InfoHub Logo

Qasymnyń úlken qatynynan — Esengeldi, Sarjan ám Kenesary, toqalynan — Naýryzbaı, qaryndasy Qarashash, úısinnen shabynshylyqtan kelgen áıelinen — Bopı. Aǵybaıdyń ákesi Oljabaı onymen birge týysqandar — Mańabaı, Tańabaı, Myńbaı. Kenesarynyń qoldarynyń ishinde shubyrtpaly alpys eki úı.

Tańabaı áskerdiń ishindegi úlken, qadirli ózine bólip bergen áskerge qolbasshy. Shubyrtpaly qoldynyń ishinde rýly el eshkim batpaıdy, ózderi tıisse de, qarsy kelmeıdi. Aǵybaı Oljabaıuly eshbir qolbasshylyqta joq, Kenesarymen qurdas.

Bir ýaqytta qol joryqqa attanyp bara jatqanda, bir sary shymshyq torǵaı Aǵybaıdyń basyna kelip qonyp, birese eki ıyǵyna, ıegine, murnyna qonyp júrgenin qoldar kórip, Aǵybaıdyń qasyna kelip, torǵaıdy túrtip: «Qonatuǵyn kisige qonbaı, qonbaıtyn kisige qonyp», — dep tamasha qylypty. Torǵaı bir kósh jerge sheıin qonyp, kórinbeı ketti.

Aǵybaı kóseleý, seldir saqaldy uzyn boıly, shúńirek kózdi, zor ıyqty, qoldarynyń tolarsaǵy qoldaryn baýryna ıgende bólek bir tutam shyǵyp turady. Toǵyz qazyqtan bileziktep tistegen naıza, naızanyń túbinde qulash jarym shyjym qaıys bar, qulannyń úıeginen (baýyr terisi) taqqan. Tósine eki ókpesine ustaıtyn sharaınasy bar, janynda qylysh ám narkesken qanjary bolady.

Kenesary Aǵybaıdy «Kóse» dep shaqyrady, «Aǵybaı» dep atamaıdy. Naýryzbaı ám Qarashash ekeýi Aǵybaıdyń úıimen birge. Aǵybaıdyń áıeli Talshybyq bárin basqaryp, sharýalaryna qarap turatyn. Qarashash ám Naýryzbaı «ájelep» erkelep turady. Týǵan sheshesindeı, Talshybyq týǵan balalaryndaı kútedi.

Qarashash uzyn boıly, shashy, qasy-kózi qara, aqquba, qyr-muryndy, názik beldi, saýsaqtary uzyn, jińishke. Talshybyqtyń aıtýy:
«Qarashash arman qylýshy edi «Erkek bolyp, Naýanjanmen birge júrip qaıratymdy kórsete almaı ketip baramyn», — dep. Aǵybaıdyń nemere inisi Shyńbaı Myńbaıuly uzyn boıly, zor ıyqty, ózi aýsar, salǵyrt batyr. Naýryzbaı men Aǵybaıdyń úıinde júredi. Aǵybaıdyń úlken áıelinen: Amanjol ám Amanbaı, kishi áıeli Shókijannan — Sopy ám Dýana.

Kenesarynyń áskeriniń ishinde birge júrgen Qudaımende degen tóre bolǵan. Qudaımende tóreniń balalary Qarqaraly ýezine qaraǵan Toqyraýyn elinde. Esengeldi erjetken qyzyn sol Qudaımendege aıttyrǵan Esengeldiniń úıinde bolady. Bul qyzǵa Naýryzbaı barady. Qudaımendege qyz rıza bolmaı, Naýryzbaıdy qoımaıdy. Aqyrynda, bul jumysty Kene aǵań estıdi. Ne qylaryn bile almaı, qapada bolyp: «Ágarda Naýanjandy jazym qylsam, jaýǵa qarsy shabar týysqanym joq, jalǵyz qalamyn jáne Aǵybaı shyǵaryp bere qoımas», — dep oılap tapqany: Naýryzbaıdyń qasyna erip barǵan kisilerdi ustap óltire berse, erýge kisi shyqpasa, jalǵyz bara almas edi — dep laıyqtady. Jansyzdap Qudaımendege habar qyldy. Bul sózdi Naýryzbaı estip, burynǵydan jaman qataıyp: «Meniń qasymdaǵy joldasymdy qańǵyryp kelgen Qudaımende óltiretin bolsa, basyn biraq kesermin!» — dep, dalada baıalysh shaýyp júrgen Shyńbaıǵa qarsy shaýyp, janyndaǵy qanjaryn sýyryp alyp: «Ýa, Shyńbaı! Basyńdy tóse, shabamyn!» — dep daýystap kele jatqanda, Shyńbaı «aldıarlap!» qolyn qýsyryp, basyn tósep turdy. Naýryzbaı qasynan shaýyp ótip:

— Iá, Shyńbaı, qoryqtyń ba? — dep suraǵanda, Shyńbaı aıtty:

— Tóre eki sózdi bola ma eken, aıtqan sózin ornynan shyǵarý kerek emes pe? Naýryzbaı:

— Jaraıdy, Shyńbaı! Búgin keshke meniń qasyma er, ólimge aparamyn, — degende,

— Aldıar jaraıdy! — deıdi Shyńbaı.

Tún bolǵanda Naýryzbaı Shyńbaıdy ertip alyp, Esengeldiniń aýlyna kelip: «Shyńbaı atpen arala, kim bar, ábden baıqa?» — dep. Shyńbaı aralap: «Eshkim joq, kórinbeıdi», — degen soń, attan sekirip túsip: «Shyńbaı, men úsh daýystap, ket desem, ketersiń, ágarda qasyńa kelgen kisi bolsa, má qanjar, osymen shaýyp óltire ber», — dep ózi qyz jatqan úıge kirip ketti. Sonda Qudaımende bir úıde joldastarymen jasyrynyp otyr eken. Qudaımende júgirip kelip úıdiń esigin basyp turyp, joldastaryna aıtty: «Bar, joldasyn ustap alyp kelińder? Osy esiktiń aldynda baýyzdaımyn», — dep. Eki kisi dalbańdap júgirip kelip, Shyńbaıdy ustaımyz degende, ekeýin qanjarmen eki shapty. Ekeýi Shyńbaıdy ustamaq túgil, ózderimen-ózderi álek bolyp, oıbaılap qaldy. Naýryzbaı úıde jatyp daýystady: «Ýa, qańǵyryp kelgen Qudaımendeniń júz jigitine meniń jalǵyz Shyńbaıym da bolady!» — dep úıden júgirip shyǵyp, Shyńbaıdyń qasyna kelip surady:

— Amansyń ba? — dep. Shyńbaı:

— Amanmyn, — degende atyna minip qaıtyp ketti.

Sarjannyń Aıymjan degen qyzyna Aǵybaıdyń ákesimen birge týysqan Tańabaı baratyn edi. Tańabaı sulý, kórkem adam. Tóre eken dep «aldıarlap» qalady. Tańabaı qatyn alaıyn dese, qyz alǵyzbaıdy. «óziń tı» dese, «Kene aǵanyń ruqsatynsyz tıe almaımyn ǵoı» dep. Tóreler qazaqqa qyz bermeıtin. Aqyrynda Tańabaı úısinnen áıel alyp kelip otyrǵanda, Aıymjan aıtty, jańa túsip otyrǵan kelinshekke: «Sorly-aý, nege keldiń? Tańabaıdy saǵan qor qylyp qoımaımyn!» — dep. Aqyrynda ý berip óltiredi.

Bopy áýeli sharýashylyq jaǵyn basqaryp júretin adam boldy, Esengeldi, Sarjan ám Erjandy sarttar óltirgen. Sonyń aýyldaryn, kóshi-qondaryn, sharýalaryn basqaryp júrýge Kenesary Aǵybaıǵa tapsyrdy. Erte-kesh solardyń sharýalaryn jaıǵap júrgende, Esengeldi, Sarjannyń qatyndary: «Aǵyke, búgin qonyńyz?» — dep eteginen ustasa, «táı, nan jaýǵyr!» — dep etegin silkip tastap, júrip ketedi. Osyndaı jumys birneshe ret bolǵan Aǵybaı eshbir ýaqytta moıyn burmady. Hanymdar Aǵybaıdyń munysyna ashýlanyp, Kenesaryǵa shaǵystarydy.
«Kóse bizderdi mazaqtap, kúlki qylǵysy keledi», — dep bireýden aıtqyzyp. Bul sózdi Aǵybaıǵa bireý aıtady. Kenesary bul sózge ashýlanyp, Aǵybaıdy shaqyrta kisi jiberedi. «Iá, Aǵyke, sizdi han shaqyrady», — degende, «Taıt, hany kim? Ketárman!» — degen soń bul kisi Kenesaryǵa aıtty.

Qoldyń áskeriniń bári «Aǵyke» deýshi edi. Qýandyqtan Basyqara degen Kene aǵanyń batyry bar edi. Qıyn jumysqa jumsap turatyn. Sony shaqyryp alyp: «Bar Kósege! Kelse, ertip kel, kelmese, basyn kesip ákel!» — dep ámir qyldy. Basyqara — orta boıly, tolyq jýan, qara shubar, kúshti. Aǵybaımen dos edi. Biraq dos bolǵanda qaýip qylyp, kúni úshin dos edi. Muny Aǵybaı bilse de, kerek qylmaı júrýshi edi.

Basyqara kirip kelip, ókirip jylap: «Iá, Aǵyke! Júrseń, sen óldiń, júrmeseń, men óldim!». Aǵybaı bul kezde qarystaı qara pyshaǵyn qaırap otyr edi. Basyqaranyń sózin estigen soń ashý kernep: «Munda qańǵyryp júrgen Basyqara joq, júr! — dep qaıraqty syrmaqtyń astyna tyǵamyn dep, pyshaǵyn ashý ústinde birge tyǵyp jiberedi. Sóıtti de belindegi qynyn ustap, Basyqaramen birge Kenesarynyń úıine kirip kelip, shart júginip, Kenesaryǵa qarsy qarap otyrdy. Burynǵy retti ornyna otyrmady. Kenesary:

— Iá, Kóse, shaqyrsa, nege kelmeısiń? — degende,

— Kelmegende ne qylar ediń? — dep sol júginip otyrǵan túrimen qalaısha Kenesarynyń aldyna kelip qalǵanyn bilmeı, janyndaǵy pyshaqqa qolyn salyp qalǵanda, pyshaǵy joq boldy. Kenesary sonda aıtty:

— Tart, Kóseni, tart! — degende, Basyqara:

— Iá, Aǵyke, saǵan ne boldy? — dep onyń qolynan ustaǵanda, qolyn sermep jibergende, Basyqara bosaǵaǵa baryp jyǵylyp baryp, súıenip qaldy. Kenesary turyp, keıin sheginip baryp otyrdy. Handa da ám otyrǵan halyqta da sóz joq otyrysty.

Birazdan soń otyrǵan adamdarǵa: «Iá, halyq! Kóseden basqalaryńyz shyǵyńyzdar?» — dedi. Halyq biri qalmaı shyǵysty. Kenesarynyń qatyn-balalary úrpıisip qorqyp otyrysty. Bir mezgilde Kenesary túregelip, keregede ilýli turǵan altyn-kúmis oqamen tikken sarttyń bekter beginen kelgen jibek shapandy alyp: «Iá, Kóse, mynaý shapanyń», — dep aldyna qoıdy. Jylqyshy úlken toptyń basshysyn shaqyryp alyp: «Myna Kósege, qandaı laıyqty at bar? Tezinen qazir alyp kel!» — degen. Sonda Aǵybaı jylqyshynyń betine bir qarap qoıdy. Jylqyshy aldyrap-sasyp, jylqydan bir kók semiz atty alyp kelip: «Aldıar han! Keldi degende, Kenesary aıtty: «Kóse, mynaý shapanyń, anaý atyń». Aǵybaı shapandy qoltyǵyna qysyp, atty jetektep úıine kelse, aǵaıyn-týǵandary, alpys eki úıdiń erkekteri aq jelek naızalaryn qoldaryna alyp, urǵashylary baqan-pyshaqtaryn qoldaryna alyp daıyndalyp tur eken. Naýryzbaı ózine qaraǵan áskerlerin daıyndap o da tur. Naýryzbaıdyń qaryndasy Qarashash shashyn jelkesine túıip, naızasyn o da qolyna alyp tur. Talshybyq báıbishe kók bestini erttep, naıza-qylysh, narkesken saımandaryn daıyndap turdy. Aǵybaıdyń aman ekenin kórgen soń, tarasyp ketti.

Aǵybaı úıine kirip, syrmaqtyń astyna ashýmen tyqqan pyshaqty alyp: «Sen bolmadyń, sen bolmadyń!» — dep jerge úsh tyqty. Sonda Basyqara:

— Aǵyke, bul ne qylǵanyń? — degende, Aǵybaı aıtty:

— Qańǵyryp júrgen Basyqara joq, Kenesaryny baýyzdap jiberip, «Qarqabattap» shyǵaıyn dep edim.

Aǵybaı burynǵydaı Esengeldi, Erjan aýlyna barýdy qoıdy jáne Kenesary shaqyrsa ǵana baratyn boldy.

Bopynyń áıeli bosanyp, erkek bala tapqan. Soǵan toı isteýge at shapqyzýǵa, eki aı buryn Kenesary jarıalady. Aǵybaı aıypqa alǵan kók at úısinnen kelgen edi. Ony «Súmsekeı» dep ataýshy edi. Burynnan qyzyǵyp, «qalaısha qolǵa túsirip alamyn» dep oılap júrýshi edi. «Qulannyń qasýyna, myltyqtyń basýy» týra kelip, Kenesary Kósege: «Qandaı laıyqty at bar?» — degende, bas jylqyshynyń betine qaraǵan ısharaty osy edi. Bul jylqyshydan maǵan ber? — dep suraǵanda, Kenesarydan qorqyp bere almaýshy edi. Súmsekeı qolyna kelgen soń eshkimge bildirtpeı jaratyp júrdi.

Úısindi shapqanda, bir jas bala qolǵa túsken. Sony Aǵybaı qolynan tárbıelep júrgen. Aty — Shobat, rýy — sirgeli. Soǵan mingizip, elsiz jerde ózi kók besti degen atymen jarysyp, ábden baptap, toıdy aıtqan kúnine daıyndady.

Elsiz dalaǵa shyqqanda Shobatqa úıretedi. Ágarda Súmsekeı báıgege ilinerlik bolsa, «Abylaılap!» shappa, «Qarqabattap» shap! — dep, kúnine úsh mezgil — rýyń kim? — deıdi. Shobat: «Qarqabat!», «Qarqabat!» — dep aıtady.

Bul toıǵa kóp adamdar at jaratty. Toı aıtqan kúni boldy. İshken-jegen toq bolyp, báıgi attardy aıdap shyqty. Aǵybaı Shobatty mingizip, Súmsekeıdi qosyp qoıa berdi. Biraq tapsyrdy: «Qarqabatty umytpa?» — dep. Shobat ábden jattap aldy. Báıge attar kelgenshe, kúres bolyp jatty. Aǵybaı men Naýryzbaı ekeýi bólek baryp otyrdy.

Kenesary bir tóbeniń basyna kilem-kórpe salǵyzyp otyr. Mańaıynda halyq oıyn-kúlki saýyqta júr. Báıgi attardyń jolynda úsh jerden keleshi turdy. Attardy uzaqqa aıdady. Tústen keıin alystaǵy keleshi qozǵaldy. Birazdan soń ekinshi keleshi bul keleshiden ótip, bir jalǵyz at keldi. Ózge attar kórinbeıdi. Kómbedegi keleshiniń qasyna kelgende, «qar- qar» dep shaýyp kele jatqan balanyń daýsyn Kenesary estip, halyqtan surady:

— Basqa jaqtan kisi kelip, at qosqan bar ma?» — dep. Sonda Aǵybaı túregelip: «Ol keshegi arsyz kók, — dedi. Bul sózge Kenesary syrt qarady. Naýryzbaı:

— Eı, Aǵyke, kisiniń kóńiline qaramaısyz-aý?

Shobattyń baldary: Nemene, Bódene, Balapan, Torǵaı, uzaqbaı, qyzdary: Qarlyǵash, Qarshyǵa — shubyrtpalynyń ishinde.

Aǵybaıdyń kók bestisi Kenesarynyń qoly úısinge shabyn- shylyqqa bara jatqanda, Shý boıynda bir kók qulyq bıe jańa qulyndap júr eken. Kók qulyn artqy eki aıaǵy maımaq, tirseginen basyp, enesin eme almaı júr. Qoldyń aldy kórip, kerek qylmaı ótip ketti. Aǵybaı kórip, aınaldyryp qarap, qol tegis Shýǵa qulaǵan soń, kúzeýli ker degen atymen qulyndy óńgerip, kók qulyqty jetektep, ara kúndik jerdegi aýlyna kelip, Talshybyq báıbishesin shaqyryp alyp: «Myna bıe men qulyndy úıge kirgizip, men kelgenshe kút!» — dep, qoldyń artynan qýyp jetti. Bir aı ótken soń jolda júrip, Aǵybaı kelse, qulyn júrip oınaq salyp, kúndiz úıge kirgizip qoıǵanda Aǵybaıdyń tóseginiń ústinde jatady, taı bolǵanda enesi jaıylyp júrgende, oınaqtap júrip enesiniń ústinen myna jaǵynan sekirip, ana jaǵyna túsedi. Aǵybaı shubyrtpaly jylqylaryn Kenesarynikinen bólek jaıady. Jylqy aralap júrgende Aǵybaıdy kórip, olaı bir shaýyp, bylaı bir shaýyp Aǵybaıdyń úzeńgisin tistelep, artqy eki aıaǵymen tura qalyp, basyndaǵy bórki ıá tumaǵy bolsa, alyp qashady.

Bir kúni Kenesary ońasha otyrǵanda hanymy aıtty:

— Iá, aldıar tóre! Qoldyń ishindegi birneshe adamdarǵa at qoıdyńyz, myńbasy, besjúzbasy Kósege nege at qoımaısyz? Sonda Kenesary hanymnyń betine tesile qarap úndemedi. Ekinshi aıtty, onda da sóz joq, úshinshi aıtqanda, tesile qarap, túsin buzyp turyp, qaıta otyryp:

— Iá, hanym! Men aıtaıyn, qoldyń aldy Abylaılap tıse, arty Aǵybaılap tıedi. Meniń qoıǵan atym ne bolady? Qudaı ózi bergen soń, biraq, túbinde Kóseden saqtanarlyq adam, — dep úndemeı otyrdy. Qol «Aǵybaılap» tıse, Aǵybaı «ıá, Qudaılap» urady eken.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalbyr batyr (İ nusqa)

Syrymnyń Nuraly handy shabýy (İİ nusqa)

Baımaǵambet sultan men Syrym batyr

---