InfoHub Logo

Kamalǵa hat

Kamal dos! «Qaıda bolsa — qaıshylyq» degen hatyńdy («Egemen Qazaqstan», 21-maýsym, 1997 j.) jolaýshylap júrgenimde oqydym.

Árıne, qaıshylyq! Qaıshylyq bolmasa dúnıe áldeqashan jumaqqa aınalmas pa edi. Qaıshylyq Qudaıdyń qudiretine qarsy áreket. Ony ejelden beri órshitip kele jatqan ázázilder násili. Ázázilder násili týmysynan beri qaraı zorlyqshyl, bar maqsaty adamdy tuqyrtyp baǵyndyrý, qul etý.

Kamal, sen orystyń «pokorıt» degen buıryq raıdaǵy glagolynyń qanshalyqty zárli ekenin sezesińbe? Mine, ázázilderdiń ýrany — pokorıt, baǵyndyrý. Sodan baryp «pokorıtel», «pokorıtelı» degen zat esim týyndaıdy.

Osy súıkimsiz sóz birazdan beri qaıtadan jandanyp, bas kóterdi. Bir qaraǵanda eleýsiz, qulaq úırenip ketken zalalsyz sóz sıaqty. Bulanaıdaǵy (Gımalaı) Everest shyńyn bizdiń bir top qazaqstandyqtar «baǵyndyrypty». Bulanaı bir túshkirse, «pokorıtelderdiń» súıegin de taba almaı qalatyndarymen isi joq. Táńirge táýbe aıtýdyń ornyna, «baǵyndyrdyq, baǵyndyrdyq!» dep daýryǵady.

Hrýshevtiń kóterý» dáýirinde osy uran tasyrańdady. Pokorım selıný! Pokorıtelı selıny degen astam lep Qazaqstandy, qazaqtardy baǵyndyrý ekenin bilsek te bilmegen boldyq.

«Baǵyndyrý» — «pokorıt» qaharly sóz, qarǵys atqyr, qasam urǵyr uǵym.

Al bizdi áli baǵyndyryp jatyr, Kamal. Ony s en bilesiń be? Jo-joq. Baıaǵydaı zeńbirektiń kúshimen emes. Biraq oq shyǵarmaı-aq baǵyndyryp jatyr. Sheteldik araq-sharap darıasyn aǵyzyp jiberse, sırktegi azý tisin qaǵyp tastaǵan arystan sıaqty uzyn qamshyly ámirshiniń aıtqanyna kónip, aıdaýynda júre beresiń.

Bul kúshtilerdiń ejelgi ádisi. Adamdy aldymenen aqylynan, jigerinen ajyratsań — ar jaǵy kerek, túrtip qalsań qulaı beredi. Al munaı tobyr saz balshyqqa ıeleýge óte ıkemdi.

Baǵyndyryp jatyr. Araq berip,aqsha berip, basqa dinge top-tobymen qoıdaı aıdap kirgizip jatyr.

Kemal baýyrym! Eń sumdyǵy — osynyń arty ne bolatynyna kóz jetpeıdi. Bul ımperıa atty alpaýyttyń almas qylyshtan da ótkir qarýy. Aǵylshyndar Úndistandy otarlap, qanyn soryp bolyp, endi sol Úndistanǵa bostandyq birtutas eldi áldılep, qasaqana ekige bólip ketti. Úndistan, Pákistan dep. Dinı sıpatyna qaraı bóldi ǵoı. Bir kezdegi birtutas al endi qyrǵıqabaq bolyp qyrqysady da jatady. Óıtkeni dinderi bólek-bólek.

Dinı aıyrymyna qaraı qantógis grýzınder men abhazdyqtar arasynda, ázerbaıjandar men armándar arasynda arandatylady. Áli nemen tynary belgisiz.

Tize berse mundaı mysaldar kóp.

Al endi oılap kór. Bir qazaqtyń otbasynda ákesi musylman, balasy baptıs, qyzy — krıshına, ıakı baqashyl. Sonda ne bolmaq?

Al endi osy úlgini búkil qazaqqa sal. Sonda ne bolmaq?

Bizdiń bıik saıasatshylar osyny bile me eken? Bilse de ádeıi kóz jumyp otyra bere me?

Sen qalaı oılaısyń Kamal?

Kamal, sen sońǵy hatynda qazaq halqynyń demorgrafıasynan naqty sandar keltirip, kóterińki kóńildi sý sepkendeı bastyń. Qazaqstanda qazaqtar elý bir paıyzǵa jetti dep máz bolyp júrsek, 1995 jyly bala tabýǵa qabiletti myń anaǵa shaqqanda toqsan-aq sábı dúnıege kelgen eken.

Biraq shildehana toıy nege tym-tym azaıyp ketti? Bulaı sozyla berse erteńimiz ne bolady dep qaıyrǵan eshkim joq.

Mine, bul baǵyndyrýdyń eń zor túri.

Baıqaısyń ba, buryndary «Altyn alqaly», «Kúmis alqaly» analar tizimi gazet betine syımaı jatatyn. Qaıda sál qazir?

Úkimetten olardy qoldaý sarqylǵan.

Al ózi balalaryn týmaı jatyp jutyp qoıatyn, týǵan soń da jep qoıatyn ultta bolashaq joq, Kamal. Aborttan qyrylǵan balalar, tastandy balalar, ekologıalyq apattan, ashtyqtan aýrý-syrqaý balalar-osynyń bári bizdiń erteńimizdi qynadaı qyryp jatyr.

Sen aıtasyń: «shet jerde júrgen tórt mıllıon qazaqty kóshirip ákelip ata qonysyna ornalastyrý»-halyqty kóbeıtýdiń bir sharasy deısiń? Nıet durys qoı.Bulaı aıtýǵa ońaı. Al is júzinde ne bolyp jatyr? Shetelde júrgen baýyrlardyń Qazaqstanǵa, atajurtqa degen qushtarlyǵyn mańdaıyna at tepkendeı tuqyrtyp tastady ǵoı bizdiń úkimet. Basqasy basqa «Kóshi qon týraly» jáne zańnyń jobasynda shetelden kóship keletin bizdiń qandastarymyzǵa degen qarjy-kómekti negizinen jergilikti búdjetke júkteı salypty. Aý, jergilikti jerde qazir búdjet bar ma? Jegilikti jer óz kúnin ózi kóre almaı, muǵalimderge, dárigerlerge, taǵy basqa paqyrlarǵa eńbekaqy tóleı almaı, kári-qutańǵa zeınetaqy tóleı almaı, «bıtin syǵyp, qanyn jalap» otyrǵan joq pa? Sonda jergilikiti búdjet kóship kelgen aǵaıynǵa nesin tóleıdi?

Jańa Zań jobasynda alystan, jaqynnan, Mońǵolstannan, Qytaıdan, Irannan, Ózbekstannan, Reseıden taǵy basqa jerlerden kóship kelgen qazaqtarǵa Qazaqstan azamattyǵy berilsin degen sóz joq.

Demek olar áli ógeı degen sóz. Demek olar saılaýǵa da, daýys berýge qatysa almaıdy degen sóz.

Sonda nesine jetisip máz bolamyz!?

Qytaıda bir mıllıonnan astam qazaq bar dep kóńilge toq sanap júrmiz. Shetelde júrse de áıteýir kóńilge demeý. Al endi sol qazaqtardyń aldaǵy bir jıyrma jyldyń shamasynda seldirep qalatynynan habaryń bar ma, Kamal? Nege deısiń ǵoı. Nege deseń Qytaıda buryn tek qytaılarǵa ǵana: otbasyna bir ǵana bala-degen zań bar bolsa, endi sol zań sondaǵy qazaqtyń basyna da týǵan.

Eki memleket basshylary báýtalasyp, ondaǵy erikti qazaqtardy Qazaqstanǵa tezirek kóshirip almasa, saqal sıpap qalmaqshymyz.

Sondaı-aq memleket basshylary Qazaqstanǵa kóship keletin qazaqtardyń azamattyǵyn búrokrattyq buralań jolǵa salmaı, birjolata sheshpese, bizge kelgen aǵaıyn qazirgi jekeshelendirý zamanynda ne jer almaıdy, ne jumysqa ornalasa almaıdy, ne saılaýǵa qatysa almaıdy.

Budan asqan qatygezdik, adam quqyǵyn aıaqqa taptaý bola ma sirá?!

Qazaqstan Prezıdenti, obaly ne kerek, sheteldegi qazaqtardyń qamyn oılap, neshe alýan jarlyqtar jarıalady. Biraq sol jarlyqtar oryndalýǵa kelgende kibirtiktep qalady. Mysaly, bıyl shetelden 2180 otbasyn ǵana qabyldaý kerek. Aýrý adamnyń aýzyna sý tamyzǵandaı.

Kóshi-qon isimen buryn Eńbek mınıstrligindegi departament aınalysar edi. Kezinde bul jeke memlekettik bolsyn dep óńesh jyrttyq. Toqal eshkiniń Qudaıdan múıiz surap júrip, qulaǵynan aıyrylǵanynyń keri endi keldi. Azyrqanyp júrgen depertamenttiń ózi kishireıip ketti. Jańa Zań jobasy boıynsha kóshi-qon jóninde «Ókiletti organ» degen qurylmaqshy eken. Biraq zańda ol ókilettiliktiń qanshalyqty pármendi ekeni aıtylmaıdy. Nede bolsa bul iske shyn párýana berilgen, qazaq degen qany bar, namysy, jigeri bar adamdar kelse eken dep tileıik.

Reseılik Altaı ólkesinen, Qosaǵashtan kóship kelgen bir myń bes júz qazaq Qazaqstannan pana tappaı, qaıtadan Qosaǵashqa kóshken ǵoı. Keıbir derekterge qaraǵanda, sol miskinder ne aryda, ne beride joq, eki ortada sandalma kúıge túsken. Burynǵy úı-jaı, jumys orny joq, altaılyqtar men qazaqtar arasynda osyǵan baılanysty azdap shekisýler de bar kórinedi.

Mine, bul qazaqtyń kósegesi kógersin degen adamnyń isi emes.

Jańa zań qabyldanar. Biraq sol Zańnyń oryndalýyn aıt. Men oqyǵan jobada kóship kelgen, keletin azamattardyń azamattyǵy týraly lám joq. Al Qazaqstan azamattyǵy joq adam-pushaımen, kembaǵal adamnyń halin keshpek.

Kamal sen baıqaısyńba, Mońǵolstannan, Qyıtaıdan kóship kelgen aǵaıyndardyń arasynda ádebıet pen ónerdiń nebir talantty ókilderi bar. Bul degen ulttyq mádenıettiń baǵa jetpes baılyǵy ǵoı. Bile bilse, úkimet olardy osynysy úshin de aıalap, baǵalaýy kerek qoı.

Biraq ózimizdegi qolda bar mádenıettiń qabyrǵasy qaqyrap jatqanda, aýyldyq jerlerde klýb, kitaphana, kórkemónerpazdar uıymy, halyq teatrlary jappaı jabylyp jatqanda; ol-ol ma, múıizderi qaraǵaıdaı-qaraǵaıdaı jazýshylar men ártister, sýretshiler men jýrnalıser-tapqany tamaǵyna, páteraqysyna jetpeı jatqanda kim kimdi elegendeı zaman.

Kamal dos. Ekeýmiz de paıǵambar jasynan asyp kettik. Qyryq jyldan astam ýaqyt, eger soǵys jyldaryndaǵy bala eńbegin qosa eseptesek, elý jyldan astam ýaqyt, el úshin, qoǵam úshin aıanbaı ter tóktik. Ia, Qudaı, jas kúnimde beınet ber, qartaıǵanda zeınet ber dep tiledik. Sol tilek ústinde biz bir túıir artyq mal jıǵan joqpyz. Eńbegimiz esh ketpes, ókimet jerge qaratpas dedik. Sóıtip júrgende, pensıaǵa shyqqanda dacha satyp alarmyn, máshıne satyp alarmyn dep tisimizdi-tisimizge qoıyp, tirnektep jınap, amanat kitapshasyna salǵan tıyn-sıynymyz bir kúnniń ishinde kúıdi de ketti. Jalǵyz men emes, jalǵyz sen emes,eńbekqor dúıim halyq solaı boldy.

Mine bul ádiletsizdik!

Kamal! Ádilettiń ákesi ólip, sheshesi jesir, ózi jetim qalǵan desedi. Sol ras-aý sirá Áıtpese, ǵumyrym boıy aıanbaı ter tókken men kim qazir, qoǵamǵa bir tıyn paıda keltirmeı, taban astynda shylqyma baıyp shyǵa kelgen nývorısh kim?

Kósheden jasyl shamǵa qarap óte bergenimde, tasyrańdap «Mersedespen» qaǵyp kete jazdaıtyn boqmuryn bozbala qoǵamǵa ne berdim? Tarazy qaıda? Ádilet tarazysy. Túbirine qarasań: álgini taırańdatqan baılyq-bizdiń jyldar boıy etken eńbegimizdiń jemisi ǵoı.

Al sen bolsań «Interent», «Intelsat» deısiń. «Optıkalyq talshyqty baılanys kabeli » deısiń. Oý, jarqynym, sen aýylǵa shyqpaǵaly kóp zaman ótken-aý sirá.Aýyldaǵy mektepte seniń álgi aıtqandardyń óni turmaq túsine de kirmes.Kompúter degenniń ne ekenin bilmeıdi.HHI ǵasyrǵa bizdiń aýyl jastary shala saýatty, dúmbilez kúıinde barady.Sen aıtqan keremetterdi bilse, tek shetelge shyǵyp oqıtyn shonjarlar balalary, shyr-jyr balaq, shubartas balalary ǵana biledi. Sol myqtylar Qazaqstannyń bolashaq bıleýshilerin qazirdiń ózinde shetelde daıyndap jatyr. Ózimizdegi joǵarǵy oqý oryndaryna da qoly jetken aýqattylardyń balalary túsedi. Kedeıler oqı almaıdy.

Qazaqtyń máıegi aýylda edi. Aýyl barda qazaq halqynyń násili asyl edi. Sol máıek qazir irı bastady. Amerıkany alǵash jaýlap alýshylar baıyrǵy turǵyn-úndisterdiń qıan-keski qarsylyǵyna tap bolǵan ǵoı. Sadaqpen qarýlanǵan úndisterdi zeńbirekpen jeńe almaǵan. Sonda bir suńǵyla zymıan aıtty deıdi: úndisterdi jeńý úshin áýeli bızondy qyryńdar dep. Al Zeńgi babanyń iri túri-bızon úndisterdiń asyraýshy azyǵy edi. Bızon jappaı qyryldy-úndister jeńildi, rýhy syndy. Úndisterdiń qazirgi qalǵan-qutqan urpaǵy ony aıtpaı-aq qoıaıyn, óte aıanyshty.

Al sonaý bozbala tańdy zamannan beri qazaqty asyraǵan mal emes pa edi, Kamal? Qazaq maldan ajyrady ǵoı. Qoldan ajyratty.

Sonaý qaharly otyz ekinshi-otyz úshinshi jyldary aldymen mal ketken, artynsha adam ketken. Bir-eki jyldyń kóleminde qyryq mıllıon bastan bes-aq mıllıon qalǵan.

Araǵa alpys jyl salyp Qazaqstan qyryq mıllıon bas malǵa áreń jetip edi. Meniń aqylym jetpedi, Kamal. Osynyń bári ne úshin? Qamqorshylar qazaqty maldan bosatyp, endi jer emsin degen shyǵar. Durys-e-es.

Kórdim Kamal. Talaı jerdi araladym. Úkimettiń jany ashylmaǵan halyqqa bıyl Kóktiń jany ashyǵandaı edi. Jaýyn mol boldy. Aı, aınalaıyn aǵaıynnyń typyrlaǵany-aı. Jer jyrta almaı sharq uryp, jantalasqa túskeni-aı. Úkimet nesıe bermedi. Berdik deıdi, ótirik aıtady. Berse de mardymsyz kóz boıaý.

Endi dál qazir pishen shabý naýqany men egin oraǵy qatar keldi. Bul degeniń jerdiń astynda myńdaǵan jyl jata beretin kómir emes, az kúnde jıyp alsań-aldyń, almasań-tógiledi, qýraıdy.

Al sharýanyń shamasy joq. Baıǵus-aı, qınaldyń ǵoı, bir jylǵa kómekteseıin, odan ári qaraı óz kúnińdi óziń kórip ketersiń degen sóz aýyl sharýashylyǵynyń kósemderinen estilmeıdi. Olar aýyldyń aýyr tirshiligine kirlegen dúrbimen qarap otyr. Dúrbini tazartqysy kelmeıdi. Tazartsa-azap álemi kórinip qalady. Ádeıi bulyńǵyr, munar-munar kórinisti qalaıdy. Sóıtip ózgeni de, ózderin de aldaıdy.

Qamqorshylar qazaqty mal azabynan qutqaryp, jerden jemis ter degendegisi osy. Mundaıda qol ushyn bermegen, qoldan alyp, qoltyqtan súımegen qamqorshy kimge, nege kerek?

Kamal, sen buǵan jaýap taýyp kórshi.

Menińshe onsyz da kirlegen dúnıege kir basqan dúrbimen qaraýǵa bolmaıdy.

Prezıdenttiń jarlyǵymen 28-maýsym Baspasóz kúni dep jarıalandy. Merekeń qutty bolsyn, Kamal! Alaıda mereke degen qur daýyryqpa, maqtansoq, ıakı jaǵympaz jyltyraq sóz emes. Qaıta dál mereke kúni ashshy shyndyqty aıta bilýge daıyndalsaq kerek-ti.Ótirik maqtaý-asqa ý qosyp berýmen birdeı. Sondyqtan da men jalań jalbaqtaýǵa ádeıi barmadym. Jaýdyń eń jamany-jaramsaq. Joqty bardaı, taılaqty nardaı etip qampıtyp, shyndyqty búldiretin sol jaǵympaz.

Meniń Tatarstandaǵy asa qadirli dosym, ataqty dramatýrg Týfan Mınýllın óziniń «Dostar jınalǵan jerde» atty pesasynda mynandaı surapyl suraq qoıdy: Orman.Ázázil-periler. Búkir.Ázázil-periler: «Seısenbi»-dep aıqaılady, Búkir kún juma ekenin bile tura ol da: «Seısenbi! Seısenbi!»-dep aıqaılaıdy. Búkiri jazylyp ketedi.

Orman. Ázázil-periler. Ekinshi búkir. Ázázil-periler: «Seısenbi!Seısenbi!»,-dep peril erdi qostap, búkirden aıyǵý kerek pe? Joq, shyndyqty aıtyp: «Juma! Juma!dep, arqaǵa ekinshi búkir jamap alý kerek pe»

Sen ne der ediń Kamal?

Sherhan Murtaza

26-maýsym 1997

---