InfoHub Logo

Japardyń jańalyqqa jany qumar. Baspasóz ben teledıdardaǵy jıi qaıtalanar aqparattar aǵynyn qalt jibermeıdi. Almatydaı alyp qalaǵa kelgeli de jıyrma jyl bolypty. Mıllıonnan asa halqy bar osy bir almaly qala ózine sulýdaı unaıdy, bir kezde osynda armandap kelgenin suraǵannan jasyra almaıdy.

Japar — oqý ótip ketken jigit. Osy arman-qalanyń baılanys tehnıkýmyn bitirdi. Áýeli úlken oqýǵa túskisi kep Lenın atyndaǵy polıtehnıkalyq ınstıtýtty tóńirektep kórip edi, óziniń shamasyn bilip, órekpigen kóńilin sabasyna túsirdi. «Áýeli tehnıkýmdy bitirip, negiz qalap ap, sosyn ınstıtýtqa bir taban bolsa da jaqyndarmyn» dep, alyp-ushqan jastyqtyń aǵysyn ońaı tejedi. Tehnıkýmdy táýir támamdady. Synyptastary «Baılanys ministri» dep at qoıdy. Óıtkeni, bul Qazaq SSR-i men SSSR-diń Baılanys ministrleriniń ómirbaıanyn jatqa aıtty. Arasynda jetistikteri men kemshilikterine de toqtaldy. Arakidik óziniń de ministr bolǵysy keletinin sezdirip qoıdy. Sondaǵy keıbir sózi «Eger men ministir bolsam, osy kemshilikter qaıtalanbas edi» degenge saıatyn. Sóıtip júrgende Keńes Odaǵy resmı tarap, sosıalısik sıstema ydyrady, tehnıkým kolejge aınalyp, bilim — aqshaǵa, qyzmet — konkýrsqa táýeldi bop qaldy.

Japar qaıda júrse de laqap aty artynan erip júretin jigit. Áskerge barǵanda «dedter» án aıt degende, týmbochkanyń ústine shyǵyp ap: «Ia pomnú chýdnoe mgnovenıe» dep Pýshkınniń óleńin jatqa soqty. Sol kúni-aq mahabbat lırıkasyna eltigen «dedter» alaqanyna sap «Esenın» dep atap ketti. Olar súıgen qyzdaryn saǵynyp, mahabbattyń otyn mazdatqanda Japardy bıikke shyǵaryp qoıyp Esenınniń, Lermontovtyń, Ahmatovanyń óleńderin jatqa oqytatyn.

Qazirgi kóshe sypyrýshylardyń qoıǵan aty — «Oqyǵan azamat». Kóshe sypyrýshylar kil qazaqtyń qyz-jigitteri. Rýhanı astanadaǵy shubatylyp jatqan Gagarın dańǵylynyń kúl-qoqysy men qyl-qybyryn jınaýshy — osylar. Sary jelet kıgen sıdam jigittiń qoly — jumysta, aýzy — luǵatta. Gagarınniń ǵaryshta 108 mınót qalaı bolǵanyn, qalaı tiri qalǵanyn, al qaıtyp oralǵansha konstrýktor Korolevtiń bir ýys dári ishkenin, Qyzyl Alańda Hrýshevke raport berýge bara jatqanda bátińke baýynyń sheshilip, salbyrap ketkenin, eń sońy — jumbaq ólimine deıin jatqa biledi. Keıde «Qoıshy endi!» degen áriptesterine: «Sen ózi kim úshin jumys istep júrgenińdi bilesiń be?!» dep órekpip, Gagarınniń «Poehalı!» degen ataqty sóziniń mán-mańyzyn aıtyp ketedi. «Ol «Poehalı!» dep qýanǵannan aıtqan joq, qoryqqanynan aıǵaılap jiberdi» degende, bári tym-tyrys bola qalady. Bir jaǵynan kóshe sypyrýshy jigitterge jaqsy boldy. Qoldary jumysta, qulaqtary áńgimede. Anda-sanda ákimshilik ókili kep teksergende Máskeýdiń Mır dańǵylymen Saıası Búro músheleriniń kólikteri qalaı ótetindigin, kimniń qaı jerde turatynyn, al mynaý Gagarın dańǵylyndaǵy baǵdarshamdar erejege saı emestigin oǵan da táptishtep ótedi. Ákimshilik ókili buǵan «Komısıa» dep at qoıyp ketti. Al áriptesteri osy bir oqyǵan azamat bolmaı qalsa unjurǵalary túsip, uzyn dańǵyldy sypyryp shyqqansha mazalary ketip, maǵynalary qashyp júredi.

Japardyń jasy otyzdyń bel ortasyna oıysyp barady. Qansha bilimdi bolǵanmen qyz degende aýzynyń salymy joq. Sońǵy kezderi «Biz senderdi jup qyp jarattyq» degen Quran sózi kúńgirlep, qulaǵyna estiletin bop júr. Tehnıkýmda júrgende jan dosy Seıitqul ekeýi kóshede KazGÝ-diń qyzdarymen tanysyp qaldy. Erteńine jataqhanaǵa izdep bardy. Jol ústinde Japar: «Baıqaımyn, solar qalanyń qyzdary. Oryssha sóıleıdi eken. Biz oryssha tanysaıyq ta, qazaqsha sóıleıik, ultjandylyǵymyzdy kórseteıik», — dep dosyn qaırady. Ekeýi bir qushaq raýshan gúlin apardy. Usynǵanda «O-o-o!» dep rıza sezimmen alyp, órnekti vazaǵa sap qoıdy.

— Djapar, — dedi bul súlesoq qolyn sozyp.

— Seıtkýl, — dedi Shymkenttiń jigiti.

Qyzdar syqylyqtap kúlip jiberdi. Seıitqul jińishke daýsymen esiminiń sońyna jińishkelik belgisin qoıyp aıtqanda tipti, jińishkerip ketti. Sezimtal qyzdar qara domalaq balań jigittiń úni tabıǵı shyqpaǵanyna kúldi. Ekeýi de Pavlodar qalasynan eken. Japar salǵan jerden:

— Onyń naǵyz aty Pavlodar emes — Kereký. Ol túbi Kereký bop atalý kerek, — dedi.

— Qalaı Kereký? Kto prıdýmal etogo?!

— Solaı. Bul bizdiń tarıhymyz. Petropavl — Qyzyljar. Olar qalaıda eski atyn qaıtyp alýy kerek.

— Derevná, — dep Japar ıemdengen qyz shekesinen qarady.

— Aýyl — qalanyń anasy. Aýyl qalany asyrap otyr. Qazaqstandyq mıllıard put astyq bolmasa, qoı sanyn elý mıllıonǵa jetkizemiz demesek, qash-a-an ashtan óler edik. Biz tek ózimizdi emes, ózgelerdi de asyrap otyrmyz.

— Derevná, — dep taǵy da Jámıla esimdi qyz bular ákelgen torttan bir kesip ap qylǵyta asady.

— Qaryndas, Aıtmatovtyń keıipkeriniń atyn alǵanmen sol esimge saı emes ekensiń. Biz mundaı sózge tóze almaımyz. Kettik! — dep Japar jýastaý dosyn turǵyzyp ap esikten shyǵa berdi. Eki qyz syqylyqtap kúlip, «Djapar» men «Seıtkýl»-ge balkonnan qol bulǵap qala berdi.

Sol «Derevná» degen sóz Japardyń júreginde turyp qaldy. Ózi aýyldan shyqqanyn maqtanysh etedi, aýyl bolǵanda qandaı, baılyǵy asyp-tasyǵan, jylda tarazysy teńselip astyq bergen berekesi shalqyǵan aýyl edi, qazir qyrmanynyń orny da joq, mańyraǵan qozy-laqtyń úni estilmeıdi. Biraq, Japardyń kókiregi aýylym dep án sap turady, «Aýylym — ánim» dep atalǵan konsertterden alyp-ushyp qalmaıdy, ózin-ózi aýyl týraly oqyǵan kóp kitaptyń qalada júrgen keıipkerindeı sezinedi. Armany — dalaǵa da, qalaǵa da saı bir qyzben tanysý, sóıtip, aýylǵa alyp barý, kezi kelgende jubaıy ekeýi jabylyp, aýyldy kústana qylǵandardyń aýzyn jabý. Osyny ákimshilik bergen jataqhananyń bir bólmesinde qos qolyn basynyń astyna taraqtap tastap, shalqasynan jatyp ap armandaıdy. Armany tipti jaqyndap, qol sozym jerde turǵandaı kórinedi, biraq ustaı almaıdy. Tús kórip oıanǵan kezi de bolǵan. Sol KazGÝ-degi qyzǵa óziniń bolashaq jan jary toıtarys berip, aýzyn japtyryp otyrǵan sátti armandaıdy. Ózi tómen etektimen tájikelese almaıdy ǵoı. Sonan beri kókireginde qalanyń qyzdaryna degen bir óshpendilik sezimi oıanǵandaı. «Solar bizdiń kórgenimizdi kórdi me? Kúrishti, bıdaıdy úsh aı jaz aramshópten aryltyp, sabaq kezinde júgeriniń sobyǵyn qaıyratyn biz emes pe edik. Oqýǵa túsip, Shelekke temeki terýge barǵanda qalanyń qyzdary túshkirip, alaqandary bórtip, «ý mená alergıa» dep, birinshi kúnnen-aq qý janyn kútýge kiristi. Aýyldyń qyzdary tańnan keshke deıin belderin bir jazbady, qyńq etken dybysy shyqpady». Osyny oılaǵan saıyn «derevná» degen sóz álsin-álsin qulaǵynda kúńgirleıtin bolyp júr, qalanyń qyzdaryna degen súıispenshiligin de sý sepkendeı basyp júr.

Keshe «Almaty aqshamynan» «Kitap qalashyǵy ashyldy» degen habardy oqyp, selt ete qaldy. Qazaq kitabyn túgel oqydym dese, ótirigi joq, orys ádebıetin de bir adamdaı biledi. Shetel ádebıetiniń de qazaqsha aýdarmasyna qanyq. Draızer, Kamú, Akýtagava degen jazýshylardy sondaı unatty. «Amerıka tragedıasyn» qaıta-qaıta oqydy, Kamúdiń orysshasyna áp-ájepteýir túsinse de kóńili syrt aınala berdi. «Ár ulttyń óz tili, óz ádebıeti bolý kerek. Aýdarma — ádebıet emes. Syrt keıipkerlerdiń júris-turysyn jattap alǵanmen bótendenip, birtúrli syrdań tartyp turady. Sol «derevná» degen sózdi estigennen keıin Muhtar Áýezov pen Beıimbet Maılınge qaıta-qaıta shuqshıdy.

Nápsi tilep jany shyrqyraǵan «Qaraly sulýdy» aıady. Aıtmatovtyń «Jámılasynyń» atyn qor qylǵan sol Pavlodardyń qyzy osyny shirkin oqysa ǵoı dep, tipti, bir tetik taýyp aparyp bergisi de keldi. «Biraq, báribir túsinbeıdi, onyń jany bólek qoı». «Shuǵanyń belgisin» oqyp, mahabbattyń qudiretine taǵy da tań qaldy. Olardyń qaıǵysyn janymen bóliskende de «Derevná» dep mysqyldaǵan máńgúrt qyzdy eske aldy. «Ulpan»-dy taýyp aldy. «Naǵyz áıel. Áıeldiń erkegi. Osyndaı ǵoı bizdiń qyzdar!» dep keıipkerlermen syrlasyp, sony jazǵan adamǵa rıza bop júrdi. Jataqhanadaǵy birge jatatyndarǵa «Osyny oqyńdarshy» dep edi, «Oqyǵan azamat» oqyp, aıtyp berse boldy ǵoı» dep, olar da mysqylmen qarady. «Kitapsyz qaıda barasyńdar» degenmen kóptiń kúlkisi buny jeńip ketti... Mine, Rozybakıev kóshesine shyqty. «Dál monshanyń qasyna soqqany nesi? A-a, mynaý bıik úıdiń asty eken ǵoı». Qatar-qatar úsh bıik úı. Aqyrzaman bastalarda bıik úıler boı kóteredi degendi Nostradamýs aıtqan. Ret sanymen ońaı tapty. «Knıjnyı gorodok» dep oryssha jazylypty. Bir úıdiń asty túgel kitap dúkeni. Áınek esik jyljyp ashylyp qoıa berdi. Omyraýyna aty-jóni ilingen qazaq jigitter oryssha sálemdesti. «Men sıaqty qara qazaqqa qazaqsha sálemdesse qaıtedi. Qoı, ultjandylyq máselesi keıingi orynda. Men kitap kóreıin». Qudaı-aý, ne degen kóp kitap. Sýdaı jańa. Bári de jyltyr qaǵazǵa oralyp, sup-sýyq sórede tiginen tur.

— Sizdiń birinshi ret kelýińiz be? — dedi kitap jaqqa óte bergende qaraqat kózdi ashań kelgen qyz.

— Iá, birinshi kelýim.

— Sol jaqtan bastap, ońǵa qaraı kóre berińiz.

«Myna qyzdyń kózi qandaı qap-qara. Qalanyki me eken? Aýyldyń qyzy bulaı kitap dúkeninde turmaıdy. Aýyldyń qyzdary sary jelet kıip, «Tazalyq saqshysy» degen jazýdy arqasyna japsyryp ap, meniń qasymda júr. Bular kitap saqshysy. Kózi qandaı qap-qara»...

Shetel ádebıeti túgel osy jerde eken. Shekspır de, Folkner de, ózi súıip oqyǵan Draızer de osynda. Orys ádebıeti óz ádebıeti sıaqty. Tolstoı da, Chehov ta, Býnın de, Sholohov ta — bári tur. «Osy jurt Gorkııdi «proletarıat jazýshysy» dep ósekteıtindi shyǵardy. Sandala bersin. Ol adamzat jazýshysy, mahabbat jyrshysy. «Anany», «Makar Chýdrany» jazyp kórsin sony aıtyp júrgen shýyldaqtar». Myna jaǵynda Georgıı Markov pen Fazyl Iskander tur. Iskanderdiń Stalın týraly shyǵarmasynyń kınosyn kórip edi, ashyp qarasa, ol da bar eken. «Sandro ız Chegema». Stalındi bizdiń apam sondaı jaqsy kóredi. Poıyzdaǵy saýdagerden 10 somǵa portretin satyp alypty. Ákesiniń eki inisiniń biri Kolymada súıegi qýrady, biri lagerden elge qurt aýrý bop kelip, kókjótelden óldi. Sonda da Stalın dese ishken asyn jerge qoıatyn. Shalynyń sýretiniń qasyna ilip qoıdy. Meıli, ótken tolqyn ózi biledi. «Tolqyndy tolqyn qýady» degen Maǵjan ǵoı. Sórede sol Maǵjan joq. Áýezov joq, Abaı joq. Qudanyń qudireti, osy jurtqa ne bolǵan ózi? Anada Ulttyq kitaphanada Nobel syılyǵynyń jańa laýreaty — Qytaıdyń birdeńe degen jazýshysymen kezdesý bolady degesin baryp edi, qysyq kózdi qyrma saqal qalamger biraz nárse aıtty. «Saýal bar ma?» degende ornynan turyp:

— Qazaq ádebıetinen kimderdi oqydyńyz? — dedi.

Ol tómen shuqshıdy. Kóziniń astymen bárin barlap tur.

— «Abaı jolyn» oqyǵan joqsyz ba? — dedi shydamaı.

— Joq.

— Áýezovti bilesiz be?

— Estimeppin. Bolashaqta tanysam.

Qasynda turǵan uly jazýshynyń balasy, osy ǵımarattyń dırektory da qonaǵyna kúlimsireı qarady. Onyń Áýezovtiń balasy ekendiginen de beıhabar. Ertip kep otyrǵan sonyń ózi emes pe?

Japar zaldan sytylyp shyǵa berdi...

Kózi moıyldaı qap-qara qyzdyń qasyna keldi. Júregi dúrsildep aýzyna tyǵyldy. Otyzdan asty, qyz ataýlyǵa berile qoımaýshy edi, ezý tartqan kúlkisi de kókiregin tyz etkizdi.

— Qaryndas, qazaq kitaptary qaı jerde? — dep týra qarady.

— Bizde qazaq kitaptary joq. Bolashaqta bolmasa... — dep qyz da kúlimsirep jaýap berdi.

— Bolashaq degenińiz qashan? 2030-ǵa deıin be? — Japar ejelgi maqamyna kóshti.

— Ne?! — qyz túsinbeı qaldy da, — ony meńgerýshiden surańyz, biz kishkentaı adambyz, — dep burynǵy keıpin saqtap selt turdy.

Jalt buryldy da, Fazyl Iskanderdiń kitabyn aldy. Ýdaı. Úsh jarym myń teńge. «Bes paıyz tómendetip berip otyrmyz, bul sizdiń alǵashqy saýdańyz ǵoı. Siz bizdiń turaqty oqyrmanymyz bolyńyz», — dep menedjer áıel quraq ushyp, syrtynda 5% degen arbıǵan jazýy bar tórtburyshty qatyrma qaǵaz ustatty. — Kelip turyńyz.

— Kelip turamyz. Qazaq ádebıetiniń ónimderi qashan túsedi?

— Ony bas menedjer biledi. Bul — Reseı baspalarynyń dúkeni.

Japar buryla bergende menedjer áıel taǵy da til qatty.

— Siz úsh ret alǵannan keıin biz sizge udaıy bes paıyz tómen baǵamen beremiz.

Til qatpady. Qalyń kitapty jyltyr qapshyqqa salyp berdi. «Mynaý sizge syılyǵymyz» dep bir kúntizbeni qosa saldy. Jyltyr qapshyq alaqanynda turmaı sý-sý etedi.

— Kelip turyńyz, — dedi álgi qaraqat kózdi qyz esikten shyǵarda. Bul dir ete qaldy. «Osy qyz úshin-aq kelemin. Qudaı biledi, qalanyń qyzy». Esikten shyǵa bergende zińgitteı eki jigit «Saý bolyńyz!» — dedi qazaqshalap.

Áınek esik jyljyp ashylyp, qaıta jabyldy. Arǵy jaǵynda eskertkishteı selt turǵan adamdar.

Ózderi kúnde tilimen jalaǵandaı qıqym-sıqymnan tazartatyn Gagarın dańǵylyna deıin jaıaý júrdi. Qolyndaǵy jyltyr qapshyq salmaqty. «Bul — Fazyl Iskanderdiń salmaǵy. Stalındi zerttep jazyp keledi. «Tegin adam taz bolmaıdy». Stalın de tegin taz emes. Shyqqan kitaptardy oqyp, baǵasyn berip otyrǵan desedi. «Adam taǵdyryn» oqyp, soǵys tutqyndaryna jeńildik jasaýǵa nusqaý beripti deıdi. Patsha kitap oqysa, halqy jaman bolmas». Japar qaıtyp keletinine senimdi. Qaltasynan alyp 5% beınelengen qatyrma qaǵazǵa úńilip edi, dúken keshki 8-ge deıin isteıdi depti. Keshke taman kelýge bekindi. Álgi qaraqat kózdi qyzdyń atyn surap, tanysýdy júreginiń túkpirine túıip qoıdy. Oǵan deıin qazaqsha kitaptar da túsip qalar...». Sol sátke jetkenshe asyǵa bastady. Erteń jumysyna shyqsa, úsh táýlikten keıin demalady.

Úsh táýlik 24 saǵattan 71 saǵat bolady eken dep birden eseptep shyǵaryp, birese aýyrlap, birese jeńildep qaldy.

***

Úsh kún jumysta Japar eshkimge jaq ashyp sóılemedi, tis jaryp syr ashpady. Ásheıinde kún saıyn ózgeretin saıası jaǵdaı men qubylysqa baǵa berip, qolyna sypyrǵysh pen kúrek ustaǵandardyń qulaq etin jeıtin jigit tomaǵa-tuıyq kúıge túsip, bir yntyq álemdi bastan ótkerdi. «Oqyǵan azamatqa» ne bolǵan, úndemeı qapty ǵoı» deýshiler de boldy. Estip tursa da eshkimniń sózin mánzúr qylǵan joq. Bunyń janyn jegen — rýhanı astanada áspettep ashylǵan kitap qalashyǵynda qazaq kitabynyń bolmaýy. Sosyn «Biz kishkentaı adambyz» dep tik turǵan kók ıýbkaly, aq jeıdeli, kókiregi túrtıgen sıdam qyzdyń daýsy men ózin jerge qazyqtaı qaqqan qara kózi. Qazir «kishkentaı adam», «úlken adam» dep bóletin bolypty. Baı, kedeı dep betke aıtýdy shyǵarypty. Buryn bári teń edi. Meniń sheshem Stalındi sol úshin jaqsy kóretin bolýy kerek. Olar baı, kedeı dep bólmeı, bárin teń ustaımyz dep jan alysyp, jan berisken deıdi. Sol maqsattarynyń úshten biri ǵana iske asypty. Keıingiler sara joldan sytylyp ketipti. Al qazir she? Qazir tipti jaman. Áneýkúni joldas jigiti toıǵa shaqyrdy. Qudalaryna sóz berip edi, «Kókte Qudaı, Jerde munaı, ortada ózimiz», — dep qyz alyp otyrǵan jaqqa pysqyryp ta qaramady. Qudaı jalǵyz emes pe? Qandastarynyń osyndaı sózine túsine almaıdy. Óstip bólshektenip, bólinip júrgende árkimge jem bolaryn bilmeı me eken? «Adam — jerdegi bıologıalyq túrlerdiń eń jasy» degendi bir jerden oqyǵany bar. Sirá, adamzat áli jetile almaı jatsa kerek». Onyń mıyǵy tartty. «Men kishkentaı adammyn» degen qyz daýsy sol sát qulaǵyna kep dál bir sábıdiń daýsyndaı jumsaq estildi. «Sonda úlkeniń kim?» dep bul qıalymen qaıyra saýal berdi.

— Sen nege úndemeısiń?! — dedi ózi qatarly jigit sypyrǵyshyna ıegin súıep turyp. — Ákimshilik qysqartý bolady deıdi. «Bes adamnyń jumysyn úsh adam isteıdi» deıdi.

— Ony kim aıtty?

— Keshe sen joqta ókil kep aıtty.

— Meni qysqartsyn. Abaı aıtqandaı, «keseli — zor» menmin ǵoı.

— Seni qysqartpaıdy. Sen «oqyǵan azamatsyń».

— Oqyǵan azamat kimge kerek?

Osy kezde kúl-qoqys toly arbasyn súıretip kelgen osy jerdiń «starshınasy» kári qyz Alma ońasha shyǵaryp ap:

— Osy sen nege mylqaý bop júrsiń? Bireýge ǵashyq bop qaldyń ba?! — dedi.

Japardyń júrek tusy dir ete qaldy. Dál bir Almatyǵa jańa kelgen on alty jastaǵy sezimge berilgish sátteri esine tústi, birdeńeni búldirip qoıǵandaı óz-ózinen qıpaqtap qaldy.

Báleniń bárin biletin Alma sypyrǵyshyn ıyqtap sytylyp kete berdi.

— Alma! — dedi daýystap. — Men qysqartýdan qoryqpaımyn.

— Seni uzartpasa qysqartpaıdy, — dep, qyz da bolsa qıǵash sóıleıtin ádetine sap alystaı berdi.

Japar erteńdi kútti. Ákki qyzdyń «Ǵashyq bop qaldyń ba?!» degen sózi janyn shyrqyratty. Ózi de ne bolǵanyn bilmeı qaldy. Sol «Men kishkentaı adammyn» degen sóz ben tuńǵıyq qara kóz qaıda barsa da aldyn kes-kesteı beredi. Sol «kishkentaı adamdy» «úlken adamǵa» aınaldyrar edim» degen lyp-lyp etken sezim de tula boıyn balqytyp turyp aldy. «Qudaı biledi, bu da qalanyń qyzy. Biraq, ımany bar...». Jumysyn aıaqtap, jataqhanadaǵy bólmesine kep jatsa da áıel men erkek arasyndaǵy qarym-qatynas týraly bar bilgeni men oqyǵany qulaǵynda yzyńdap, kitap sýretteriniń ashysy men táttisi kóz aldynan tizbektelip ketpeı qoıdy. Birtindep ıneniń kózinen ótkizdi, oqıǵa men keıipkerlerdi ómirdiń ózinen izdep, jaqsysyna jaqsy dep basyn ızep, jamanyna ańtarylyp turyp qap, jany arpalysqa tústi.

Erteńgi keshti taǵatsyzdana kútti. «Kúndiz barsam she? Joq, keshke, dúken jabylar kezde baryp erkin sóılesem. Buıyrtsa shyǵaryp salamyn». Taǵy da Saryaǵashtyń gazsyz sýynan urttady. Aýzy qurǵap, sýdan basqa eshteńe ishkisi kelmeıdi. «Djek Londonnyń «Martın Ideninde» kedeı jigit Martınge baıdyń qyzy Rýf: «Men seni meniń tabymnan ózgeshelenip turǵanyń úshin súıemin» demeı me. Biz de sondaı bop júrmes pe ekenbiz. Kórermiz...». Myń san oılar oqý ótip ketken Japardyń janyn qınap, tósekte tynym taptyrmady. Áskerde «dedter» Esenındi oqytqanda bári kúıip-janyp alaburtyp, buǵan temeki usynatyn. Qoldaryn qaqpaı amalsyz shegetin. Biraz ýaqyt óz-ózinen eltip, nasybaı da atty. Qazir bárin de qoıyp júr edi, Saryaǵash sýyn simirgen saıyn bir tynysy ashylyp, jumsaq bótelkeni múıiz alaqanymen syrtynan sıpalaı berdi. «Keýdeń — ana, bókseń — qyz, zaıybym-aı!» degen Shal aqynnyń sózi qulaǵyna kelgende, álgi aty belgisiz qyzdyń aq jeıdeni túrtip turǵan keýdesi kóz aldyna kóleńdep, qıpalaqtap birtúrli bop qaldy. «Qasyna sulýlardyń kóp jantaıdyq» degen Birjannyń sózi de maqtanshaq balanyń sózindeı yńǵaısyz estildi. Ózi sol «Derevná!» dep ketken qyzdan keıin eshkimge kóńil burǵan joq, júrekten shyǵyp, júrekke jetken sóz de bolǵan joq. Saıyn kóshesiniń boıyndaǵy qyzdardy da biledi. Olar maqta-maqta kombınaty jabylyp, burynǵy jumys ornynyń aldyna kep turyp, syrǵyp-syrǵyp Saıynnyń boıyna shyǵyp, qasyna kep toqtaǵan máshınedegi jylpostarǵa arbalyp qap júrgen qazaqtyń ańqaý qyzdary ǵoı. Kele-kele olar da ákki boldy. Osy jerde ne aıtsa da jerine jetkizip aıtatyn súıikti jazýshysy Asqar Súleımenovtiń «Eki qoldy kórgen dombyra aınymaı tynbaıdy, eki taqymdy kórgen jylqy buzylmaı tynbaıdy, eki erkektiń demin jutqan áıel syrtynan qansha tunjyrasyn ishinen azbaı tynbaıdy» degen sózi yzyńdap qulaǵyna kep, bárin de ornyna qoıǵandaı. Biraq dúkendegi qyzdy esh jamandyqqa jibergisi kelmeıdi. Qalanyń qyzdaryn oılasa «Derevná!» degen sózdiń bir qaıtarymy bolar dep áli kúnge yzalanady. Sol bir aýyz sóz úshin-aq qalalyqtarǵa aýyldyń qudireti týraly ýaǵyz aıta bergisi keledi». Sony tyńdaıtyn qulaq bolsa... Solar orys sózin artyq bilse biler, onda da ot basy, oshaq qasyndaǵy kezekshi sózderdi... al, ádebıetten aldyma jan saldyra qoımaspyn. Áıel basymen Svetaeva óleńdi ne úshin, kim úshin jazyp júrgenin ashyp aıtqan. Solar Marına Svetaevany biledi deısiń be? Erteń kitap qalashyǵynda bar bolsa qymbat bolsa da satyp alam. Bosaǵada turǵan sol qyzǵa satyp ap berem...».

Japar erteńdi kútti.

Birtúrli qýanyp ketti.

Kóne oryndyqtyń arqalyǵynda salbyrap turǵan aq kóılegi men qara shalbaryn ústinen bir sıpap ótti. «Erteń ne de bolsa aǵymnan jarylamyn» dep, ózine tán shydamsyz kóńildiń pyraǵyn erttep minip, janyn qoıarǵa jer tappaı bir turyp, bir otyrdy.

***

«Knıjnyı gorodok» degen jazýdy kórgende jigittiń júregi qaıta dúrsildeı bastady. «Bul ne? Kitaptyń qudireti me? Sonsha jas ta emespin. Álde... qyz kórmeı júrmin be» dep ózin-ózi bul maıdannyń da alǵy shebine shyǵaryp qoıdy. «Ana qyzǵa, shynynda, ne deýim kerek?». «Áıel boldyń aıla joq, eger erkek bolǵanda, bolar eń jurtqa bir tutqa» dep Qobylandynyń Qurtqaǵa aıtqanyn aıtsam ba eken? Túsine qoısa...» dep, taǵy da ózi jatqa biletin keıipkerlermen tildese bastady. «Kórermin. Qazir tup-týra jeti. Endi bir saǵattan keıin dúken jabylady».

Áınek esik jyljyp ashylyp qoıa berdi. Bul jedeldik jigittiń janyna jaqty. Bosaǵada tik turǵan eki jigit ózgeripti, úsh kún buryn «Saý bolyńyz!» dep qoshtasqan ekeýdiń ornynda eki sary shash jigit qalshıyp tur. «Bular tegis ózgergen be?» Joq, qaraqat kóz qyz kirip kele jatqan ózine syrttaı kóz almaı qarap tur eken.

— Sálemetsiz be, qaryndas, — dedi salǵan jerden.

Qyz basyn ızedi. Úsh kún burynǵydaı kúlimsirep turǵan joq, óńi sup-sýyq. Sol kelbet, sol kıim úlgisi. Keýdesinde salbyraǵan tórt burysh vızıtka. Jigit tórt burysh qatyrma qaǵazdy túrtıgen keýdeden julyp ap tastaǵysy keldi. «Árkim bir kóz salyp... oqyp...». «Seniń mynaý keýdeńe, shybyn qonsa qyzǵanam» degen Aqan Seriniń sózi ras bolýy kerek». Kóz qıyǵyn qyz keýdesine batyl aýdardy. Marıana depti. Durys-aq. «Men Japar» dep ózin ishteı tanystyrdy. Taǵy da ilgeri ketti. Sol sóre, sol kitaptar. Marına Svetaevany izdeı bastady. Joq. Artyna jalt burylyp edi, dúkende jalǵyz ózi qalypty. Marıana buǵan tý syrtynan kóz almaı qarap tur eken.

— Svetaeva joq pa sizderde? — dedi shalt basyp qasyna kep.

— Sórede ne tursa, sol, — dep ol qabaǵyn shytty. «Sirá, sharshap tursa kerek. Kúnuzaq eki aıaqqa salmaq sap selt turý ońaı deımisiń».

— Siz Marıana ekensiz, men Japarmyn, — dep sypyrǵysh pen kúrektiń sabyna ıi qanǵan alaqanyn usyndy.

— Ochen prıatno! — dep qyz tura berdi. Bir tizesi dir etip ıilgendeı boldy. Shikámshil kóńil sony baıqap qap:

— Siz ózi Svetaevany bilesiz be? — dedi betine týra qarap. Aınalasyna kóz salsa, ekeýi ǵana.

— Iá, ne aıtpaqsyz?

— Onyń «Nogoı pıshem, nogoı pashem, Kto povyshe, tomý pláshem» degen óleńin oqydyńyz ba?

Qyzdyń aqsur óńi qyp-qyzyl bop ketti. Zaldyń mańdaıshasyndaǵy dóńgelek saǵattyń úshkir tili bes mınótti bir-aq attap, 8-ge jıyrma mınót qalǵanyn kórsetti.

— Siz «Júz jyldyq jalǵyzdyqty» oqyǵan shyǵarsyz. Sonda Aýrelıano alpys erkekti bir kúnde qabyldaǵan qyzdy qutqarý úshin... soǵan úılenemin deıdi ǵoı.., — tosylyp qaldy da, — Men de sóıter edim, — dedi daýsy sál dirildep.

Marıana shala túsingenin birden sezdirip, sileıip turyp qalǵan jigitke:

— Vy, naverno, ız derevnı, — dep salmaǵyn ekinshi aıaǵyna saldy.

«Qatty sharshap tursyń ǵoı» dep Japar ony aqtady. «Derevná» degen sóz taǵy da aldynan shyqty. «Degenmen myna sózi yńǵaısyzdaý. Aınalasy toly kitap, sony kúzetken qyzdyń aıtqany mynaý. İzdegen avtory joq. Bular qalada týsa da álemdegi men biletin avtor men keıipkerler bular úshin buldyr eles. Bular keıipkerlermen syrlasa almaıdy. Sonda meniń qalalyqtardan qaı jerim kem? Osylar nege meni kemsite beredi?» Aınalada qarańdaǵan eshkim joq. Kasır áıel kasasyn qulyptap, aqshasyn ótkizýge ketip barady. Sórelerge jabysqan jansyz kitaptar ekeýine kýá.

— Marıana, men endi úsh kún bospyn. Erteń taǵy kelem. Men de bir Martın Idenmin ǵoı. Bilesiń be, Martın baıdyń qyzy Rýfke ǵashyq bolady. Rýf ony kedeı taptyń ókili bolǵandyqtan súıedi. Biraq, men Martın sıaqty sýǵa kete almaımyn. — Sharshap tursa da óńine kúlki izi úıirilgen qyzdyń aq betiniń ushynan shóp etkizdi.

— Ýjas! — dep ol betin alaqanymen sıpaı súrtip tastady.

Japar jeńildep qaldy. Bir mindetin ótegendeı bop, odan ári ózine tán maqammen aýzyn qomdap sóılep ketti.

— Martın — meniń eń súıikti keıipkerim. Bol deseń, ózińe Aýrelıano da bola alam. Alpys erkekti bir kúnde qabyldaǵan qyzǵa úılengen she... biraq, onyń beti aýlaq, ózimen ketsin, — dep, ekinshi betinen shóp etkizgende qyzdyń «Ohrana!» degen jan daýsy shyqty. Kúzetshi eki jigit eshkim bolmaǵan soń syrtqa shyǵyp, temeki shegip tur edi, qyz sasqalaqtap aınalasyna qarady. «Aýzynyń ıisi qandaı jaman». Qyzdyń oıyn aıtpaı sezgen Japar «nasybaıdan qalǵan dám ǵoı» dep aqtaldy. Qyz shuǵyl núkteni basqysy keldi de qolyn tartyp ap: «Tez shyǵyńyz!» — dedi. Bul sóz Japarǵa «Kelip turyńyz» degendeı jyly estildi. Renjigen qyzdyń kózinen bir meıirim kórgendeı. Jylystap ketip artyna moıyn buryp edi, ol da kózin almaı tańǵalyp tur eken. Jany jaı tapty. «Derevná» degen taǵy bir qyzdy dir etkizdim ǵoı dep, óziniń batyldyǵyn jeńiske balady. Ketip bara jatqanda sórede qalǵan ózi biletin keıipkerler artynan aıqaılap, qol bulǵaǵandaı boldy. Chehovtyń «Ushqalaǵy» ha-ha-halap, Býnınniń «Tankasy» kúbir-kúbir etti. Tolstoıdyń «Anna Karenınasy» men Natasha Rostovasy tákapparlyqtarynan tanbasa, taǵy da Chehovtyń «Qanden ertken kelinshegi» sylanyp-syıpanyp, musylman jerinde ıtpen qydyryp júrgendeı kórindi. Solardyń arasynan Djek Londonnyń Rýfiniń Martınge aıtqan daýsyn estigisi keldi. «Men seni meniń tabymnan ózgeshelenip turǵanyń úshin súıemin» demeı me. Osy sózdi Marıana ózine aıtyp jatqan sekildi. Kim biledi, úshinshi ret kezdeskende... Biraq, men Martın sekildi sýǵa tunshyǵyp, ózimdi ózim qor qylmaımyn. Dala da, qala da meniń ýysymda. «Derevná» degen sózdi eki ret estisem de, Marıana aıtqanda jumsaqtaý estildi. «Siz derevnádansyz ba?» dep surady ǵoı. Ar jaǵynda birdeńe jatqan sekildi. Alma betinen eki ret shóp etkizdim. Bul bir kún úshin az nárse emes, onyń ústine qalanyń qyzynyń betinen súıý degen...». Japar óziniń jigittigin joǵary baǵalap, artyna taǵy bir qarady. Ártúrli únmen aıqaılaǵan áıel keıipkerlerdiń daýsynan qulaǵy tundy.

Olardyń arasynda Beıimbettiń Kúlpashy joq edi. «Ol sórede joq qoı, — dep ózine-ózi jaýap berdi. Sóıtip, Marıanany aqtaǵandaı boldy. «Kúlpash ash qoı, daýsy da estilmeıdi ǵoı, — dep kitap qalashyǵynyń sóresinde «Kúlpashtyń» turmaǵanyna Marıana kinálideı janyn salyp ara túse bastady. — Marıana kishkentaı adam. Eki kesek et alyp kelgende ólip jatqan balasy men kúıeýin kórgen sorly Kúlpash. Jylap ta jarytpaǵan Kúlpash...» dep, jan-dúnıesi aıaýshylyq sezimge tolyp ketti. «Kúlpashtyń jylap ta jarytpaǵanyn bular bilmeıdi ǵoı» dep, áldekimderdi kinálaýǵa kiristi.

Daýys úzdigip artta qaldy.

«Marıana endi qaıter eken?!».

Kósheniń qıqym-sıqymyn sypyryp júrgen áriptesterine jetkenshe jany jaı tabar emes. Sol jerde Marıananyń barlyǵy, «Kúlpashtyń» joqtyǵy kóńilin alaı-túleı etip keledi.

---