qazirgi Bishkekke) kóship kelip, sol jerde ata-anasynan, qaryndasynan aıyrylypty. Qasym degen aǵasymen ekeýi balalar úıinde tárbıelengenin de osy tusta estidim. Aǵasyn aýzynan tastamaıtyn. «Ózime qamqor bolǵan aǵanyń maıdanda qaza bolýy meni shyn jetim etti. Ony umyta alatyn emespin. Jańa týǵan tuńǵysh ulymnyń Jomart degen atyna Qasym aǵamnyń atyn qosyp atap júrmin» dep edi. Osy áńgimeni kóńili bosap, kózine jas úıirilip, egilip aıtty. Keıin úıinde bolǵanda kishkentaı Qasymjomartty kórsetip, «Meniń aǵamnyń atyn qoıǵan ulym – mynaý» dep kórsetken».

Bul sózdi Qasymjomart Kemeluly da «Áke týraly tolǵanys» kitabynda jazǵan: «Ákeı ómir boıy aǵasyn saǵynyp-izdeýmen ótti, onyń qaıtyp oralaryna sheksiz úmittendi, biraq munyń oryndalmaıtyn arman ekenin bildi. Alaıda ǵaıyptan, bálkim, múlde basqasha bolaryna sengisi keldi, óıtkeni Qasym Toqaevtyń jerlengen jerin naqty bilgen joq qoı. «Qara qaǵazda» bul týraly eshteńe aıtylmaǵan, tek qana sosıalıs otany – KSRO-ny qorǵaý kezinde erlikpen qaza tapty delingen».

Shyǵarmalarynda soǵys jyldarynyń surapyl kezeńderin kórsete  bilgen Kemel Toqaev  baspasózge tán dańǵazalyq pen bos shelekteı qańǵyrlaýshylyq, qyzyl sózdilik, jaǵympaz jylmaqaılyq áýenge qarsylyq bildirgendeı. Qazaqstan Halyq Qaharmany, áıgili partızan, jazýshy Qasym Qaısenov baspasózge bergen bir suhbatynda: «Maǵan úıir bop, tabandylyq tanytyp, men týraly qazaqsha, oryssha kitap jazǵan Kemel Toqaevtyń eńbegin joǵary baǵalaımyn», – degen eken. Osy kitapty jazý úshin Kemel Toqaev Qasym atamen birge Ýkraınaǵa deıin birge baryp, partızan dostarymen de kezdesken eken.

«Sosıalısik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetine jumys babymen aýysqan soń Kemel Toqaev  shyǵarmalarynyń mazmunyn ózgertti. Ol quqyq qorǵaý qyzmetkerleriniń qylmyskerlerge qarsy kúrestegi aýyr eńbegin kórsetetin kitap jazýǵa bet burdy. Bizdiń ómirimizden ózgeshe, qupıasy mol, adamdardyń psıhologıasy men is-áreketi de kúrdeli salany zertteı bastady. Qylmyskerlerdiń jasyrynýy men ony izdeýshilerdiń tabandy kúresiniń detektıvtik syryna qanyqty. Mılısıa qyzmetkerleri men chekıserden de adal dostar tapty. Solardyń málimetterin alyp, shyǵarmalaryna keıipker  ete bildi. Sóıtip ol qazaq ádebıetinde buryn sońdy bolmaǵan detektıvtik ádebıettiń bastaýshysy, ári negizin salýshysy boldy.

Detektıvtik salada jazýshynyń «Tasqyn», «Kómeski iz», «Túnde atylǵan oq», «Qastandyq», «Syrǵabanda bolǵan oqıǵa», «Tańbaly altyn», «Sońǵy soqqy», «Uıasynan bezgen qus» syndy kóptegen shyǵarmalary jaryq kórdi.

Qalyń oqyrmannyń ystyq yqylasyna bólengen, qazaq ádebıetindegi alǵashqy detektıvtik shyǵarma – «Sońǵy soqqy» romany. Bul roman jaryq kórgennen keıin jazýshy óziniń «Soldat soǵysqa ketti» atty tarıhı romanyn dúnıege ákeldi. Romandaǵy kórinister esh boıamasyz, shynaıy, ádebı kórkem tilmen sýretteledi.

– Unatqan qyzyńdy betinen súıip kórdiń be?

– Bylaı qolynan ustaǵanym bolmasa, súıýge uıalatynmyn.

Bul dıalogqa qurylǵan áskerı ýchılısheni bitirýine onshaqty kún qalǵanda emtıhan tapsyrýlaryna ruqsat berilmeı, maıdan shebine attanyp bara jatqan eki qazaq jigitiniń áńgimesi edi. Biriniń atymen atalatyn Muhammed. Ekinshisi óz tegimen atalatyn Meıirmanov. Bul – Kemel Toqaevtyń «Soldat soǵysqa ketti» degen romandarynyń (1983) keıipkerleri.

Ol Qazaqstan İshki ister mınıstrligi men Jazýshylar odaǵy birigip ótkizgen alǵashqy baıqaýda  (1956) birinshi báıgeni jeńip alady. Keıinnen osy shyǵarmashylyq saıysta taǵy da úsh ret (1972, 1977, 1980) jeńiske jetken  kórinedi. Quqyq qorǵaý qyzmetkerleriniń janqıarlyq eńbekterin beınelegen kórkem týyndylar jazǵany úshin «Mılısıa qyzmetiniń úzdigi» belgisimen marapattalady.

Joǵaryda sóz bolǵan baıqaýdyń turaqty ádilqazylar alqasynda bolǵan Qalmuqan Isabaev: – «Kemel birinshi báıge aldy. Biraq ózi qandaı taza, adal adam deseńizshi» dep tańǵalyp keledi. Baıqaýdyń  qorytyndysy jarıalanǵan soń  Kemelge: «Birge istep júrmiz, maǵan nege eskerte salmadyń» dese, Kemel: «Jabyq saıysqa qatysqan soń olaı isteýge bolmaıdy ǵoı» depti \5\. Minekeı, Kemel Toqaev osyndaı taza, adal, kirshiksiz adam bolǵan. Ol eshkimge da salmaq salmapty, tipti tanystyqty da paıdalanyp kórmegen adam desedi.

Qasymjomart Toqaev ákesi týraly jazǵan esteliginiń sońǵy sózinde «...eki eskertkish tastyń qasynda uzaq únsiz turamyn. Sebebin bilmeımin, zırat basynda meniń oılarym shashyrap, buldyrlanyp, dereksizdene bastaıdy. Olardan arylý úshin uzaq ýaqyt boıy aspanǵa qaraımyn, maǵan sonaý jaqta, tym alysta qymbatty ata-anamnyń da jandary jaıly oryn tapqan sıaqtanady. Sheksiz ǵaryshta tynym tapqan ekeýiniń jumyr jerdiń betinde tirshiligin jalǵastyryp jatqan balalary men nemerelerine jan jylýyn joldap jatqanyna sengim keledi» dep jaqsy sóz jazypty. Bul  jazýshynyń tekti urpaǵynyń dál qazirgi dúnıeniń jalǵan ekenine kózi jetkenin,  kókke qaraǵanda ata-ana rýhynyń ózin jebep júrgenin sezgeni  bolar?

Kemel Toqaevtyń shyǵarmalaryn araǵa biraz ýaqyt salyp, qaıta paraqtar bolsaq, onyń kópshilik baıqaı qoımaıtyn, óz zamanynda mán bermegen qyrlary ashylyp, beıne bir jańa, tyń týyndylarmen syrlasyp otyrǵandaı kúı keshetinińiz jasyryn emes. Kemel Toqaev – dańqqa bólengen soldat, qalamy júırik jazýshy. Rýhanı asyl qazynamyzǵa qosqan onyń da mol úlesi bar. Ónegeli ómir joly, eńbekqorlyǵy men adamı qasıetteri jas urpaqqa úlgi  bolýǵa laıyq. Al onyń týyndylary ádebıet tarıhyndaǵy asyl qazyna, óshpes mura bolmaq.  Biz sol ótken ǵasyr  toǵysyndaǵy  tulǵaly azamattardyń Otan, el aldyndaǵy adal, ardaqty, janqıar eńbegin jete baǵalaı almaı kele jatqan sıaqtymyz.

---