InfoHub Logo

H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý ýnıversıteti
stýdenti Naýryzbaeva Indıra Bakbergenovna

Anotasıa: Bul maqalada shet tilin úırenýdiń orta jáne úlken satylarynda sóıleý qyzmetiniń leksıkalyq daǵdylaryn qalyptastyrý erekshelikteri (tyńdaý jáne sóıleý, oqý jáne jazý) talqylanady. Leksıka tildik júıedegi sóıleý belsendiliginiń mańyzdy quramdas bóligin bildiretindikten, bul daǵdyny qalyptastyrý birneshe qabiletter men ádis-tásilderdi talap etedi. Al, shet tilin oqytýda oqýshylardy leksıkany durys túsine otyryp qoldanýǵa úıretý mańyzdy ról atqarady.

Negizgi sózder: kommýnıkatıvtik quzyrlylyq, sóıleý qyzmeti, sóıleý, tyńdaý, jazý, leksıka, monolog jáne dıalog sózi, leksıka, aýyzsha til.
Leksıkalyq daǵdylardy qalyptastyrý – oqytýdyń mańyzdy bólikteriniń biri, al erkin qarym-qatynas jasaı bilýdi úıretý - shet tilin oqytýdyń basty maqsaty bolyp tabylady. Mektepte úıretiletin leksıkalyq birlikter jáne olardyń sany oqý baǵdarlamasymen anyqtalyp, bekitilip otyrady. Jalpy, mektepterde tildik bilim berýdiń ereksheligi – bul oqytý kezinde, nemese kez-kelgen qarym-qatynas barysynda oqýshylardyń mártebesin arttyrýǵa, tilderdi, mádenıetterdi zertteýge yntalandyrý bolyp tabylady.

Aıta ótkenimdeı, Shet tilin oqytýda leksıkalyq daǵdynyń alar orny zor. A.N.Leontev aıtýy boıynsha, sóılegende kóbine biz sóz tańdaýda, olardy basqa sózdermen baılanystyrýdy uǵynynamyz. Sóıleýde leksıkalyq jáne gramatıkalyq daǵdyny aıyramyz, ıaǵnı túrli mehanızmder túrin qoldanamyz.

Shet tilin oqytýda jańa sózderdi oqytýda strategıalar men keıbir taktıkalardy qoldaný – oqýshylardyń leksıkalyq daǵdylaryn arttyrýda mańyzdy rólderdiń birin atqarady. Óıtkeni, oqytý úshin alynǵan sózder men sóıleý men qarym-qatynas úlgileri – oqýshylardyń qyzyǵýshylyqtaryn ashady. Sonymen qatar, tildiń fýnksıalaryn kórsetýde oqýshylardyń jas erekshelikteri eskerilip otyrýy tıis. Bul oqýshylardy muǵalimmen, jan-jaǵynda qorshaǵan adamdarmen, otbasymen, dostarymen jańa sózderdi qoldana otyryp qarym-qatynas jasaýǵa, árekettesýge jáne baılanys jasaýǵa talpyndyrady. Jáne kez-kelgen engiziletin nemese oqytylatyn leksıka , eń aldymen, oqýshylarǵa jattaýǵa jáne túsinýge jeńil bolýy tıis, sonymen qatar, janyndaǵy basqa sózdermen gramatıkalyq, semantıkalyq baılanysta bolýy tıis.

Lıngvısıkalyq jáne metodologıalyq ádebıetterge súıene otyryp, leksıkalyq daǵdylardyń quramyna jatatyn negizgi eki  komponent bar:

-  Sózdiń jasalýy jáne qoldanylýy;
-  Sóz tirkesiniń jasalýy;

Negizinen, sózdi durys qoldaný úshin tek leksıkalyq bilim ǵana emes, ony qoldana bilý qabileti de qajet. Bul qabiletti damytý úshin sózdi tek qoldanyp qana qoımaı, onyń qoldanylýyn jáne maǵynasyn túsine alý qajet. Óıtkeni, shet tilinde sóıleýdiń leksıkalyq durystyǵy shet tilindegi  sózderdi durys qoldana bilýde bolyp tabylady. Kóptegen ǵalymdardyń tujyrymy boıynsha, leksıkalyq daǵdylardy jáne leksıkalyq qabiletterdi damytýdyń birneshe kezeńi bar. Sonyń ishinde, Rogovanyń tujyrymy boıynsha, kelesi kezeńderden  turady:

•    Jańa sózdermen tanystyrý;
•    Kópýaqyttyq jattyǵý;
•    Igerilgen málimetti shyn ómirde qoldana bilý;

Jalpy aıtqanda, Leksıka- kez-kelgen bil tildegi sózderdiń jıyntyǵy bolyp tabylady. Osy leksıkalyq daǵdyny oqýshylar boıynda damytý úshin, eń aldymen, sózderdi tańdaýdy, olardy basqa sózdermen baılanystyra qoldana alý ádisterin úıretý qajet. Sonyń ishinde, shet tili sabaǵynda leksıkalyq daǵdyny qalyptastyrý úshin eskere ketetin birneshe máseleler bar. Atap aıtqanda:

•    Igerilýi tıis leksıkalyq aqparattyń mazmunyna;
•    Igerilgen leksıkanyń mınımýmdy túrde qoldana bilýinde;
•    Oqýshylardyń leksıkalyq daǵdysyn qalyptastyrý barysynda jazylym, tyńdalym, aıtylym sekildi daǵdylardy kóbirek qoldanýy;

Jalpy bilim beretin mektepterde meńgeriletin aǵylshyn leksıkasynyń kólemi jáne oqýdyń nátıjesinde qol jetkizgen aǵylshyn tilin meńgerý deńgeıi  negizinen oqý prosesiniń birden-bir  satysy bolyp tabylady. Óıtkeni, qalyptastyrylǵan leksıkalyq daǵdylar shyn ómirde kezdesetin sıtýasıalyq, áleýmettik jáne kontekstik erejelerdi bilýdi talap etedi desek te bolady. Bul arqyly oqýshylar ıgerilgen jańa sózderdi túsinedi, túsindire alady jáne sóıleý tájirıbesinde qoldana alady.

Negizinen, jańa sózderdi úırený arqyly oqýshylardyń sózdik qorlary keńeıedi, jańa sózder arqyly óz oılaryn anyq jáne kórkem jetkize alady. Meńgergen jańa leksıkalyq sózderdi shyn ómirde kezdesetin jaǵdaılarda esh kúmánsiz qoldanyp, tujyrymdaı alady. Al, shet tiliniń sózdik stıline aýyzeki sóıleý stıli jatady. Iaǵnı, oǵan kúndelikti qarym-qatynasta qoldanylatyn jeńil sózder jatady. Sondyqtan, shet tilin úıretýde oqýshylardyń sózdik qoryn baıytýǵa kóp kóńil bólgen jón.

Qoryta aıtqanda, Leksıkalyq daǵdy shet tilin úırenýdegi eń mańyzdy aspekt desek te bolady. Sondyqtan da, oqytý prosesinde bul daǵdyny damyta otyryp jumys jasaý mańyzdy ról atqarady

---