Qaıda bolsa – qaıshylyq
Sherhanǵa hat
Qadirmendi Sherhan! Sen jaqynda elimizde bolǵan bir jańalyq — jaqsylyq habarǵa jurt nazaryn óte durys aýdardyń. Qazaqtardyń sany bıyl elý bir paıyzǵa jetip, bar halyqtyń jartysynan asty. Sóıtip, ez elinde halyqtyń basym kópshiligine aınaldy. Bul — shynynda qýanarlyq ta maqtanarlyq jaıt. Kúni keshe, elýinshi jyldardyń aıaǵynda qazaqtar Qazaqstanda bar halyqtyń 28 paıyzy tana bolyp, úshten birine de jete almaǵan. Sonda nendeı saıası saýdagerler bolǵanyn seni men biz óz kóbimizben kerdik qoı. «Qazaqtar bar halyqtyń úshten biri ǵana, demek, jaýapty kadrlardyń da úshten biri tana qazaqtar bolýy kerek». Mádenıette de, bar salada da sol úshtiń biri degen ólshem shekteý boldy ǵoı. Tipti, 1963 jyly jańadan Kınematografıa jáne Baspasóz komıtetteri qurylǵanda solardyń birinshi basshylary bolyp orys ultynyń ókilderi taǵaıyndalǵan. Naǵyz ulttyq rýhanı dúnıelerdiń bastaýynda qazaqsha bilmeıtin adamdar otyrdy. Keıin Dımekeń qaıtyp oralǵan soń bári de ornyna keltirilgen. Mine, sol ótkenmen salystyryp, soǵan qarap búgingi kúndi durys baǵalaı alamyz. Al endi, Sherhan, osy qýanyshtyń baıandy bolýyn oılasaq, kóńilge bir qobaljý kiredi. Demograftardyń sońǵy deregine qaraǵanda, 1958-1959 jyldary 16-49 jas arasyndaǵy qazaq áıelderi jylyna (myń adamǵa shaqqanda) 220 náreste týǵan bolsa, 1995 jyly osynsha áıel-anadan 90 sábı ǵana dúnıege kelipti, ıaǵnı 2,5 ese kemip ketken. Osy qalpymen bara berse (qatygez ómirdiń syńaıy solaı) onda M.Tátimov aıtqandaı, XXI ǵasyrda qazaq halqy tabıǵı ósimin taza toqtatady.
Onyń aldyn alǵanda súıenetin bir shara — shet júrgen tort mıllıon qazaqty kóshirip ákelip ata qonysyna ornalastyrý. Jaqynda I. Kárimovpen kezdeskende N. Nazarbaev sondaǵy qazaqtardy kóshirip ákelý máselesin sóz etip, ekijaqty kelisim jasalǵan. Ony oryndaýǵa qolbaılaý — qarajat bop tur.
Iá, asa qasıetti-qadirli eki másele bar ǵoı, Sherhan, ol — el men jer. Qazaqstan keń-baıtaq, onyń jeri mol deımiz. Sol jerlerdiń basyn qosý, biriktirý jóninde sonaý 20-jyldary Qazaq avtonomıasy qurylyp, birtutas el bolǵanda, shekarasy ajyratylyp, aıqyndalǵanda, bizdiń sol kezdegi qaıratkerlerimiz qandaı eńbek sińirgen, qaısarlyq kórsetken. 1920 jyly Sovnarkom tóraǵasy Lenınde Reseı men Qazaqstannyń shekarasyn tujyrymdaý máselesi qaralǵanda Álıhan Bókeıhanov pen Álimhan Ermekov qatynasqan. Sonda olar — 1904 jyly Qazaqstannan alyp Reseıge berilgen Ertis ózeniniń sol jaǵalaýyndaǵy 10 shaqyrymdyq alqap týraly dáleldi derekter keltirip, Sibir revkomy basshylarynyń qarsylyǵyna toıtarys jasap, ózenniń, nýly da sýly sol jaǵalyq óńiri qazaqtarǵa qaldyrylǵan.
Sol joly Kaspııdiń soltústik jaǵalaýy jóninde de másele qozǵalǵan. Ár túrli dálelderdi saraptaı kelip, májilis tóraǵasy bul jerde orystar men qazaqtardyń qaısysy kóbirek turady dep suraq qoıǵanda Qazaqstan ókilderi qazaqtardyń kóp ekenine naqty sandar keltirip, Astrahan basshylaryn moıyndatady. Keıin mol munaı men Qarashyǵanaq gazynyń qory ashylǵan óńir sóıtip Qazaqstanǵa qaraǵan.
Men jaqynda, Sherhan, Almatyda eki bir eleýli oqıǵanyń kýási boldym. «Atakentte» baılanys quraldarynyń halyqaralyq kórmesi boldy. Sonda birtútas baılanys júıesiniń ǵalamattary qoıylǵan. «Internet» degen búkilálemdik aqparat júıesi bar. Oǵan júzden asa el kirgen. Sonyń biri — Qazaqstan. Árkim óziniń ústelindegi kompúterden modemdik baılanys júıesi arqyly álgi ınternetke shyǵady da, qalaǵan jerden qalaǵan maǵlumat-aqparatyn taýyp alady. Ony kórip, oqyp qana qoımaıdy, óz kompúterine kóshirip te alady. Bul bir ǵajap. Arnaıy shatyn beınekamera ornatsa, sóılesken eki jaq birin-biri kórip otyrady, kóp adamdy qatystyryp, úıden shyqpaı-aq keńes-máslıhat ótkizýge de bolady. Bizdiń barlyq oblystardan da, Almatynyń fırmalary men mekemelerinen de birden ınternet júıesine qosylýǵa bolady. Baǵasy onsha qymbat emes. Al onyń elektrondyq poshta degen túrimen dúnıe júziniń qaı buryshyndaǵy adammen bolsyn, onyń shıfri men kodyn bilseń, «hat jazysyp, birden habarlasýyńa bolady».
Sol kórmedegi taty bir jańalyq — «Intelsat» dep atalatyn halyqaralyq spýtnıktiń bir buryshyn Qazaqstan jaqynda satyp alǵan. Almatydaǵy, oblys ortalyqtaryndaǵy habardy beretin sandy qondyrǵylar arqyly sol «ózimizdiń» spýtnıkke shyǵa alamyz, óz telehabarymyzdy sol arqyly basqa elderge taratamyz. Al ózimiz sol spýtnıkten ázirge 4 telebaǵdarlama qabyldaımyz, odan ári sany kóbeıe beredi. Tek qarjy bolsyn!
Endi bir ǵajap qural — optıkalyq talshyqty baılanys kabeli. Onyń ishindegisi — shynydan shıratyp jasaǵan talshyqtar. Sol arqyly tolqyn-jaryqtyń járdemimen maǵlumat-habar beriledi jáne ondaı arnamen birden on myńǵa deıin habar júrip jatady.
Qazir sonaý Shanhaıdan Orta Azıaǵa, odan ári Kavkazǵa tartylǵan júıe-jeli Qazaqstan arqyly ótti. Osynsha ǵalamat dúnıelerdi bizdiń ezimizdiń jastar ıgerip-meńgerip áketse ǵoı. Ázirshe sheteldikter úıretip jatyr. Erteń qalaı bolady? Bir qaýip bar. Sońǵy bes jylda BUU deregi boıynsha Qazaqstanda oqý, bilim alý kólemi 2,5 ese azaıǵan...
Osynyń bárin kórip tań bolasyń, qaıran qalasyń. Al endi sonsha tehnıka qudiretterine ıe bolyp otyrǵan Qazaqstanda alys aýdan, aýyldarmen baılanys áli nashar. Qymbatshylyq saldarynan bar telefondardyń ózderin qıyp tastaǵan. Bir úlken bólmede bir-aq telefon qalǵan.
Sen sońǵy hatynda, qurmetti Sherhan, Jezqazǵan men Balqash mysyna ıe bolǵan sheteldikter jylyna qansha tonna mys óndiredi ? Onyń qanshasy jańa qojaıyndiki, qanshasy bizdiki dep suraý qoıdyń. Jezqazǵan men Balqash bıyl 400 myń tonna katod mysyn qorytyp shyǵarmaq. Onyń tonnasy — 2,5 myń dollardaı. Iá, sońǵy kezde jańa ıeleri sosıalızm kezinde salynyp qalǵan kenishterge ıe bolyp, jantalasyp ónimdi kóbeıtip jatyr. Olar jer astynda bir túıir qaldyrmaımyz dep, tóbeni tirep turǵan mys baǵanalardy da alyp jatyr. Eshteńege qaraıtyn emes. Sol satylatyn mystan bir jylda bir mıllıard dollardaı alýǵa bolady. Al mysty qaıda, kimge satýdy tek sheteldik ıeleri ózderi biledi. Olardyń isine eshkim aralasa almaıdy. Bárine ózderi qoja. Bir mıllıard dollar bar ketken shytyndy qaıtarýǵa da, jer astynda isteıtin jumysshylarǵa mol aılyq tóleýge de (ol ıelerdiń jomarttyǵy emes), memleketke tıesili salyǵyn (basqalardan az) tóleýge de jetedi. Onyń syrtynda mıllıondaǵan dollar jańa qojaıyndardyń qolynda qalady.
Sherhan, sen hatynda burynǵy qasıetti qaıratkerlerimizge til tıgizip, sóz keltiretin adamdar bar depsiń. Ana saqaldy jýrnalısiń atyn aıtpapsyń, biraq qoıylyp otyrǵan máseleń óte durys. Baıqaısyń ba, ne jazýǵa da eriktimiz degen jalaý-jeleýmen keıbir jazǵyshtar óz aýdan-aýylynyń batyrlary men handaryn madaqtap, eshqandaı naqty dálelderge súıenbeı, tarıhı, resmı derekter keltirmeı, batyrlyq pen danalyqty sapyryp kósilip jatady. Al berirektegi qaıratkerlerdi birine-birin qarsy qoıyp, birinen-birin artyq kórsetip jatatyn ádet baıqalady.
Ahmet Baıtursynov eldiń birligin, halyqtyń qamyn oılaǵan daraboz emes pe edi? Qansha jyl qaralap, aıyptap keldik, endi aǵyn, adalyn aıtaıyq ta. Onyń adaldyǵyna kúdik-kúmán keltirý adamdyqty attaǵandyq. Sondaı-aq Turar Rysqulovtyń ujymdastyrý jónindegi saıasat, kózqaras qatynasy aıqyn. Ol naqty, derekti qujattarǵa túsirilgen. Men de olardy kórip, oqyp shyqtym. Osy jaǵynan ekinshi bir asyl perzent Smaǵúl Sádýaqasovtyń pikir-kózqarasy da soǵan saıady. Olar Goloshekınniń saıasatyna qasqaıyp qarsy turǵan ǵoı.
Ótkendegi oqıǵalardy, adamdardy jazǵanda, búgingi kún bıiginen baǵalamaı, sol óz zamanynyń jaǵdaıyn eske alyp, sonymen salystyryp otyrǵan jon. Bir kezde bolǵan oqys oqıǵalardy, kezdeısoq aıtylǵan sózderdi ilip alyp, sol bıik adamdardyń shyn kelbetin burmalaıtyn, qasıetin tómendetetin, shyndyq jaǵdaıdy ushyqtyratyn esseler men estelikter shyǵyp júr. Osy da oılandyrady.
Osy biz qaı qoǵamda ómir súrip, qaıdan shyqtyq, qalaı qaraı bara jatyrmyz? Shyqqan jerimiz — sosıalızm, al barar jerimizdi eshkim tap basyp aıta almaıdy. Bar jerde memlekettik menshiktiń joıylyp, onyń ornyn jeke menshik basyp jatqanyna, bar jerde aqsha qudaı, aqsha qudiret bolǵanyn, baılyqty dáripteı bastaǵanymyzǵa qaraǵanda, biz kapıtalızmge bara jatqan sekildimiz.
Qazir dúnıeniń bári aqshamen ólshenip, aqshamen baǵalanatyn boldy. Adamdar aqsha jolynda aıamaıtyn da, aıanbaıtyn da boldy. Estidiń ǵoı, Ýkraınanyń burynǵy prezıdenti L.Kravchýk Izraılge baryp, aeroportta teksergende dıplomatynan 30 mıllıon dollar shyqqan. Reseıde týra úkimet úıinen 530 mıllıon dollardy alyp shytyp bara jatqan jerden eki jaýapty qyzmetker ustalǵan. Keıin ol aqshany izdeıtin ıesi bolmaǵan dep is qozǵaýdy da toqtatqan. Jambyl fosfor zaýytynda bir kúnde 6 mln. dollar joǵalǵan.
Osyndaı hıkaıattar bolyp jatady. Bul — kórinip, ashylyp qalǵan urlyqtar ǵoı. Al ana jekeshelendirý, memleket múlkin arzanǵa, baǵasyn tómendetip satqanda sheteldik kredıtterdi úkimet kepildigimen (keıin olardy búdjet esebine qaıtarǵan) bólgende, shetelderge munaı, metal men rýda satýǵa lısenzıa-ruqsat bergende de sol is basynda otyrǵan ashqaraq adamdar qaltasyna qansha saldy! Solardyń obyrlyǵyna qaıran qalamyn dedi ǵoı birde Prezıdent. Keshe shetel bıznesmen-ınvestorlarynyń «Ankara» meımanhanasynda ótken kezdesý jıynynda N.Nazarbaev memleket sheneýnikteriniń qulqynyń biteý úshin Sıngapýrda eki shara qoldanatynyn aıtty. Biri — olardyń zańdy aılyǵyn eshqaıda alańdamaıtyndaı etip barynsha kóbeıtý, ekinshisi — asa qomaǵaı obyrlardy sottap, jurt aldynda jazalaý dedi.
Bizde, Sherhan dosym, ańǵarasyń ba, qyzyq bir qubylys baıqalady. Ortasha aılyq 125 dollar, ıaǵnı segiz-toǵyz myń teńge dep sanaımyz. Al halyqtyń 70 paıyzy kedeılik keship otyr. Shetelge shyqqanda on myń dollar alyp ketýge ruqsat beriledi. Kóbisi sheteldikter, ózimizdiń adamdar da bar ǵoı. Sonda ózimen birge on myń dollar, ıaǵnı 750 myń teńge (shıreksiz mıllıon) alyp júretin adamnyń aılyǵy qansha bolýǵa tıis? Júrgizip otyrǵan kásiporny joq, qyrýar aqshany qaıdan alady?
Osyny bilý úshin Reseıde laýazymdy adamdar ózderiniń tabysyn baıandaıtyn deklarasıa kórsetetin boldy. Bizde de sony nege qoldanbasqa?
Qaıda barsań da kereǵar qaıshylyqtar, baılyq pen beısharalyq katar turady. «Habar» baǵdarlamasynan bir keshte Kaspıı jaǵalaýynan Qarateńizge qaraı qýatty munaı qubyryn tartý jóninde kelisimge qol qoıylǵany týraly aıtty. Sonyń ishinde «Nurly» aýylyndaǵy aýyr haldi, qara shaı men qara nannan basqa keregi joq 8-9 balasy bar otbasylaryn korsetti. Aýyldy ashyq kórsetip, ashyna jazyp, aıtyp jatyr. Aı saıyn bir mıllıon qoı shyǵyndalatyn bolsa, endi qolda qalǵan qoı birer jylda quryp bitedi degen sóz ǵoı. Qazaqtyń sýsyz dalasynda egin kez kelgen jerde óse bermeıdi. Sonda olar ne jeıdi? Turǵyn úı-kommýnaldyq shyǵyndarǵa tólemaqy birden eki ese óskende halyqtyń qalaı qarsy turǵanyn bári kórdi. Biz órkenıetti elderde bar shyǵyndy ózderi tóleıdi deımiz. Ol úshin kazirgi aılyqty tórt ese ósirip baryp tólemdi de kóbeıtýge bolady. Úkimet aqsha bermeı, aqsha alǵysy keledi.
Halyqty qońdandyryp almaı, bar shyǵyndy moınyna artyp qoıý qıanat. Endi zeınetaqyny da adamdar ómir boıy ózi jınaqtap alýǵa tıis bolyp otyr...
Biz sonymen, Sherhan, ótpeli qıyn kezeńde turmyz. Ótkendi sanamen eske alyp, erteńdi qıalmen elestetemiz. Biz qazir qyr basynda turmyz. XXI ǵasyrdyń asýynda ǵana emes, elimizdiń bolashaq taǵdyryn aıqyndaıtyn asýda turmyz. Elimiz ekonomıkalyq daǵdarystan shyǵyp kete almaı otyr. Alǵash qozǵalys bıyl baıqalady. Elde sharýa-haldi túzetip áketýge jetetin múmkindik bolmasa, jeri kedeı, halqy jalqaý bolsa eken-aý! Onda ókinishi joq, taǵdyrǵa kóndik dep otyrar edik. Bizde bári bar ǵoı. Jer astynda jatqan qazba baılyqtardyń quny on trıllıon dollarǵa jetedi. Basqasyn aıtpaı-aq, altyn men ýrandy alaıyqshy. Olardyń mol da sapaly qorlary bar, álemdegi ýran rýdasynyń tórtten biri, ıaǵnı mıllıon tonnasy bizde. Joǵary deńgeıde baıytylǵan ýrannyń bir kılosy 1600, ıaǵnı bir tonnasy bir jarym mıllıon dollar. Jylyna 100 tonna taza altyn alýǵa bolady. Ol 1 mlrd. dollar berer edi. Tipti Atyraý — Jaıyqtyń qara ýyldyryǵynyń ózi jatqan aqsha. Qanshama múmkindikter bar ekenin oılaǵanda, eseptegende, nege biz alǵa shapshań jyljyp ketpeımiz, adamdarǵa sol qazynanyń ıgiligin tezirek nege kórsetpeımiz dep oılanamyz, qapalanamyz. Osyny retteýge, sáıkestirýge bolmaı ma? Bar halyqtyń kútetini, talap etetini de, Sherhan, osy ǵoı.
Sálemmen, Kamal SMAIYLOV
Sherhan MURTAZA 26-maýsym, 1997 j.
You Might Also Like
