InfoHub Logo

Kamalǵa hat

Kereı, Ýaq, Naımanym,
Buzylmaǵan qaımaǵyń.
Kimge tastap barasyń,
Baıan-Ólgıı aımaǵyn.
(Baı-Besiktegi qazirgi án)

Kamal dos! Men taıaýda AlKamal dos! Men taıaýda Altaı asyp, Baıan-Ólgııge baryp qaıttym. Birinshi ret men Mońǵolstanǵa osydan on toǵyz jyl buryn, 1978 jyly baryp edim. Ulan-Batyrdy, odan keıin Hobda aımaǵyndaǵy qazaqtar aýylyn kórdim.taı asyp, Baıan-Ólgııge baryp qaıttym. Birinshi ret men Mońǵolstanǵa osydan on toǵyz jyl buryn, 1978 jyly baryp edim. Ulan-Batyrdy, odan keıin Hobda aımaǵyndaǵy qazaqtar aýylyn kórdim.

Sonda Hobdanyń irgesinde turǵan Baıan-Ólgııge jete almaı ketip edim. Monǵol basshylary jibermedi. Biraq bir kórsem dep yntyq bolǵanmyn. Ol maqsatym sol joly oryndalmady. Zaman solaı boldy.

Arada jıyrma jylǵa jýyq ótkende, Táńiri jarylqap, delegasıa quramynda Baıan-Ólgıı kazaktarymen dıdarlastym.

Onda osy shildeniń jetisi men on biri arasynda Dýnıejúzilik qazaqtar qaýymdastyǵynyń Kishi Quryltaıy ótti. Delegasıany Qaldarbek Naımanbaı bastap bardy. Kuramda jazýshylar: Qabdesh Jumadilov, Muhtar Maǵaýın, Aqseleý Seıdimbek, Jarylǵap Beısembaıuly, Baqyt Sary bala...

Qaýymdastyqtyń Kishi Quryltaıy buǵan deıin Túrkıada, Reseıdiń Omby oblysynda ótken eken. Endi mine Mońǵolstan qazaqtarynyń arasynda ótti. Qaýymdastyqtyń bul isi óte quptarlyq.

Bizdiń aldymyzda ǵana vıse-premer, Bilim jáne mádenıet mınıstr: Imanǵalı Tasmaǵambetov myrza bastaǵan delegasıa osy elde bolyp qaıtqan eken. Ondaǵy basty maqsat: Orhon boıyndaǵy ataqty tas jazýlardyń tas kóshirmesin alý bolǵan kórinedi. Mońǵoldar biraz qınalystan keıin mınıstrimizdiń dıplomatıalyq súıkimdiliginiń arkasynda, áıteýir, kóngen eken. Resmı túrde kelisimge kelipti. Sóıtip, kóne babalarymyzdyń keıingi urpaqtarǵa tasqa jazyp qaldyryp ketken ósıeti, tarıhnamasy tastaǵy syna jazý qalpynda, kóshirme túrinde Qazaqstanǵa jetpekshi.

Sol dana babalardyń tasqa qashalyp jazylǵan asyl sózderiniń negizi: olar jaýdyń basyn ıdirgen, tizesin búktirgen, tarydaı shashylǵan túrki násiliniń basyn biriktirgen.

Kamal! Tarıhı kezeńder keıde qaıtalanatyn sıaqty: joǵalǵandy tabý, shashylǵandy jıý mindeti taǵy da aldymyzdan shyǵyp tur. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń aıaǵy, jıyrma birinshi ǵasyrdyń basy kúlli túrki násiliniń, onyń ishinde kazak, halqynyń túgeldenetin dáýiri, ıaǵnı Uly kósh dáýiri.

Baıan-Ólgıı aımaǵynda, qazaqsha aıtqanda — Baı-Besik jerinde ótken Kishi Quryltaıdyń áńgime arqaýy da osy Uly kósh týraly boldy.

Resmı tirkeý-hat boıynsha sońǵy tórt-bes jyldyń ishinde Baı-Besikten Qazaqstanǵa alpys myń adam kóship kelgen. Al tirkelmegender de barshylyq. Kóshemiz dep býynyp-túıinip otyrǵany qanshama!

Sonyń bir qıyǵyn óz kózimizben kórdik. Saqsaı sumynyń (aýdanyn) aralap qaıtqan shaqta qarsy aldymyzdan astyndaǵy jaraý atyn alqyndyryp, qudaıdyń kúniniń ystyǵynda ústine shapan kıgen, belin kúmis kemer beldikpen býynǵan, basynda túlki kereı tymaǵy bar, segiz órimdi dyraý qamshysyn sert ustaǵan er tulǵaly egde kisi jolymyzdy kes-kestep tura qaldy. Amal joq, máshıneler legi toqtap qaldy. Al ana kisi aımaq ákimi Meıram men bizdiń Qaldarbekti «alqymnan» aldy.

— Meni qashan kóshirip alasyń?!

Barlyq jerde osy suraq. Qazirdiń ózinde júzdegen otbasy dál osy sátte qozǵalýǵa daıyn otyr. Al bizdiń bıylǵy dúnıe júzinen qabyldaı alatynymyz «kvota» degeni boıynsha nebary 2180 otbasy.

Jańa ǵana biz baryp qaıtqan Saqsaı sumynynda maldy jekeshelendirý burynyraq bastalǵan eken. Yjdaǵatty jandardyń maly jeterlik. Kún kóristeri sonshalyqty sorly da emes. Óıtkeni tort túlik túgel kezinde bólingen.

Al bizdegi mal sharýashylyǵyn basqarǵan myrzalar, kolhoz, sovhoz basshylary myńǵyrǵan maldy ózderi ábden talapaılap bolyp, elge qalǵan-qutqan «múıizder men tuıaqtardy» ǵana taratqan joq pa?! Úkimet ásirese osy salany jekeshelendirýdi sóz-baqqa saldy ǵoı. Sol tamtyq janar-jaǵarmaı degenge, kıim-keshek, tamaqqa aıyrbasqa, «barter» degen bálege ketti ǵoı. Qyrǵyn soıys bolyp, bazarlar et sasydy.

Endi taıaýda ǵana bizdiń radıo men teledıdar Eýropadan et satyp alatyn boldyq, kelisimge keldik dep súıinshi suraǵandaı bolyp, dıktorlar lepire habarlap jatty.

Mine, Kamal, masqara! Ejelden malymen aty shyqqan Qazaqstan Eýropanyń boryq qoǵa tatyǵan etin satyp almaq. Alyp ta jatyr. Al Eýropanyń ózi bolsa, «sıyrdan juqpaly aýrý shyqty» dep, mal etin satatyn jer tappaı alasuryp, bizge tyqpalap jatyr. Qazaqstan malyn qyryp salýdyń jazyǵy sol, Kamal!

Áıtpese, basshylar kózin tapsa, mal ónimderin óńdeýdiń tásilin kelistirip, eksportqa et shyǵaratyn el biz emes pe edik. Qoǵamdyq tabystyń bir kózi mal emes pe edi?!

Mal sharýashylyǵyn osyndaı qoldan jasalǵan «jutqa» ushyratqan basshylar jazalanýdyń ornyna, bir qarasań, kyzmeti men Mártebesi joǵarylap shyǵa keledi. Bul kiderli-kesirli saıasat.

Al Mońǵolstanda olaı eme-e-es.

Osy jylǵy mamyr aıynda ótken prezıdenttik saılaýda Ochırbat jeńilip, prezıdent bolyp qyryq jeti jastaǵy Baǵa-bandı saılandy. Dál sol kezde onyń ul nemeresi dúnıege keldi.

Bul ózgeristen Baıan-Ólgıı aımaǵy da tys qalmaǵan. Nátıjesinde aımaq ákimi bolyp jap-jas jigit Meıram saılandy. A l aımaq parlament! n Qarjaýbaı Sartqojauly basqarady.

Osy jerde aıta ketetin bir derek: Qarjaýbaı — úlken ǵalym ıdam. Ataqty tarıhshy-etnograf Kláshtornyıdyń shákirti. Orhon-Enıseı tas jazýlarynyń iri mamany. Jetpis segizinshi jyly men Ulan-Batyrǵa barǵanda Turar Rysqulovqa baılanysty qupıa arhıv derekteriniń sulbasyn alýǵa kómektesken azamat. Sol joly ol meni Turar Rysqulovtyń jas janashyr dosy bolǵan Dáńsmaa esimdi mońǵol áıelmen tanystyrdy. Turekemniń kómegimen ol keıin Máskeýde oqyp, medısınalyq joǵary bilim alyp, Monǵolstanda densaýlyq saqtaý salasynyń basshylyǵyna deıin kóterilgen. Bul áńgime «Qyzyl jebe» atty romanda kómeskileý bolsa da birshama aıtylǵan... Sebebin túsinetin shytarsyń, Kamal.

Sóıtip, Baıan-Ólgıı aımaǵynyń jańa basshylary jana kuramda ál-qadarynsha jumys istep jatyr. Uly kóshtiń bir tizgini osylardyń qolynda.

Kamal, qazir Uly kósh dáýiri. Qazaqstannan orystar, nemister, grekter t.b. kóship jatyr. Kerisinshe, Qazaqstanǵa taǵy da orystar, t. b. túrli bosqyndar, kelimsekter kelip jatyr. Kóship kelýshilerdiń túr-túri bar. Sonyń ishinde eń túıindisi qazaqtar kóshi. Onyń jóni múlde bólek. Olar ata qonysy Qazaqstannan zamanynda qorlyq-zombylyq kórip, úrkinshilikpen ketkender. Olardy zań tilinde «repatrıanttar» dep ataıdy. Kóshi-qon týraly jańa Zańnyń jobasynda osy termındi «oralmandar» dep aýdarypty. Mán-maǵynasy jetimsizdeý. Qýǵyn-súrgin kórip baryp Otanyna keıin oralatyndar bolady. Shetelge saıahattap, qydyrystap nemese kyzmet babymen baryp oralatyndar bolady. Al repatrıanttar — soǵysta tutqynǵa túskender, quǵyn-súrgin, zorlyq-zombylyq kórgender. Solardyń óz Otanyna oralýy. Olar kelimsekter emes!

Aımaqta úsh adamnyń bireýi taqyr kedeı. Óndiris toqtaǵan. Bul aımaqta altyn da, temir de, kómir de bar. Igerýge kúsh joq.

Baıan-Ólgııden Ata Jurtqa kóshi-qonnyń joly qıamet. Búrokratızm men Reseı basshylarynyń kesiri. Sol Baıan-Olgıı-den bizdiń Qotan qaraǵaı aýdanyndaǵy Rahman bulaǵynyń tusynan shyǵatyn jap-jaqyn, túp-tura jol bar. Biraq Reseı qyzyl ımperıasynyń baıaǵy «bólip tasta da, bıleı ber» otarshyldyq saıasatynyń zardaby áli kúnge deıin eldi zar qaqsatyp qoıǵan.

Buryn Baıan-Ólgıı aımaǵymen jymdasyp jatqan Qazaqstan jeri men Taýly Altaı ólkesiniń arasyna Reseı syna qatyp tastaǵan. Arasy nebary alpys shaqyrym. Sol alpys shaqyrym jerge jol salyp, Qotan qaraǵaımen jalǵastyrsa eshqandaı kedergi bolmas edi.

Endi kósh Qazaqstanǵa Reseı jerimen ótetin bolǵandyqtan, jol-jónekeı shekara tosqaýyldary týr. Ol tosqaýyldardan ótý — tozaq kópirinen ótýmen birdeı.

Bul bir. Ekinshiden, tozaq kópirden ótken kúnniń ózinde — báribir aınalma alys jol. Mysaly, sen Jazýshylar odaǵynyń úıinen dál irgede turǵan oz úıińe jetý úshin sonaý Orbıta jaqty aınalyp baryp jetetinindeı.

Al bul jaǵdaıdy Mońǵolstanǵa barǵan saparynda bilgen Prezıdent Nursultan Nazarbaı osy máseleni rettep, Qosaǵashtan Qotan qaraǵaıǵa alpys shaqyrymdyq jol salýdy sol kezdegi Kólik jáne jol mınıstri Esenǵarın myrzaǵa tabystaǵan tárizdi. Biraq... pármen oryndalmaǵan. Átteń, patshanyń bir aıtqanyn eki etpeıtin mınıstrler qaıda bar?

— Meni shekaradan mal-janymmen ótkiz! — dep talap etti joǵaryda aıtylǵan dyraý qamshyly, asaý atty kazak Qaldarbek pen ákimge.

Bul endi qıyn talap. Árıne, memleketter basshylary mámilege kelip jatsa, kıyn da emes. Kezinde sol Baıan-Ólgııden Semeı et kombınatyna maldy myń-myńdap aıdap kelip, ótkizip-aq jatady eken ǵoı.

Kamal, maǵan jazǵan sońǵy hattaryńnyń birinde sen shet elderde júrgen tórt mıllıonnan astam qazaqtardy kóshirip alsaq, tórt qubylamyz túgel bolady dep ediń. Sol arman mende de asqaq. Biraq bul uzaqqa sozylatyn kósh. Qazir olardyń bárin qabyldap qarsy alýǵa Qazaqstanda ál-dármen joq.

Dál kazirgi kúnge deıin kóship kelgenderdiń kóbisi áli Qazaqstannyń azamattyǵyn ala almaı júr. Otan bir jaǵynan Monǵol úkimetiniń kómegi kerek. Kóp qazaq alǵashqy dúrmekte Qazaqstanǵa Mońǵolstan azamattyǵynan shyqpaı, tek eńbek shartymen kelgen. Ata Jurtqa tuıaǵymyz bir ilinse arǵy jaǵyn kóre jatarmyz, bir amaly bola jatar degen úlken úmit bar edi. Endi sonyń saldary shyǵyp jatyr. Mońǵol úkimeti olardy Mońǵolstan azamattyǵynan shyǵarýǵa asyqpaıdy. Ekinshi jaǵynan, bizdiń úkimet te olarǵa Qazaqstan azamattyǵyn berýge kerenaý.

Sóıtip, eki jaqtyńda búrokratızmi jarysqa túskendeı. Eki ortada qaıran qazaq ári-sári halde qalǵan.

Al bizdiń Enbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrimiz N. Korjova hanym bolsa: olar eńbek shartymen kelgen, azamattyǵy joq degen syltaýmen olarǵa kómek kórsetilmesin degen buıryǵyn shyǵaryp ta qoıypty. Mine, qoıdy qasqyrǵa baqtyrý degen osy, Kamal. Munyń ózi bizdiń úkimetimizdiń 1992 jylǵy 28-qyrkúıekte qabyldaǵan № 791 qaýlysy men Prezıdent Nursultan Nazarbaıdyń Shet elderdegi otandastar týraly jarlyqtaryn oryndamaı, Korjova óz betinshe buıryq shyǵaryp, óreskel ketti degen sóz.

Al endi sóılesip kór mınıstr hanymmen! Úkimetten de, Prezıdentten de asqaq pa, nemene!

Azamattyǵy joq adam shaqyrylmaǵan qonaq sıaqty pushaıman. Ondaı adam erkin tynys ala almaı, ár nársege jaltaq, ózin-ózi qor tutynady. Adam balasynyń osy psıhologıasyn túsinip, adamgershilikpen janashyrlyq tanytar, gýmanıs ári ádil, ári pármendi organ kerek kóshi-qon máselesine. Sheteldegi otandastardy:

—Baýyrlar, kelińder Ata Jurtqa! — dep ezimiz shaqyrdyq qoı!

Kamal, bul kókeıkesti másele aıtylmaı júrgen joq. Osyny ıesine qaıta-qaıta jaza beresińder dep bizdi kústanaýshylar da tabylady. Jaza beremiz! Óıtkeni tamshy tasty kúshtiligimen tespeıdi, olarmen jıiligimen tesedi. Adamdy qorlaý, adamdyq namysyn taptaý adamgershilikke, parasatqa jatpaıtynyn aıtyp, tas meıirlilermen aıqasa berseń, aqyr túbi tas ta tesiler.

Ólgıı ortalyǵynda Shabdarbaı esimdi jazýshy:

— Jarty júrekpin, baýyrym, — dedi kúrsinip. — Nege deseń, týystarymnyń jartysy osynda, jartysy Qazaqstanda. Pende bolǵan soń, qýanysh ta, qaıǵy da bolady. Ortaqtasaıyn deseń ushaqpen Almatyǵa baryp qaıtý úshin tek bılettiń ózine 200.000 tuǵyryq kerek (ıaǵnı 20.000 teńge — Sh. M.).

Mine, Kamal, adam taǵdyry degen qıly-qıly. Ony jeńildetý • peıilge baılanysty. Árıne, ekonomıkalyq joqshylyq qol baılaý, áıtse de aqyn Mahambetti sál ózgertip:

Qabyrǵasyn qaqyratyp
Bir-birtindep sókse de —
Qabaǵyn shytpas er kerek
Bizdiń mynaý Uly keshke! —
der edim. Eki jaqtan da.

Kamal! Kórgen-bilgenimdi, oıǵa túıgenimdi tize bersem, áńgime kóp. Osy hattyń basynda bir aýyz óleń týr. Bul osy dál qazirgi kezen týdyrǵan án. Esimde qalǵany: «Baı-Besikti kimge tastap barasyń?» — degen qımas suraqtan soń án:

Eshkim kesip ketpeıdi at kekilin,

Ata Jurtym shaqyrdy, ashty esigin, —

dep aıaqtalatyn sıaqty edi.

At kekili kesilmeıdi. Baıan-Ólgııde de áli kóp aǵaıyn qala beredi. Bir jaǵy olardy da qamqorlyqsyz qaldyrýǵa bolmaıdy. Sońǵy jyldary Qazaqstannan ol jaqqa gazet-jýrnal, kitaptar barmaıtyn bolyp, tyıylyp qalypty. Bizdiń radıo men teledıdardy ala almaıdy. Kóretinderi — Ulan-Batyr, Máskeý, Pekın. Al radıodan tek sonaý alys Pragadaǵy «Azattyqty» ana tyńdaı alady. Bizdiń «Shalqardyń» úni jetpeıdi. Ál-dármeni, kúsh qýaty kem. Altaı asa almaıdy. Sen aıtqan «Internet», «Intelsattan» eles te joq.

Vıse-premer Imanǵalı myrza bul sıyqsyzdyqty joıamyz dep sóz bergen kórinedi. Laıym da solaı bolǵaı.

Kamal! Bul Uly kósh bir jyldyq, eki jyldyq emes, áli kópke sozylady. Kóshi-qon týraly jańa zań Parlament quzyrynda tur Depýtat myrzalar bul jobadaǵy keıbir moıny bos bulǵań-bulǵań tustaryn qataıtatyn shyǵar degen úmitten kúder úzbeıik. Jáne sol zań boıynsha, zamanymyzdyń asa kúrdeli problemasy ekenin qatty eskerip, Kóshi-qon memlekettik organyn quryp, onyń basyna kazak halqynyń múddesin qorǵaı alatyn, ózgelerdi de renjitpeıtin, «Óziń ólme, ózgeni de óltirme» degen qaǵıdany ustanatyn, ult psıhologıasyn, minez-qulqyn, salt-sanasyn, dástúrin jaqsy biletin azamat tulǵa turýy kerek.

Jáne bir túıini, Korjovalardan qaıyr bolmasa, el bolyp, jurt bolyp, memleket bolyp, kóshi-qonnyń Otandastar qoryn qurý aýadaı qajet.

Qazir ne kóp, san túrli qorlar kóp. Al mynaý solardan shoqtyǵy bıik , múddesi bıik taǵdyr shesh Qor bolýy tıis. Bul qorǵa qolǵabys eter kúsh — ıgi jaqsylar, qazirgi dáýlettiler, ultqa jany ashıtyn fırmalar, bankırler bolǵany abzal. Elge oralǵan aǵaıynǵa jylý berý ata-babamyzdyń adamgershilik dástúri. Jylý berý — qaıyr-sadaqa emes, aǵaıynnyń janyn jylytý,uıasyn jylytý degen uǵym. Sonda erteń sen jaýrasań, ol seni jylytady. Ulttyń birligi, baýyrmaldyǵy osyndaıdan quralady.

Men aıtyp jetkize almaǵandy meniń áriptes inilerim, osy saparda birge bolǵan jazýshy, jýrnalıser: «Juldyz» jýrnalynyń bas redaktory Muhtar myrza, jazýshy Qabdesh myrza, «Ana tili» gazetiniń bas redaktory Jarylǵap myrza, «Qazaq eli» gazetiniń bas redaktory Baqyt myrza, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń beldi qyzmetkeri Dýman myrza, «Azattyq» radıosynyń Qazaqstandaǵy tilshisi Batyrhan myrza jáne basqalar tolyqtyrar. Óıtkeni jaıaýdyń shańy shyqpas», jalǵyzdyń úni shyqpas». Máseleni kóp bolyp kótersek, qalshıǵan qara tas ta jibıtin shyǵar.

Kamal, meniń «Kirlegen dúrbini kim tazartady?» degen sońǵy hatyma jaýap jazbaı jatyrsyń. Kútemin.

Sherhan MURTAZA

16–shilde, 1997 jyl

---