InfoHub Logo

Kamalǵa hat

Byltyr qulyn, bıyl taı,
Bireý — jarly, bireý — baı.
Dıirmenniń tasyndaı,
Shyr aınalǵan dúnıe-aı!

(Halyq, áni)

Qazir muń-muqtaj aıtqan adamdar kóbinese redaksıalardy jaǵalaıdy. Óıtkeni ókimet úıiniń tabaldyryǵy taýdan bıik, ony attap ótý qıametteı qıyn.

Qurmetti Kamal! Kúni keshe sondaı aryz aıtýshylardyń bireýi redaksıaǵa kelip otyr. Kelgende ne deıdi? Aldyńǵy kúni poshta jáshiginen ızveshenıe aldym deıdi. Oqyp kórdim de, júregim shanshyp, kózim buldyrap ketti deıdi. Páteraqy bir aıǵa segiz myń teńge bolypty! Alatyn zeınetaqym — alty myń teńge, endi qaıttim?! — deıdi.

Buǵan sen qandaı aqyl aıtar ediń, Kamal? Al meniń aqylym — aıran, oıym — oıran. Álgi shaǵym aıtýshynyń basyna týǵan kún meniń basyma da, seniń basyńa da túsip otyr. Ne isteımiz?

Mundaǵy eń bir qıyny — páteraqy adam sanyna qaraı ósedi eken. Sol redaksıaǵa kelgen kisiniń otbasynda alty adam bar eken... Ádette otbasynda bes-alty, odan da kóp adam kezdesetin úıler — kóbinese qazaqtar.

Demek myna salyq qazaqtyń ósimine, demografıalyq ósimine qoıylǵan taǵy bir qaqpan!

Qurmetti Kamal!

Ekeýmizdiń dástúrli hat jazysýymyz kópten beri úzilip qaldy. Buǵan árqalaı sebepter boldy. Nege bulaı dep redaksıaǵa hat jazýshylar kóp. Halyq izdeıdi, oqyrman umytpaıdy. Oqyrman, saǵan uly taǵzym!

Al biraq osy ekeýmizdiń hattarymyz erikkenniń ermegi emes, ómirimizdiń ózekti máseleleri ǵoı. Sońǵy bir jyldyń ishinde alýan-alýan alqaly ister týraly ún kóterdik, olardyń kóbi tikeleı el basqaryp otyrǵan er-azamattarǵa qarata sóılegen sózder. Biraq... ǵajap! Úkimet adamdary úndemeıdi. Orystarda: «Molchanıe — znak soglasıa» degen mátel bolýshy edi, mynaý shynnan sol ma, bilmeımin. Úndemegeni — quptaǵany bolsa meıli ǵoı. Biraq úkimet basshylaryna únimiz jetpeı me dep kúdiktenemin. Úkimettiń baspasóz hatshysy Qosanov degen jigit kúni keshe osy Egemen Qazaqstanda» jumys istep, keı-keıde, jıyn-toıda «Qara baýyr qasqaldaq, qaıdan ushtyń pyr-pyrlap-oý»,— dep án án salyp júrgen azamat edi, endi tórkinin tanymaıdy. Qosh-amany joq.

Meıli, Kamal, men oǵan ókinbeımin. Eń bastysy — bizdi qalyn. qaýym oqıdy. Qazaqstanda taralymy eń kóp gazettiń oqyrmandary oqıdy. Biraq bul sózim astamshylyq bolmasyn. Sol kóp oqyrmannyń sany jyldyń ekinshi jartysynda biraz azaıaıyn dep tur.

Qıyn toı, olardy ne dep kústánalaısyń. Zaman mynaý, qarajat joq. Sonda da bolsa, qazaq baspasózine párýana berilgen shyn otansúıerler gazetten qol úzip qalmas, qıynnan qıystyryp, amaldap, aldaǵy jartyjyldyqqa taǵy da jazylar degen úmit bar.

Kamal! Qaladan shyqpaı, ózimizdi ózimiz tas qamalǵa qamap qoıyp, kóktemniń qalaı óte shyqqanyn da baıqamaı qalamyz. Tabıǵat-ananyń qushaǵynan aıyrylyp qaldyq qoı. Aýrýshań bolǵanymyz da sodan shyǵar.

Bıylǵy kóktem keremet boldy ǵoı, Kamal. Jaratqan jarylqaǵan jaıdarly kóktem boldy. Jańbyrly, ylǵaldy, kól-kósir kóktem. Shóptiń yrǵyn shyqqanyń kórseń. Taýdyń tarǵyl tasyna deıin kóktep ketti.

Átteń, osynshama aq jarylqaǵan maýsymdy sharýa adam armansyz paıdalana almaı qaldy-aý dep ókinemin. Kók ózekten bir-aq mysal. Burynǵy iri kolhozymyz tórtke bólinip ketti. Baıaǵyda maıda-maıda tort kolhozdy elýinshi jyldary biriktirip edi, endi qaıtadan bastapqy qalpyna keldi.

Endi osylar mynandaı mamyrajaı maýsymda baýyryn jaza almaı, jer jyrtyp, egin sala almaı, maı taba almaı, tuqym taba almaı shermende bolǵany qalaı?

Úkimet aýyl sharýashylyǵyna osy kóktemde nesıemen bolsa da barynsha kómek berýi kerek edi. Egin yrǵyn shyǵyp, astyq mol bolatyn edi. Amal qansha, joǵarydan ondaı meıirim bolmady. Úkimettiń aýyl sharýashylyǵy jónindegi vıse-premeriniń sózine sensek — bári jaqsy. Al endi aralap kórseń múlde basqasha.

Osyndaıda Aron ál-Rashıdti ańsaısyń. Dýananyń kıimin kıip, bazar aralap, shaıhanalardy jaǵalap, el jaǵdaıyn ózgeden estip-bilmeı, óz kózimen kórip, óz qulaǵymen estıdi eken. Bizdiń mınıstrler shalǵaı jatqan alys aýyldarǵa at basyn burmaıdy ǵoı.

Otyrar aýdanynan, Syrdarıanyń arǵy betinen kelgen qudaǵıdan:«Hal qalaı?» — dep suradym.

— E, egemendi el boldyq, dýanamen teń boldyq,—dedi ol kisi. — Biz egin salmaımyz, sý shyqpaıdy. Mal batamyz. Mal taýsyldy. Qalǵanyn qasqyr jep, ury áketip jatyr. Qarsylassań — atyp ketedi.

Vıse-premer mundaı jerge barmaıdy. Barsa, aıanysh sezimi oıanar edi. Ulttyq bankten agrobankke qarjy bóldirter edi.

Alystaǵy aýylǵa İshki ister mınıstri de barmaıdy. Barsa, sharýanyń malyn dala qasqyry bir talap, adam qasqyry eki tonap, eldi tozdyryp bara jatqanyn óz kózimen kerer edi. Kezinde «Egemen Qazaqstan» (23.01.97) İshki ister mınıstri Qaıyrbek Súleımenovtyń nazaryna osy máseleni salyp edi. «Qorqaý qasqyrlar, qarýsyz qoıshylar» bar, solarǵa qol ushyn berseńiz eken dep edi. Biraq mınıstr myrza lám demedi. El syılaǵan «Egemen Qazaqstannyń» sózin eleýsiz qaldyrdy.

«Egemen Qazaqstan» Úkimetten: «Súrinse qoldan ala gór» dep ótindi (7.03.97). Osy kóktem — sheshýshi kóktem, sharýa osy myrza kóńil kóktemdi paıdalansa — jarydy, paıdalanbasa — arydy. Osyndaıda bermegen kómegińdi kómgende beresiń be? — dedi. Bul saladaǵy vıse-premer «pishtý» de degen joq. Jalpy, osy qyzmettiń, osy laýazymnyń halyq úshin qajeti bar ma? Báribir ol qınalǵan sharýanyń aýyzyna sý tamyzyp jatqan joq, qarlyǵash qurly qanatymen sý sebelep júrgen joq. Shalajansar eńbekshige janar-jaǵar maı kózin, mashına-traktor stansıasyn uıymdastyryp, jyrtylǵandy jymdastyryp jatqan respýblıkalyq joǵary aýyl sharýashylyq mekemesi joqtyń qasy. Endeshe bul saladaǵy vıse-premerdiń ne qajeti bar? Árkim óz kúnin ózi kórip jatyr. Aýyl sharýashylyq mınıstri bar emes pe? Onyń ústine taǵy bir qondyrmany qoqaıtyp qoıyp keregi ne? Aqyry memlekettik saıasat artyq aýyz masyl sheneýnikterdi qysqartýǵa baǵyttalǵan joq pa? Ondaılar attyń jemin jep, tym qurysa taıdyń da jumysyn atqarmaıdy.

Al, Kamal myrza, aradaǵy kóp úzilisten keıin óziń maǵan jazǵan sońǵy hatynda («Óndiristi ózimiz óristete alamyz», 20-mamyr, 1997 jyl) ardyń júgin arqalaǵan aǵaıyndarǵa arnap birsypyra oı-pikir aıtypsyń. Jýrnalıserge arnaıy at basyn burǵan oryndy. Al olardyń kóbiniń «arqalaǵany altyn, jegeni tiken» ekeni ras. Ara-tura batyl-batyl pikir aıtatyndary da bar. Qoǵamnyń ózi sıaqty bizdiń jýrnalıserimiz de ala-qula. Arasynda ádilet týyn kótergisi keletinder de, qalamynan jaǵympazdyq, jalaqorlyq sıasy tamshylaıtyndar da bar. Tasqa basylatyn sózdiń qunyn bilmeı, abaılamaı, dýaıpat sóıleıtin jýrnalıser de bar. Taıaýda «Jas Alash» gazetinde bireý: eger 1941 jyly soǵys bolmasa Baýyrjan Momyshuly qatardaǵy kóp shaldardyń biri bolyp dúnıeden ótetin de ketetin edi dep jazdy. Baýyrjan Momyshulynyń mańdaıyndaǵy jazýdy oqyp alǵandaı, beıbereket aýzyna kelgendi aıta salý da ener boldy ma?!

Osy birer apta kóleminde kóne saqaldy bir jýrnalıs qaraptan-qarap júrip halqymyzdyń ar-ojdanynyń rámizindeı bolǵan Ahmet Baıtursynovqa jáne onyń serikterine kelip uryndy. 1919 jyly bir top kazak qaıratkerleri Stalınniń qabyldaýyn-da bolypty. Stalın: «Qazaqstan basshylyǵyna Álibı Jangeldındi usynyp otyrmyz, oǵan qalaı qaraısyzdar?» — depti-mis. Sonda qazaqtardan bireý ushyp turyp: «Oıbaı, qazaq úsh júzge bólingen, qalystan bireý bolmasa jaramaıdy», — depti-mis. Sonymen Pestkovskıı degen bireý Qazaqstanǵa bastyq bolyp shyǵa kelipti. Bul úlgi retinde qalyptasyp, Qazaqstanǵa Goloshekınniń kelýine, sóıtip 1932-1933 jyldardaǵy qazaq qyrǵynyna jol ashyp beripti-mis.

Jýrnalıs bul áńgimeniń stenogrammalyq túp nusqasy bar-joǵyn aıtpaıdy. Áıteýir «deıdi, deıdi, deıdi eken».

Kórdiń be, Kamal, jala jabý degen qandaı?! Baıybyna barmaı, shyn qujattarǵa negizdelmeı, ushqary pikir aıtý — jýrnalısıkadaǵy en aýyr qylmys. Endi kelip, sol etnogenosıdte qyrylǵan mıllıondaǵan qazaqtyń qanyn Ahmet Baıtursynovtyń jáne onyń serikteriniń moınyna júkteı salmaq. Oqyrmannyń oıynda osyndaı kúdik qalmaq.

Osy taqylettes jalany keıbir oqymysty symaq, jýrnalıs symaqtar Turar Rysqulovqa da jappaq boldy. Ujymdastyrýdy jedeldetýde T. Rysqulov Stalınnen de asyp tústi dep «qaralady» V. Mıhaılov. Al Turar Rysqulovtyń ujymdastyrý jóninde Polıtbúroǵa jazǵan hatynyń túpnusqasyn oqyǵan bireýi joq. Áıteýir, dolbar.

Sol túpnusqany taıaýda Máskeý ǵalymy V.Ýstınov jarıalady. («Mysl» jýrnaly, №5, 1997 j.). Sóıtse, Turar Rysqulov kolhozdy jedeldetý úshin áýeli onyń materıaldyq bazasyn, negizin salýdy tezdetý kerek degen eken! Aıyrmashylyq jer men kókteı, Rysqulovtyń usynysy etse, eshqandaı asharshylyq bolmaq emes.

Rysqulovqa osylaısha jala jabýǵa ózeýregender onyń halyqty, ásirese qazaqty eki dúrkin asharshylyqtan arashalap qalǵanyn aıtqysy kelmeıdi.

Mine, Kamal, bizdegi jýrnalısıkanyń keıbir merez minezi.

Jalpy, orys tildilerge qaraǵanda qazaq jýrnalısıkasy áli de áljýaz ekenin moıyndaǵan jon. Orys tildi jýrnalıserdiń qazaqtarǵa keıde ádeıi isteıtin ozbyrlyǵyna kóz juma tursaq, jýrnalısik tapqyrlyǵyna, izdengishtigine, jyldamdyǵyna talas joq.

Bizdiń qazaq jýrnalıserine kóp izdenip, kóp oqyp, máseleniń baıybyna barý jaǵy jetispeıdi. Mysaly, Prezıdent N.Nazarbaev Almaty mańynda han saraıdaı úıler kóbeıip ketti. Anyqtańdar, qandaı qarjyǵa salynyp jatyr dedi. Muny zerttep, anyq-qanyǵyn aıqyndap jazýǵa birde-bir jýrnalısiń batyly jetpedi.

Bul rette jeke batyr Aldan Aıymbetovten úırengen jon. «Kazahskaıa pravda» gazetiniń osy jylǵy úshinshi nómirin qarańyz. «Qabyrǵasyn qaqyratyp, bir-birindep sókse de, qabaǵyn shytpas er kerek, myna bizdiń bul iske».

Al ondaı jýrnalıser neken-saıaq. Jýrnalıs jazamyn dese, zárý máseleler shash etekten. Tam-tumdap jazyp ta júr. Biraq merezdi túp- tamyrymen sylyp tastardaı pármendi qalam joq sıaqty. Áıtpese myna kazirgi bizdiń qoǵam qandaı qoǵam? Nege, nemenege negizdelgen? Negizgi prınsıpteri qandaı? Negizi ádiletsizdikten qurylǵan qoǵam ushpaqqa shyǵa almaı, qulaıtyny málim.

Biz she?

Kamal! Men qazir «egemenbiz, táýelsizbiz» degen shyryn sózderge burynǵydaı masattanbaıtyn bolyp baramyn. Ol — ol ma, azattyq alǵanymyzǵa da senim azaıdy. Almatyda júrsem de, shet elde, bóten jerde júrgen sıaqtymyn. Kalatoly jarnama. Buryn orysshasy kópte eptep túsinýshi edim, endi ne jazý ekenin múlde túsinbeımin.

Azattyq alǵanymyz osy ma?

Munda Amerıkanyń sıgaretterin dáriptegen neshe alýan jarnamalar bizdiń ulttyq jalaýymyzdan áldeqaıda kóp. Ári ádemi.

Amerıkaǵa baryp edim, Vashıngtonda álgi jarnamalar bizdiń ulttyq jalaýymyzdan áldeqaıda kóp.Qaıta temeki shekkenderdiń múmkindigi meılinshe shektelgen.

Bizdiń bostandyqtan qutylyp, bostandyq alǵanymyz osy ma?

Memlekettik strategıalyq máni bar óndiris oryndary arzan baǵaǵa sheteldikterdiń ıeligine ótip jatyr. Aıtalyq, Jezqazǵan men Balqash mysyna ıe bolǵan sheteldikter jylyna qansha tonna mys óndir Onyń qanshasy jańa qojaıyndiki, qanshasy bizdiki?Bizdiń úlesimizden halyq. ıgiligine qanshasy jumsaldy? Osynyń . jarıa bolýǵa tıis

Baılyǵymyzdan aýzymyzǵa tamshy tambaı, aıdalaǵa aǵyp ketip jatsa egemen el bolǵanymyz osy ma? Óz aldyna derbes memleket bolǵan Qazaqstanda qazaq tili bálenbaı jyldan beri dodaǵa túsip kókpardaǵy týlaqtaı talanyp, «memlekettik til» dárejesine jetý jolynda talapaıǵa túsip, san alýan kedergige kezikse tipti Til týraly Parlament qabyldaǵan Zańdy Konstıtýsıalyq keńec degen mekeme joqqa shyǵarsa, sonda nemeneme Parlament.

Egemen el boldyq. Naryq ekonomıkasyna bet aldyq. Árkim kásipkep bolsyn, óndiris ashsyn, ónim shyǵarsyn!» degen uran shyqqanda Tereshenkolar nesıe isin teris jolǵa salyp jiberdi. Memlekettiń jandy-jandy býynynda otyrǵandar qoly jetip,óz jaqyndaryn aldymen jarylqady.

Jalpy halyq jadaý qalpynda qala berdi.

Onyń, ústine korrýpsıa, jemqorlyq joǵarydan, taý basynan domalaǵan tas sıaqty etekke deıin endep ketti. Dánikkennen qunyqqan jaman. Jemqorlardyń jemsaýy tolmaıdy. Qanaǵat joq. Toıymsyzdyq psıhologıasy kıyn.

Biraq dúnıe dúnıe bolǵaly sol shirigen baılyqty ana jaıǵa ózimen birte ala ketken eshkim joq. Baı bolsań da ólgennen soń basyńa altynnan kúmbez salmaıdy. Bir kómgen soń qansha baı bolsań da seni qaıtyp qazyp almaıdy. Óıtkeni sen altyn emessiń. Ólgennen soń baıdyń da súıegi appaq, kedeıdiń de súıegi appaq. Ádilet sonda ornaıdy.

Alaıda tiriler muny oılap jatpaıdy.

Aı, Kamal dos, Kamal dos! Qazaqstandy jaratqan Qudiret erekshe týdyryp edi. Qoıny-qonshy tolǵan baılyq. Keshegi ımperıa bodanynda júrgende: átteń, óz baılyǵymyz ózimizge tıse toı dep armandadyq.

Endigimiz ne tirlik?

Redaksıanyń esigi taǵy da qaǵyldy. Taǵy bir shaǵym ıesi.

— Páteraqy qutyrdy. Qaıtip tóleımin? — deıdi. Qalaı tóleıdi? Alǵany aýqatyna jetpeıdi, sonda páteraqyny qalaı tóleıdi?

Budan eki myń jyl buryn Shyǵystyń bir danyshpany:

— Bireýden birdeńeni tartyp alý úshin aldymen otan birdeńe berý kerek qoı, — degen eken. Al bizde eshteńe bermeı jatyp tartyp almaqshy. Osy da ádilet pe?!

Kamal, saý bol!

Sherhan MURTAZA 30-mamyr, 1997 jyl

---