InfoHub Logo

Jetisýǵa jatatyn qazirgi terıtorıany ertede kúnder (gúnder) mekendegeni tarıhtan málim. Joǵaryda aıtqan ataqty ǵalym Bıchýrın kúnder Módeniń tusynda óte kúsheıip, zor dańqqa bólendi deıdi. Ol qytaı tarıhshylary jazǵan Týmannyı (Túmenniń) balasy Móde men azıalyq tarıhshylar jazyp júrgen Qarahannyń balasy Oǵyz handy bir adam dep esepteıdi. Jáne Oǵyzhandy ertedegi uly jaýgerlerdiń Orta Azıadaǵy birinshisi dep baǵalaıdy. Móde men Oǵyzdyń eki tarıhta attary eki túrli atalǵanmen, tarıhı isteri birdeı jáne ómir súrgen ýaqtysy bir kezeńge týra keledi dep dáleldeıdi. Sol negizde Móde men Oǵyzdyń ákeleri Tuman men Qarahandy da bir kisi dep túsinedi. Óz pikirin ılandyrý maqsatynda parsy tarıhshysy Hondemır (Ǵıas ad-Dın b.Hý- mam ad-Dın) men túrki tarıhshysy Abylǵazy sıaqty áıgili ǵalymdardyń Oǵyzhan jaıynda jazǵan derekterin mysalǵa keltiredi. Máselen, tarıhshy Abylǵazynyń jazýyna qaraǵanda, Tuman qusap Qarahan da basqa dindi qabyldaǵany úshin, óz uly Oǵyzdy óltirmek bolady. Biraq ulymen bolǵan soǵysta ózi óledi. Sonan soń Oǵyzhan ózin han jarıalap, Qytaı shekarasy mańynda kóship-qonyp júrgen Tatarhanmen (Dýn-Hý — Tatarhan urpaǵy) soǵysyp, ony jeńedi. Keıin Qytaı ımperıasyn, Shúrshit qalasyn, Tańǵut patshalyǵyn baǵyndyrady, Monǵolıadan bastalyp, ońtústigi Úndige deıingi apalyqty qamtıtyn, al batysy Kaspıı teńizine deıin jetetin aralyqty túgel ózine qaratady.

Al Qytaı tarıhshylary baıandaıtyn Móde de shyǵystaǵy mońǵoldardy ózine qaratqan soń, Qytaı men Tańǵutty, Kaspıı teńizine deıingi aralyqta jatqan búkil Túrkistandy baǵyndyrady.

Qarap otyrsaq, rasynda, eki ómirtarıh bir-birine uqsaıtyny uqsaıdy. Áıtkenmen ol sózdiń ushyǵyna jetý bizge, árıne, ońaı emes. Kóne tarıhtyń ózi kóbinese kóp nusqaly ańyzdarmen, ásirelegen áńgimelermen qoıyndasyp jatady, onyń ishinen jalǵyz shyndyqty qospasyz arshyp alý keıde, tipti, múmkin de emes.

Jalpy alǵanda, Oǵyzhandy tek Módemen emes, Makedonskıımen de, Shyńǵysqanmen de salystyrýshylar bar.

Kúnderge baılanysty taǵy biraz túsindirme aıtqannyń artyqtyǵy joq shyǵar dep oılaımyn. Qazaq tarıhshylarynyń birazy bul memlekettiń atyn «ǵun» dep jazyp júr. Orysshasy «hýn», «gýn» bolǵan soń, «g» árpiniń ornyna qazaqshalaǵanda «ǵ» júrýshi edi ǵoı degen uǵymmen olar solaı jazyp ketken bolý kerek, sirá. Sebebi «gún» sóziniń tórkinin «kún» dep júrgemiz joq pa? Shyǵys elderiniń tarıhshylary «hýn», evrolalyqtar «gýn», arabtar «hýn» dep júrgen sózdiń qazaqsha tórkini «kún» ekenin kezinde akademık Sábıt Muqanov áldeneshe aıtqan. Kóne tarıhqa qarap otyrsaq, ertedegi kóp eldiń aty alǵashqy dańqty bıleýshisiniń, handarynyń atymen atalyp kete barǵan. Mysaly, ózbek, noǵaı halyqtarynyń aty solaı atalǵan. Túrkilerdiń tuńǵysh hany Kún esimdi kisi bolypty degen ańyz da osy oıymyzdy quptatýǵa qyzmet etedi dep oılaımyn. Adamdarǵa solaı at qoıýdyń túrki taıpalaryna tán ekendigin oǵyzdyń alty balasynyń Kún, Aı, Juldyz, Kók, Taý, Teńiz bolyp atalýy da dáleldese kerek. Tipti adamzattyń arǵy ata-anasy Haýa (Eva) men Adam da túrkishe Aı—Ana (Aı — Va), Aı — Atam atalǵan desedi. Sondyqtan «hún», «ǵun» nemese «gún» demeı, bul eldi o bastaǵy óz atymen «kún» dep jazǵanymyz durys sekildi.

Orhon memleketi degenimiz Or ózeniniń boıyndaǵy Kún handyǵy dep túsindiredi Sábeń. Sol mańaıda Argýn atty ózenniń bolýyna baılanysty, ertede sol arada arǵyndar turypty-mys degen de joramal áńgime bar kórinedi. Onysyn kim biledi, biraq orhon, arǵyn sózderiniń arǵy tegi bir jáne ekeýiniń de túbirinde «kún» sózi bar sıaqtanady.

Ertedegi túrki taıpalary óz bıleýshilerin de, basqalardyń da bastyǵyn «el kúni», «kún» dep ataǵan, Soǵan qarap, syrt memleketterdiń bul eldi Kúnderdiń eli, Kúnder dep atap ketýi ábden múmkin dep oılaımyz. Kóne mura «Oǵyznamada» bul oıymyzdy dáleldi etetin sóılemder men sózder barshylyq. Mysaly, onda: «Munda Júrjit qaǵany el kúni Oǵyz qaǵanǵa qarshý keltiler. Ýrýsh toqýsh bashlandy, oqlar birle, qylychlar birle ýrýshtylar. Oǵuz qaǵan bashty, Júrjit qaǵanny basty, óltúrdi, bashyn kesti. Júrjit el kúnin óz aǵyzyǵa baqundýrdy»,— dep jazylǵan. Muny aýdarmasaq ta maǵynasy túsinikti dep oılaımyn. Odan basqa jerlerde de: «Núkerlernúń, el kúnniń qamaǵy muny kórdiler, shashtylar», «Toıdan soń Oǵuz qaǵan beglerge, el kúnlerge jarlyq berdi: «El kúnlerniń kóńúlderine kób telim boldy qaıǵý»,— degen tirkester men sóılemder kezdesedi. «El kúni» sóziniń kezdeısoq qana bir ret aıtylyp qoımaı, qaıta-qaıta qoldanylýy onyń sol kez úshin zańdylyqqa aınalyp ketkendigin dáleldese kerek. Osy jaǵdaılardy eskersek, ertedegi bul eldiń aty, Sábeń aıtpaqshy, Kún eli, Kún handyǵy, kúnder bolǵandyǵyna esh kúmán joq.

1970 jyly Esik qorǵanynan tabylǵan «Altyn adamnyń» qasynan shyqqan zattar ishinde kún beıneli adam beınesiniń de bolýy tegin emes. Ol tek jerlengen jaýyngerdiń túrki halqynan ekendigin emes, «el kúni» bolǵandyǵynan da habar berse kerek.

Qazirgi Jetisý jerine qatysy bar el bolǵandyqtan, kúnderdiń keıingi tarıhynan da málimet bere ketkenniń ersiligi bolmas. «Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi; tórteý tatý bolsa tóbedegi keledi» degendi qazaq, tegi, tarıhtyń ótken-ketkeninen oı túıip baryp aıtqan sekildi.

Taǵy da Bıchýrınniń málimetine júginsek, kúnderdiń bıleýshisi Móde tas-talqanyn shyǵarǵan Dýn-hýlardyń qaldyǵy Ýhýan taýlaryna baryp tyǵylady da, ózderin ýhýan dep ataıdy. Dýn-hý nemese Ýhýan, aınalyp kelgende, Tatarhannyń tikeleı násili bolyp tabylady. Keıin, ishindegi asqynǵan alaýyzdyqtyń áserinen ábden álsiregen kezinde, ýhýandyqtar shyǵystan, dınmın degen jurt soltústikten, al úısinder batystan tıisedi de, osy úsh halyqtyń soqqysynan kúnder múldem kúıreý haline jetedi. Kezinde aınalasyn almap-jalmap jer álemdi titiretken kúshti eldiń úni birte-birte báseńdeı beredi. Alaýyzdyqtyń jegi qurty jep qurtpaıtyn kúsh jer betinde joq ekenine bul da bir mysal.

Kúnder — saq (skıf), úısin, qańlymen tektes keletin kóne taıpalardyń ishindegi eń ataqtysy. Tarıhqa VIII ǵasyrdan belgili. Bizdiń zamanymyzdyń birinshi ǵasyrynda kúnder Batys, Shyǵys kúnderi bolyp ekige bólinedi. Shyǵys kúnderin qytaı baǵyndyrady da, Batys kúnder óz táýelsizdigin saqtap qalady. Batys kúnderdi Shóje (Chjıgjo) bılegen kezde, olardyń jazǵy ordasy Orhon boıyna, qysqy ordasy Besbalyqqa, Týrfanǵa ornaıdy. El úshin, jer úshin talaı-talaı soǵystar bolady, aqyry qytaılar Shójeni óltiredi de, kúnderdi aıaýsyz qýǵyn-súrginge ushyratyp, bosytyp jiberedi. Yǵysqan kúnderdiń qaldyǵy Altaı, Jetisý, Talas, Syrdarıa boıyndaǵy ózge kún taıpalarymen, qańly, qypshaqtarmen birigip jańa memleket qurady. Ol memleket te kúsheıip, qanatyn Altaıdan Qara teńizge deıin jaıady. Olardyń keıingi urpaqtary tarıhqa oǵyz, qypshań, qarluq, qańly degen attarmen belgili.

Sóz kestesi kelip turǵan soń, kún men oǵyzǵa baılanysty taǵy birer sóz aıta ketken jón sekildi.

Ǵalym Halyq Koroǵlynyń («Oǵyzdyń batyrlyq eposy». «Naýka», Moskva, 1976) aıtýyna qaraǵanda da kúnderdiń bıleýshisi Móde men Oǵyzdyń ózara kóp uqsastyqtary bar. Qalyń oǵyz eli «ishki oǵyz», «tysqy oǵyz» bolyp bólingennen basqa jalpy jıyrma tórt rýǵa tarmaqtalady eken, sol sıaqty el bıleý júıesin kúnder de jıyrma tórt topqa bóledi.

X. Koroǵly qazirgi túrikmenderdiń de jıyrma tórt rýǵa bólinetindigin, rý attarynyń uqsastyǵyn kóldeneń tarta kelip, burynǵy oǵyzdardyń tikeleı urpaǵy qazirgi ázirbaıjan men túrikmen halyqtary bolyp tabylady degenge meńzeıdi. Dúnıe júzine aty máshhúr bolǵan Fýzýlı aqyn men Qorqyt baba túrikmen men oǵyzǵa ortaq baıat rýynan shyqqan adamdar dep maqtanysh etedi.

Al XVI ǵasyrda jazyldy dep júrgen «Qorqyt kitaby» qazirgi túrikmen, ázirbaıjan jáne túrikterdiń babasy — oǵyzdar jasaǵan ádebı-mádenı eskertkishke jatady degen tujyrym aıtady. Osy tujyrym kisini tiksindiredi. Birinshiden, oǵyzdar tek túrikmen, ázirbaıjan jáne túrik halyqtarynyń ǵana arǵy ata-babasy bolyp tabylmaıdy. Ekinshiden, «Qorqyt kitaby» XVI ǵasyrdyń ekinshi jartysynda jazyldy degen derek dáleldense, onda ony oǵyzdar emes, oǵyzdardyń keıingi urpaǵy jazǵan bolyp shyqpaı ma? Óıtkeni XVI ǵasyrda oǵyz urpaqtary jeke-jeke halyq quramyna enip, solarmen birjola birigip ketken ǵoı. Úshinshiden, «Qorqyt kitabynyń» tili túrikmen, ázirbaıjan tilderine uqsas dep tapsaq, onda «Qorqyt kitabynyń» qazirgi tabylǵan eki nusqasy bar ekendigin, onyń Vatıkanda saqtaýly nusqasynda oǵyz sózi basym ekendigin, al Drezdende saqtaýly ekinshi nusqasynda qypshaq sózi basym ekendigin esten shyǵarmaý kerek shyǵar. Besinshiden, bul eki nusqanyń da túpnusqa emes, kóshirme aýdarma ekendigin umytpaý da jón bolar. Altynshydan, «Qorqyt kitabynda» aıtylǵan oǵyzdar jaıyndaǵy ańyz áńgimelerdiń qaı-qaısysy da búkil eziniń bolmysymen óte erteden kele jatqandyǵyn kórsetedi. Sondyqtan, ol kitapty búkil túrki halyqtarynyń ortaq mádenı eskertkishi dep qaraý oryndy bolsa kerek. Odaqtyq, respýblıkalyq bilgir ǵalymdardyń aıtýyna qaraǵanda, ondaǵy ańyzdar (barlyǵy on eki) VII—Vİİİ ǵasyrda Syr boıyn jaılaǵan oǵyz-qypshaq taıpalary arasynda týǵan, sodan urpaqtan urpaqqa taraǵan. Kóshirmeleri ǵana XVI ǵasyrdiki.

Bizder qazaq tarıhynda oǵyz-qypshaq dáýirine erekshe iltıpat jasap, qazirgi qazaq halqynyń quramyna engen taıpalar men rýlardyń genetıkalyq negizinde oǵyzdardyń da ózindik úlesi bar ekendigin dáleldep júrmiz.

«Oǵyznama», «Qorqyt kitaby» sıaqty kóne shyǵarmalarmen oqıǵasy úndes, keıipkerleri uqsas keletin qazaq jyrlary, qazaq ańyzdary qanshama?! Tipti, basqasyn bylaı qoıǵanda, Qorqyt babanyń beıiti Syrdyń boıynda, «Qorqyt kitabynda» aıtylatyn áıgili batyr Dombaýyldyń (Domrýl) tas kúmbezi Jezqazǵan oblysyndaǵy Keńgir ózeniniń boıynda turǵan joq pa? Qazaq ataýly qobyzdy jasaǵan da, kúı atasy da Qorqyt dep biledi. Onyń «Qorqyt», «Tarǵyl tana», «Elim-aı», «Áýippaı», «Jelmaıa», «Qońyr», «Ushardyń ulýy», «Bashpaı», taǵy basqa kúılerin qazaq qobyzshylary áli kúnge deıin oryndaıdy. Ol kúıler kúıtabaqqa da jazylǵan.

X. Koroǵly atalmysh kitabynda búkil oǵyz eposynyń ortalyq keıipkeri Qazannyń atyna baılanysty oqıǵany «Qorqyt kitabynan» basqa birde-bir eskertkish saqtamaǵan (169-bet) deı kelip, oǵyzdardyń óte ertedegi túrik taıpalarymen qarym-qatynasy jóndi zerttelmegen, sondyqtan taza oǵyzdardyń epıkalyq keıipkeri bolyp tabylatyn Qorqyt atynyń qyrǵyz-qazaq ortasyna qalaısha keń taraǵanyn túsindirý qıyn (187-bet) degendi aıtady. Sóıte turyp «Qorqyt kitabynda» kezdesetin «tóre» sóziniń mánin qyrǵyzdar men qazaq ómirinen tabýǵa bolatyndyǵyn tańdana eskertedi. Kezdeısoq nársedeı kóredi. Munyń bári ǵalymnyń qazaq aýyz ádebıetin jete zerttemegendiginen, bilmegendiginen dep túsinýge bolar, sirá. Bul pikirimizdi dáleldeı túsý úshin, «Qorqyt kitabyndaǵy» onynshy oǵyznamany — «Úısin qojanyń uly Segrek (Bizde akademık Á. Marǵulan «Sekrek» dep jazyp júr — B. N.) týraly jyrdy»— mazmundap shyqqanymyz oryndy bolar.

Úısin (Usun) qojanyń uly Egrek (Ekrek) tákappar bolady. Baıyndyrhannyń qabyldaýyna barǵanda, ózgelerden joǵary shyǵyp, tórge etip ketip, han aldyna arnaıy ruqsatsyz-aq kirip ketip júredi. Bekterdiń begi bolǵan Qazanǵa da kez kelgen ýaqytta toqtaýsyz kirip-shyǵa beredi. Birde oǵan ishteı kópten renjip júrgen bekterdiń biri dúrse qoıa berip: «Úısin qojanyń uly, sózimdi tyńdashy! Osynda otyrǵan bektiń bári de ózi otyrǵan oryndaryn qylyshynyń kúshimen, eldi azyqtandyrǵan isimen alǵan. Al sen jaýdyń basyn kestiń be, qanyn ishtiń be, ashty asyradyń ba, jalańashty kıindirdiń be?»— dep suraıdy. Sóıtip, kóp aldynda órkókirek Ekrektiń saǵyn syndyrady.

Oǵan namystanǵan Ekrek jaýǵa qarsy shyǵýǵa bekterdiń begi Qazannan ruqsat suraıdy. Ruqsat alǵan soń-aq á dep bir aýyldy tonaıdy. Alǵashqy jeńisten keıin dánigip taǵy bir aýylǵa barǵanda, ań aýlaýdyń qyzyǵymen jaýdyń aldaýyna túsip tutqyndalyp qalady. Al onyń Sekrek degen inisi bolady, ol kishkentaıynan kúshti, tentek ósedi, eldiń balalaryna kún kórsetpeıdi. Sodan bir kúni bireý oǵan: «Bizdi renjite bergenshe, kúshti bolsań, tutqynda jatqan aǵańdy qutqaryp al»,— deıdi. Sekrek ony estigen soń, taǵy Qazanmen aqyldasady. Balanyń kóńilin basqaǵa alańdatý úshin, Qazan ony dereý úılendiredi. Biraq Sekrek: «Baýyrymdy jaýdan qutqarmaıynsha áıelime jaqyndamaımyn»,— dep ant ishedi. Kúıeýiniń nıetin quptaǵan áıeli ony jeti jyl kútetin bolyp ýáde etedi.

Sekrek jaýdyń shekarasyna kelip tutqyndaǵy aǵasyn bosatýdy talap etedi. Aıtqanyna kónbegen soń, áýeli jaýdyń alty kúzetshisin óltiredi. Sonan soń oǵan qarsy alpys jaýynger keledi. Olardy da jeńedi. Árbir soǵystan keıin Sekrek qatty uıqtap demalady, jaý jaqyndasa, aty oıatady.

Endi jaý aılaǵa kóshedi. Sekrektiń óz aǵasyn tanymaıtynyn bilip, keleside kıindirip, qarý-jaraq asyndyryp oǵan qarsy aǵasy Ekrektiń ózin jumsaıdy. El shetine kelgen jalǵyz batyrdyń óz inisi ekendigin Ekrekke de aıtpaıdy, Ekrek uıqtap jatqan batyrdyń qasyna kelse, janynda óz eliniń mýzykalyq aspaby — qobyz jatady, elin saǵynǵan er qobyzdy qolyna alady da tartady. Sekrek sonda oıanyp ketip, qobyz tartqanynan óz eliniń adamyn tanıdy. Sóıtip, eki baýyr soǵyspaı-aq halyq mýzykasynyń arqasynda bir-birimen tabysady.

Qazaq halqynyń tarıhshysy akademık Álikeı Marǵulan «Qorqyt ata týraly» («Bilim jáne eńbek», № 11, 1982 j.) degen eńbeginde: «Ýsýn qoja týraly aıtylǵan jyrlar túgeldeı kóne Qazaqstan jerin sýretteıdi, sol kezdegi eski taıpa Úısin (Usun) eliniń ómirin baıandaıdy. Olar meken etken jerler — Arqanyń beli, Alataý, Kókshe teńiz (Balqash kóliniń eski aty). Bul hıkaıa — Qorqyt áfsanasynyń Úısin, Qańly zamanynda (V—VI ǵ.) shyqqan eń eski túriniń biri, halyq aýzynda ádemi ańyzǵa aınalǵan ǵajaıyp áńgime»,— deıdi. Al endi Qazan batyrdyń (Qazanbektiń) syıynatyn, as-sadaqa beretin orny, ordasynyń kóp jyl turǵan jeri Qazyǵurt taýy bolǵandyǵyn aıtady. Osy eńbeginde Á. Marǵulan mynandaı tujyrym jasaıdy: «Ózge taıpalarmen birge Syr boıyn monǵol dáýirine deıin qonystanǵan keıbir Oǵyz taıpalary keıin qazań qaýymyn qurysýǵa qatynasyp, sonyń belgili quramynyń biri bolady. Akademık V. V. Bartold te osy pikirdi qoldaıdy». Ádil pikir osy dep oılaımyz.

Ǵalym X. Koroǵly aıtyp otyrǵan «tóre» sóziniń tórkini qazaqtyń «tór ıe», «tór ıesi» degen sózimen túsindiriletin bolý kerek. Joǵarydaǵy Ekrek áńgimesine qaraǵanda, ertede bekter tór ıesi bolý úshin áýeli halyqqa ıgilikti bir qyzmet kórsetýleri mindet bolǵandyǵy baıqalady. Shyńǵys tuqymynan taraǵan urpaqty qazaq keıin de tóre tuqymy dep tanyp, «tóre» ataǵan ǵoı. Onyń ústine tentek Sekrektiń tutqynda aǵasy jatqanyn bilmeı júrip, ony ózinen jábir kórgen bireýden kezdeısoq estip qalýy Baıanmen atastyrylǵanyn bilmeı júrgen Qozynyń jaǵdaıyn eriksiz eske túsirmeı me? «Babam Qorqyt» kitabyndaǵy Altynshy Oǵyznama «Qańly qojanyń uly Qan-Turaly jaıynda jyr» atalady. Úısin sıaqty qańly da qazaqtyń uly júz taıpasyn quraıtyn bir el.

Búkil túrki tildes halyqtardyń qatarynda Oǵyzdyń qazaqqa da ata-baba bolyp keletindigin Oǵyz taıpasynyń tilinde jazylǵan «Babam Qorqyt» kitaby, «Oǵyznama» dastandary aıqyn dáleldeıdi. Ondaǵy turmystyq, áleýmettik uqsastyqtar jaıynda ǵalymdar jetkilikti-aq jazyp keledi. «Qorqyt kitabynda» aıtylatyn oqıǵalar jelisiniń ár túrli nusqalary qazaq jyrlary men ańyzdarynda keń taraǵandyǵyn, kisi attary men jer attaryna deıin uqsas keletindigin ǵalym Á. Marǵulan da, Á. Qońyratbaev ta, basqalar da únemi aıtyp keledi. Qorqyt jyryndaǵy Qambýranyń uly alyp Bamsy — aty ózgere-ózgere bizge jetken kádimgi Alpamys batyr. «Bamsy», «Bamys», «Mamysh», «Alpamysh», «Alpamsha», «Alyp manash», «Alpamys» bolyp ár nusqada aıtylady, sol attas jyrlar túrki tildes halyqtardyń kebinde bar jáne báriniń de oqıǵa jelisi, kisi attary bir-birine uqsas. «Oǵyzdardyń uly eposy «Kitabı Qorqytta» Bórli sulý, Banýsheshek (bizde Barshyn qyz) obrazdary jasalǵan»,— deıdi Á. Qońyratbaev («Qazaq ádebıeti» gazeti, 2 oktábr 1973 j.)

«Qorqyt jyrynyń endi bir taraýy — qıat taıpasynan shyqqan «Dońa — Qoja uǵly er Domrýl», qazaq áfsanalarynda muny «Toqa uly Dombaýyl» dep ataıdy»,— deıdi akademık Á. Marǵulan.

Bul uqsastyqtardyń bári ánsheıin kezdeısoq nárse emes, arǵy tegimizdi anyqtaı túsetin derekter ekendigin «Qorqyt» kitabyna engen «Úshinshi Oǵyznama — Qambýranyń uly Bamsy-Beırek jaıyndaǵy jyr» da dáleldeı túsedi.

Baıyndyrhannyń toıynda otyrǵan kezde, basqa kisilerdiń uldaryn kórip, Qambýra óziniń balasyzdyǵyna nalyp, qatty qaıǵyrady. Toıda otyrǵandar Qambýraǵa ul ber dep qudaıǵa qulshylyq jasaıdy. Sol arada Baıbıgen degen taǵy bir bek óziniń qyzy joqtyǵyn aıtyp qamyǵady. Toıdaǵy bekter qudaıdan endi oǵan da qyz suraıdy. Qudaıdan bala tilegen eki bek sol arada, eger biri uldy, ekinshisi qyzdy bolsa, bolashaq balalaryn úılendirip qudalasýǵa ýáde jasasady.

Ańyzdyń osy bastalý tusy-aq Qozy Kórpesh pen Baıan Sulýdyń ákeleri Sarybaı men Qarabaıdyń ań aýlap júrip kezdeskenin, bolashaq quda bolýǵa ýádeleskenin esimizge túsiredi. Qursaq quda bolý ádetiniń ejelden jáne qazaqtyń qazaq bolýynan buryn kele jatqandyǵyn dáleldeıdi.

Endi ańyzdyń ary qaraı damýyna zer salaıyq. Qambýra ulynyń atyn Bamsy-Beırek, Baıbıgen qyzynyń atyn Baný-SHeshek qoıady. Erjetip ańǵa shyǵyp júrgeninde, bir kúni Bamsy-Beırek aıdaladaǵy bir shatyrǵa kez keledi, ol shatyr Baný-SHeshektiki bolyp shyǵady. Qyzdy unatqan jigit qudalyqqa Qorqyt atany jiberedi. Toı jasalady. Toı ústinde Bamsy Banýǵa saqınasyn syılaıdy. Birinshi neke túni Baıbóri qorǵanynyń bıleýshisi shabýyl jasap, Bamsyny qapyda tutqynǵa alady. Sol jatqannan tutqynda ol on jeti jyl jatady. Elge Bamsy óldi degen sóz taraıdy. Kúte-kúte eki kózi tórt bolǵan Baný-SHeshek áli de úmitpen kúıeýin izdeýge kópesterdi jumsaıdy da, basqa bireýge tıýge amalsyz kelisimin beredi. Kópester Bamsyny taýyp, bolǵaly jatqan jaǵdaıdan habar beredi. Bamsy tutqynnan qashyp shyǵady, súıikti aty da sol mańaıdan tabylady. Jolaı Bamsy astyndaǵy atyn toıǵa kele jatqan ozannyń (aqynnyń) qolyndaǵy mýzyka aspabyna aıyrbastap, kemtar ozan keıpimen Baný-SHeshekti uzatqaly jatqan toıdyń ústine keledi. Eldi kúldirip kóńilin kóteredi. Sadaq atýǵa qatysyp, báıgeni jeńip alady. Sonyń arqasynda toı basqarýshy — toıdyń begi saılanady. Toıdyń begi — asaba — bolyp alǵan soń, qyzmetin paıdalanyp áıelder jaǵyna ótip ketedi de, qalyńdyqtyń ózimen bıleýin talap etedi. Qalyńdyqtyń qolyndaǵy óz saqınasyn kórgen soń, Bamsy bolǵan shyndyqtyń betin ashady. Toı buzylady.

Ańyzdyń sońǵy jaǵy aınymaǵan «Alpamys batyr» jyrynyń bir nusqasy sekildi. Ózi joqta áke-sheshesi men jary Gúlbarshynǵa Ultan qul istegen qorlyqqa dıýanasha kıingen Alpamys ta Bamsy-Beırek qusap eleýsiz kelip kýá bolyp, bárin óz kózimen kórmeýshi me edi?! Osynyń bári oǵyz jyrlarynyń qazaqqa ejelden etene ekendigin, turmys mádenıetimizdiń túpki kózi ortaq ekendigin daýsyz dáleldese kerek.

Árıne, túrikmender men ázirbaıjan halqynyń tikeleı oǵyz urpaqtary ekendigine daý aıtýdyń qajeti bolmas, biraq túrki halqyna ortaq mádenıette qazaq halqynyń óz úlesi barlyǵyn esten shyǵarmaǵan oryndy emes pe?

Tarıhqa júginsek, oǵyzdar (ǵúz, ǵúzz, oǵuz) — orta ǵasyrda Orta Azıada ómir súrgen túrik tildes taıpalar odaǵy. Olardyń arǵy teginiń ózara toptasýy Batys Jetisý jerimen tikeleı baılanysty. Olar Jetisýdan Qarataý men Syr boıyna shamamen VIII ǵasyrdyń orta sheninde jyljı bastaǵan degen derek bar. Olardy qyrǵyzdar yǵystyrǵan. IX ǵasyrda olar qazirgi Shyńjań, Gansý provınsıalaryn qonystap, Aral, Kaspıı mańynda da oǵyz odaǵy ornaıdy. XI ǵasyrdyń ortasynda oǵyz memleketin shyǵystan kelgen qypshaqtar talqandaıdy.

Erlikti, birlikti jyrlaıtyn kóne epıkalyq shyǵarma «Oǵyznamanyń» avtoryn akademık V. V. Bartold qazaq dalasynyń turǵyndary dep biledi. Biraz ǵalymdar kóne uıǵyr eposy dep túsinedi. Ǵalym Myrzataı Joldasbekov «Oǵyznama» IX ǵasyrda Jetisý — Syr aralyǵyndaǵy oǵyz-qypshaq taıpalary týdyrǵan jyr, ony jazǵan sol jyrdyń ózinde atalatyn Ulyq Túrk emes pe eken degen joramal aıtady. M. Joldasbekovtiń joramalyn quptaı qoıatyn da, teriske shyǵara qoıatyn da bizde dálel joq, alaıda «Oǵyznama» bir ǵana uıǵyr halqyna tán epos emes, túrki halyqtaryna ortaq mura degendi quptaǵymyz keledi. Al endi «Oǵyznama» uıǵyr halqynyń ádebı murasy degen sóz sol shyǵarmanyń ishindegi áńgimeden órbigen bolý kerek. Ertedegi kúnderdiń birinde Aı qaǵannan bir ul týady emes pe. Anasynyń kókireginen ýyz ishken soń, ol embeıdi, as iship, tilge kele bastaıdy. Qyryq kúnnen keıin júrip, oınaıtyn bolady. Anasynyń ýyzyn ishken soń embeı ketkenine qarap ta jurt ony Ýyzhan dep atap ketýi múmkin. Keıde Oǵyz dep júrgenimiz Ýyz emes pe eken dep te oıǵa ketýge bolady. Shyǵarmanyń sújeti boıynsha, kún nurynyń qyzynan úsh ul, jer qyzynan úsh ul kórgen soń, Oǵyz qaǵan toı jasap, eldiń tańbasy men urany ne bolatynyn jarıalaıdy. Sonan soń jan-jaqqa elshi shaptyryp, óziniń uıǵyr qaǵany ekendigin, endi jerdiń tórt bóliginde de qaǵan bolǵysy keletindigin jarıa etedi. Kim muny qup kórse, dos sanaımyn, qup kórmegendi dushpan dep bilem deıdi. Sol jarlyqqa oraı Altyn qaǵan oǵan kóp syı jiberedi, al Ýrým degen qaǵan qarsy bolady. Ekeýi soǵysyp, Ýrým jeńiledi. Sújet sodan ary órbı beredi. Shyǵarmanyń osy úziginen de ony nege uıǵyr halqynyń murasy dep júrgenimiz túsinikti bolatyn sıaqty. Biraq bir nárse esimizde bolý kerek: Oǵyzdyń ózi uıǵyrǵa qaǵan bolǵanymen, ol týraly shyǵarma tek uıǵyr halqynyń ǵana enshisi bola almaıdy. Óıtkeni Alpamys batyr da qazaq ishindegi qońyrat taıpasynan shyqqanymen, ol týraly epos talaı túrik tildes halyqtarǵa ortaq mura bolyp júrgen joq pa? Arǵy tegi bir-birine jaqyn, týys halyqtardyń ádebı, mádenı muralary da ortaq bolatyndyǵy belgili. Bıchýrın «Oǵyznamany» II ǵasyrdyń tarıhı oqıǵalaryna baılanysty jazylǵan degen joramal aıtady. Jalpy, shyǵarma oǵyz-qypshaq tilinde kóne ańyzǵa negizdelip jazylǵan. Keıingi ǵasyrda parsy, arab tilderine aýdarylǵan. Qazirgi saqtalǵan nusqasy XV ǵasyrdan keıin qaıta hatqa túsken.

1910 jyly Qazan qalasyndaǵy «Órnek» baspahanasynan basylyp shyqqan «Taýarıh hamsa Sharqı» («Shyǵystyń bes tarıhy») degen kitabynda aıakózdik Qurbanǵalı Halıdov «Oǵyz» sóziniń tórkinin sary úısindermen baılanystyrady. Qytaılyqtar sary úısinderdi tústerine qarap jıren saqal nemese qyzyl saqal dep ataǵan kórinedi, olardyń tilinde «oǵyz» degen sol maǵynany bildiredi eken. Kezinde búkil bir ulanǵaıyr aımaqty alyp jatqan úlken eldiń ataýyn sary úısinderge baılanystyrǵandy búgingi urpaq quptaı da qoımas, áıtkenmen oǵyz memleketi túrki halyqtarynyń odaǵy bolǵandyǵyn álgi derek bekite túsedi.

Qorqyt, Oǵyz jaıyndaǵy ańyzdardy Rashıdad-dınnen keıin óziniń «Túrik shejiresi» atty kitabynda jazyp qaldyrǵan tarıhshy — Ábilǵazy. Endi ol jaıynda da birer ómirbaıandyq málimet bere ketken jón bolar. Ol jaıynda Hıýanyń Qıat qystaǵynan shyqqan tarıhshy ári aqyn Mýnıstiń «Fırdaýs alıkbal» («Bahyttyń ujmaq baǵy») atty kitabynda aıtylady. Ábilǵazy — Hıýa hany Arabtyń jeti ulynyń biri. Sheshesi qazaq sultanynyń qyzy bolǵan. El basqarýǵa on alty jasynan aralasady. Úrgenishti bıleýshilerdiń biri bolady. On jetisinde Qıatty bıleıdi. Sol jylǵy bir soǵysta ákesi jeńilip tutqynǵa túsedi de, Ábilǵazy bir jigit ekeýi urys bolǵan jerden qashyp shyǵady. Jolda aty ólip, qasyndaǵy jigit oǵan óz atyn beredi. Biraz ýaqyt Qıatta, Samarqanda bolady, eki jyldan keıin aǵasy Asfandıar onyń bıligine Úrgenishti beredi. Túrikmenderdi jaqtaǵany úshin aǵasymen kelesi jyly birneshe ret soǵysyp, aqyry qazaqtyń hany Esimge ketip qalady. Odan Túrkistannyń hany Tursynǵa barady. Esim han Tursyn handy óltirgennen soń, Buhara handyǵyna ketip qalady. Ol araǵa da turaqtamaı Hıýaǵa kelip, sol arada aǵasy Asfandıar hanmen eki dúrkin soǵysady. Aqyry aǵasymen tatýlasyp, sonyń qasynda turyp qalady. Biraq inisinen kúdiktengen aǵasy ony aqyry tutqyndap Irakqa jiberedi. On bir jyldan keıin Ábilǵazy Isfahannan qashyp túrikmenderge keledi, odan eki jyl Balqanda bolady, sońynan Mańǵyshlaqqa ótedi. Ol kezde Mańǵyshlaq qalmaqtarǵa qaraıdy eken, olar Ábilǵazyǵa úlken qurmet kórsetedi. Bir jyldan soń ózbekter qyryq teń syı ákelip Ábilǵazyny qalmaqtardan alyp qaıtady. Arada alty aı ótkende Asfandıar han óledi de, Ábilǵazy qyryq jasynda han saılanady. Kóptegen áskerı joryqtardy basqaryp, Ábilǵazy batyr han atanady. Ol ózbekterdi tórt topqa bóledi: bir top — uıǵyr men naımandar, taǵy biri — qońyrattar men qıattar, úshinshisi — nókez ben mańǵyttar, tórtinshi top — qańly men qypshaqtar.

Ábilǵazy túrikmenderdi baǵyndyryp, qalmaqtardy oısyrata jeńedi. Eldi jıyrma jyl bılegennen keıin, kózi tirisinde uly Anýshany óz ornyna han saılaıdy da, ómiriniń sońyn tynyshtyqta ótkizedi. Ol óte jan-jaqty, bárinen habardar, tarıh pen poezıany kep biletin kisi bolady. 1659-61 jyldary túrikmen tarıhyn taratatyn «Túrikmen shejiresi» atty kitabyn jazady. Negizinen óz ata-babasyn taratatyn, biraq ertedegi elderdiń birazy jaıynda jan-jaqty málimet beretin «Túrik shejiresi» atty kitabyn 1663 jyly jaza bastaıdy. Ózi sol jyly qaıtys bolǵan soń, onyń ol kitabyn uly Anýsha 1665 jyly aıaqtap shyǵady. Osy eki shyǵarmasy arqyly Ábilǵazy tarıhshy retinde ólmes dańqqa ıe boldy. Ol zańdy túrde shyǵys halyqtarynyń ishinen shyqqan asa ǵulama tarıhshy sanalady.

Ertede Jetisý jerimen «Uly jibek joly» ótken. Bul joldyń nelikten «jibek joly» atanǵany qazirgi oqyrmanǵa onshalyq qupıa bolmasa kerek. Kezinde álem halqynyń kóz jaýyn alǵan Qytaı jibegi osy jol arqyly saýdalanǵandyqtan, jol aty solaı atalǵan ǵoı. Aty ańyzǵa aınalǵan jahanger Chjan Sán shamamen bizdiń dáýirimizge deıingi 106 jyldarda elshi bolyp ertedegi Baktrıa eline qaraı júrgende, onyń sol uzaqqa sozylǵan jolymen sońyn ala qytaı jibegin tıegen kerýen de júrip otyrady. Batys elderi Qytaıdy «Jibek eli» dep sol kez tuńǵysh tanıdy. Shyǵys pen Batystyń arasyndaǵy saýda men mádenı baılanystyń órkendeýine arabtar aıtarlyqtaı úlken úles qosady. Ol kezde Egıpet Rım ımperıasynyń quramyna kirgen. Egıpet astanasy Aleksandrıa qalasy Afrıka, Azıa jáne Evropany ózara baılanystyrýshy qyzmetin atqardy. Egıpettiń áıgili áıel patshasy Kleopatra «jibek joly» arqyly kelgen qytaı jibeginen tigilgen kıim kıipti degen ańyz áńgime bar.

Ańyzǵa súıensek te, aqıqatqa júginsek te, kezinde jibek matasyna degen jurttyń yntasy keremet bolǵanyn baıqaımyz. Qolda bar keremetti keremet tıimdi paıdalaný ejelden dástúr. Kóne Qytaı memleketi jibekti solaı paıdalanady, ony qalaı, neden jasaıtyndaryn asa sheberlikpen qupıa ustaıdy. Búkil jer betindegi jurttyń qoly jetkeni ústine jibek kıip júrse de, onyń qalaı jasalatynyn kópke deıin eshkim bilmeıdi. Kóp el qupıanyń betin ashý úshin Qytaıǵa arnaıy jansyzdar jiberip te baıqaǵan kórinedi, biraq ol qupıanyń betin birde-bir adam erligi men eptiligi jetip asha almaıdy. Jibek óndirý isiniń kópke deıin qupıa saqtalyp kelgendigine bizdiń dáýirimizge deıingi 70-jyldarda týǵan rımdik uly aqyn Vergılııdiń jibekti maqtaǵanda, ony aǵash tininiń talshyǵynan jasalady dep jyrlaýy da dálel bolady.

VI ǵasyrda Vızantıanyń jibek shyǵaratyn óz ónerkásibi boldy. Sol ǵasyrda Konstantınopol, Beırýt, Tır, Antıohıa qalalary da óz aldyna jibek óndire bastady. Jibek qurtyn Konstantınopolge eki hrıstıan monaǵy taıaqtyń ishindegi qýysqa tyǵyp alyp kelipti-mis. Al endi keıbir ǵalymdar jibek óndirisi áýeli Orta Azıadaǵy Soǵda jerinde damyp, Evropaǵa sodan keıin barǵan degen de joramal aıtady.

Jibek qupıasynyń qalaı ashylǵandyǵyn dál aıtpasa da beınelep túsindiretin bir ańyz áńgime bar.

Jibek matasynyń ádemiligine, qunyna Qytaımen kórshi el túrikterdiń de qatty qyzyqqany, sol úshin Uly Jibek jolyn óz baqylaýynda ustap turmaq bolyp talaı qyrǵyn soǵystarǵa barǵandyǵy VI—VII ǵasyr tarıhynan málim. Bir ǵasyrdan astam ýaqyt Qytaı ımperıasymen baqtalas ómir súrgen Túrik qaǵanatynyń adamdary da jibek óndirýdiń qupıasyn uzaq ýaqyt bile almaıdy. Qupıanyń qatty saqtalatyndyǵy sondaı — ony bilem dep bel býý kópe-kerneý ólimge bas tigýmen barabar sanalypty. Degenmen túrikter ózi symbatty, aılaly, epti degen bir jigitti arnaıy tapsyrmamen jibek eline jasyryn attandyrypty desedi. Jigit Qytaı eline eleýsiz ǵana kelip, birte-birte el ishine sińip alǵan soń, ebi men tilin qatar jumsap júrip qytaı ımperatorynyń saraıyna jaqyndaıdy. Sóıtip, birte-birte senimge enip, aqyry ımperator qyzynyń jaqyn qurbysyna úılenedi. Sol arqyly kóp uzamaı jibek matasynyń jibek qurty arqyly óndiriletinin bilip alady. Qupıany bilýin bilgenmen, jibek qurtyn qalaı óz eline jetkizýdiń amalyn taba almaı kóp qınalady. Aqyry aqyldy jigit onyń da qısynyn kelistiredi. Ol kelinshegine shashyn usaq-usaq qyryq órim etip órgizedi de, ımperator saraıyndaǵy, saraı mańyndaǵy jurttyń kózin soǵan úıretip biraz aıaldaıdy. «Bulaı órý — bizdiń túrik áıelderiniń salty»,— dep sendirgen de bolý kerek. Sonymen, kelinsheginiń qyryq órim shashyna qytaılyqtardyń kózi ábden úırengen kezde, jigit endi eline qaıtqysy keletindigin málimdeıdi. Keterde áıeliniń ár órim shashynyń túbine bir, ushyna bir jibek qurtyn tyǵady, sóıtip, barlyǵy seksen qurtty eline aman-esen jetkizipti. Túrikter sol seksen qurt arqyly jibek óndirip, jibek qupıasyn alǵash ashypty-mys. Ańyzdyń aıtýyna qaraǵanda, kóptegen túrki eli qyz-kelinshekteriniń shashyn usaq-usaq óretindigi sodan beri ádetke sińse kerek.

«Kýrer Iýnesko» jýrnalynyń 1983 jylǵy ıanvar aıyndaǵy sanynda kóne «Uly jibek jolynyń» sqema-kartasy jarıalandy. Soǵan qaraǵanda, ol jol kezinde Evropa men Azıanyń basty-basty qalalary men aımaqtaryn basa ótipti. Qytaıdyń Sıan (Bul qala Han dınastıasynyń astanasy bolǵan), Lanchjoý, Ýveı, Dýnhýan sıaqty iri qalalarynan bastalǵan jol Orta Azıaǵa jetkende, kóp tarmaqtanyp biri Týrfan, Kýcha arqyly, ekinshisi Josán, Mınfen, Hotan, Iarkend arqyly Qashǵarǵa jetse; odan ary qaraı taǵy birneshe tarmaqqa bólinip Orta Azıany keń aralap ketedi. Bir jol Qashǵardan Samarqand ótse; ekinshi jol Iarkendten Vazırabadqa; al úshinshisi Qashǵardan Peshevar degen qalaǵa shyǵady da, Azıanyń ońtústigin aralap kelip Vazırabadtan qaıta qosylady. Merv qalasynda tarmaqtary toǵysqan «Uly jibek joly» ary qaraı Tegeran, Hamadan, Baǵdat, Damask, Beırýt, Stambýl qalalary arqyly Rımge, Venesıaǵa jetedi. Jalpy uzyndyǵy 12 myń shaqyrym bolypty. «Jibek joly» kezinde elder men halyqtardyń áleýmettik ómirindegi qan tamyry ispetti bolǵandyǵy bárimizge belgili. Demek, sol tıimdi jolǵa jaqyndaý, sol joldyń boıyn mekendeý ertedegi halyqtar úshin asa mańyzdy másele bolǵandyǵy sheksiz. Sol sebepti sol joldyń boıynda tirshilik etken Jetisý halyqtaryna kóz alartýshylar da, jerin tartyp alýǵa nıet qylǵan kórshiler de kóp bolǵandyǵy sózsiz. Sonyń nátıjesinde, talaı qyrǵyn, talaı shapqynshylyq bul jerdiń tósin qanǵa boıap ótti-aq qoı. Qan keship júrip jerin qorǵaǵan elder «Uly Jibek jolynyń» áserinen mádenıetke, paıdaly zattar óndirýge beıimdelip, óziniń oı órisin keńite de bastaǵany aqıqat. Babalar tarıhyna qosqan bul joldyń da ózindik úlesi bar.

Bul «Jibek jolynyń» boıymen áýelgi kezde jibek matasy ǵana saýdalanǵanmen, birte-birte saýda kólemi ulǵaıa beredi. Bizdiń dáýirimizdiń I-II ǵasyrlarynda «teńiz jibek joly» paıda bola bastaıdy, ol jolmen endi qytaı farforlary ońtústik-shyǵys Azıaǵa sherý tartady. Ol, tipti, Amerıkaǵa jetti degen derek bar. Keıinirekte batysqa qaraı Qytaı shaıy da kóptep jóneltiledi. Italándyq saıahatshy ári saýdager Marko Polo (1254-1324) osy «Jibek joly» boıyndaǵy biraz eldi aralap ótip Qytaıǵa jetedi, óziniń osy sapary jaıynda 1298 jyly jazǵan onyń memýary Monǵolıa, Qytaı, Iran, Irak elderi jaıynda mol derek beredi. Onyń ol kitabynda Qazaqstannyń kóne qalalary jaıynda da biraz málimetter bar.

Tarıhshy L. N, Gýmılev «Ejelgi túrikter» atty kitabynda VI-VII ǵasyrda Qytaı jibegin el-elge taratqan kerýen jolynyń Azıada úlken-úlken eki tarmaǵy bolǵandyǵyn baıandaıdy. Batys pen Shyǵysty jalǵastyrǵan ol kerýen joly Túrik qaǵanatynyń terıtorıasyn qaq jara aralap ótken. Alaıda, shyndyqqa júginsek, VI-VII ǵasyr Uly jibek jolynyń biraz quldyraý dáýirine jatady. Ol kezde arab — parsy — túrik — qytaı soǵystary kerýen jolyn qıyndatyp jibergen. Onyń ústine teńiz joly da keń óris ala bastaǵan. Biraq, qalaı degenmen de, Azıa halyqtarynyń ózara ekonomıkalyq jáne mádenı baılanystaryn qalyptastyrýda kerýen joldarynyń úlesi zor.

Kerýen joly Qytaıdyń Chanan qalasynan bastalyp, Týrfan ólkesine kelgende eki tarmaqqa bólingen. Biri Tán-SHan taýynyń ońtústik betkeıi arqyly Qarajar, Kýcha, Aqsýdy basyp ótip, odan ary Ystyqkóldiń janymen júrip otyryp Shý alqabyna kelgen, sodan Talas alqaby arqyly Isfaraǵa ótken. Bul jol Ońtústik kerýen joly atanǵan. Ekinshisi Jońǵarıanyń ońtústigi arqyly Úrimshi, Manasty basyp ótip İle alqabyna túsken, sodan ary ońtústikke Orta Azıaǵa qaraı bet alǵan, al bul jol Soltústik kerýen joly atanǵan.

Endi osy eki derekke qarap otyrsaq, «Kýrer Iýneskodaǵy» karta men «Ejelgi túrikter» kitabyndaǵy málimet bastan-aıaq úılese bermeıdi. Onyń eki túrli basty sebebi bar ǵoı dep oılaımyz.

Birinshiden, «Kýrer Iýneskodaǵy» karta Uly jibek jolynyń dáýirleý kezin — bizdiń dáýirimizdiń bas kezindegi (I-İİ ǵ.) — jaǵdaıdy kórsetedi. Al Gýmılev el men eldiń arasyndaǵy baılanys, qatynas biraz órkendegen, kerýen tartý isi birshama jetilgen ýaqytty —VI-VII ǵasyr kezin — aıtyp otyr.

Ekinshiden, tájirıbede Ońtústik jibek joly, Soltústik jibek joly dep jibek jolyn ekige bólip aıtý bar. Joǵarydaǵy eki derekti bir-birimen salystyra qoısaq, «Kýrer Iýneskoda» kórsetilgen jol Ońtústik jibek jolyna, «Ejelgi túrikterdegi» jol Soltústik jibek jolyna jatatyndyǵyn aıyrý asa qıyn emes. Jáne Soltústik jibek jolynyń Ońtústik jibek jolyna qaraǵanda áldeqaıda kesh damyǵandyǵyn da eskerý kerek. Bul jaǵdaıdy anyǵyraq túsiný úshin, biz akademık V. V. Bartold shyǵarmalaryna qosymsha retinde jasalǵan «Orta ǵasyrlardaǵy Shyǵys Túrkistan jáne Shyǵys Orta Azıa» kartasyna qaradyq. Ol kartada orta ǵasyrdaǵy kerýen joldary arnaıy kórsetilipti. Oǵan qaraǵanymyzda, Týrfan ólkesinde eki tarmaqtanǵan joldyń ońtústik tarmaǵy, «Kýrer Iýneskodaǵydaı», Karashar (Chalysh) Kýcha, Hotan, Iarkend, Qashǵar qalalary arqyly Orta Azıaǵa ótse; soltústik tarmaǵy, «Ejelgi túrikterdegideı» Úrimshi, Qulja, Qorǵas, qazirgi Jarkent arqyly júrip Altynemel asýynan etken soń İlebalyq, Almatyny (sol kezde de solaı atalǵan) basyp ótip, Qordaı asýy arqyly Merke, Qulan, Tarazǵa, odan ary Otyrarǵa jetedi. Qaıalyq (Qoılyq) qalasyna da úlken joldan bir tarmaq ketip jatyr. Kerýen joldarynyń kartasy Qashǵar arqyly ótken joldyń Ońtústik jibek joly, al İle boıymen ótken joldyń Soltústik jibek joly ekendigin dáleldeı túsetin sekildi.

Ertedegi kerýen joldary negizinen iri-iri qalalardyń arasyn jalǵastyryp otyrǵan, alaıda bir iri qaladan ekinshi iri qalaǵa deıingi aralyqta jol talaı kishigirim sáýletti qalalar men kerýen saraılaryn da basyp ótken, keıbirine aıaldaǵan.

Bul eki joldan basqa taǵy bir kerýen joly Jońǵar qaqpasy arqyly da ótken. Biraq bul arany meken etken Dýlý (Dýlat) taıpasy kerýenderdi tonap alyp, jol tynyshtyǵyn jıi-jıi buzyp otyrǵan, sondyqtan saýda qatynasy múmkindiginshe qaýipsiz jolǵa qaraı yǵysa bergen.

Soltústik jibek joly ótken aımaqta irili-usaqty qalalar men qalashyqtar paıda bolyp, árqaısysy ár dárejede damyǵan. İle alqabynyń burynǵysyna úńilse, biraz kóne qalalardyń izi tabylady.

İle alabynda qazirgi Panfılov aýdanynyń shyǵysyndaǵy Qorǵas eldi mekeni XIII ǵasyrdan bastap İle ólkesi men Jetisýdy mekendegen Shaǵataı ulysy arasyndaǵy saýda qatynasyn jasaıtyn mańyzdy pýnkt bolady. Al Almaty oblysyna qarasty Sheńgeldi poselkesi turǵan jerde ertede Ekiógiz atty qala bolǵan desedi. V. Bartold shyǵarmasyna jasalǵan kartadaǵy İlebalyq qalasy sol Ekiógiz bolý kerek. Jalpy, ol arada XI—XII ǵasyrlarda úlken kerýen saraıy bolǵandyǵyn keıingi jyldardaǵy arheologıalyq qazbalar dáleldeıdi. Bul qala İle alabyndaǵy asa iri ejelgi qalanyń biri Qoılyq (Qoıalyq) pen Orta ǵasyrdan Almaty atanǵan qazirgi astana qalamyzdyń jol ortasyna ornalasqan. Qoılyq qalasy ertede Qarluq qaǵany Aryslan hannyń ordasy bolǵan kórinedi. Buryn Qapaldyń ornynda bolǵan dep kelgen (V. Bartold) ol qalanyń orny qazirgi Taldyqorǵan oblysyna qarasty Antonovka selosyndaǵy qıraǵan kóne qurylystar ekendigi anyqtalyp otyr.

Shý alabynda Balasaǵun, Ortasaǵun, Bassaǵun degen úsh qala bolǵan degen de áńgime aıtylady. Balasaǵun — ár kezde Batys túrik qaǵanatynyń da, Qarluq qaǵanatynyń da, Qarahan jáne Qaraqytaı memleketteriniń de astanasy bolǵan úlken qala. Qalanyń dál orny kúni búginge deıin belgisiz. Bul qalada kóne túrik aqyny Júsip Balasaǵunı 1069-70 jyldary óziniń «Qudatǵý bilik» («Baqyt týraly ilim») atty ataqty dastanyn jazǵan. Ǵalymdardyń jobalaýynsha, qala XV ǵasyrda qıraǵan. Q. Halıdov «Taýarıh hamsa» atty kitabynda «Balasaǵun» sóziniń tórkini monǵoldyń «bala» — kórikti tas, «saǵun» — qala degen sózderi arqyly túsindiredi. Soǵan qaraǵanda, Balasaǵun degen «Kórikti tas qala» uǵymyn beretin sıaqty. «Kórikti tas qala» degennen shyǵady, tastan salynǵandyǵyna qarap, qazirgi Aqyrtas dep júrgenimiz osy Balasaǵunnyń orny emes pe eken dep te oılanamyz.

Shý boıynda qazirgi Lýgovoıdyń túbinde Qulan atty qala bolǵan. Ol qalanyń Uly Jibek joly boıynda jatqanyn ertedegi ǵalymdardyń birazy jazǵan da. Osy atalǵan qalalar arqyly ótken kerýen joly Tarazǵa (qazirgi Jambyl qalasy) baryp, sodan Otyrarǵa ótken. Otyrardan Horezm, Hıýaǵa ketken. Ertedegi jurt Uly Jibek jolynyń Qashǵar arqyly ótken tarmaǵyn Ońtústik jibek joly dep, İle boıy arqyly ótken tarmaǵyn Soltústik jibek joly dep ajyratqany, sirá, ras bolý kerek. Soltústik jibek jolynyń ózi biri Tán-SHan arqyly, ekinshisi Jońǵar etegi arqyly ótetin eki tarmaqtan turǵan tárizdi. Biz Soltústik jibek joly dep atap otyrǵan joldyń shyǵys jaq bóligi keıin, XIX-XX ǵasyrlarda, óz aldyna jeke ataýmen Qulja joly atanyp ketkeni tarıhtan málim.

Kúndermen bir zamanda ómir súrgen irgeles eldiń biri úısinder (usun) ertede qazirgi Jetisý jerin jaılaǵan. Olar Ystyqkólden bastap Tán-SHan taýynyń búkil soltústik jaǵyn túgeldeı alyp jatqan. Úısin handyǵynyń astanasy Chıgý (Shyǵý) qalasy bolǵan. Úısinderdiń jeri shyǵysynda kúnmen, soltústik batysta qańlymen (kangúı), batysynda Davanmen (Qoqand), al ońtústiginde ár túrli usaq, turǵylyqty eldermen shektesken. Úısinge baılanysty Bıchýrın joǵaryda atalǵan kitabynda ańyz tektes bir málimet aıtady. Ol ańyzǵa qaraǵanda, bir kezderde úısin bıleýshisiniń laýazymy Gýnmo dep atalǵan. Sol «Gýnmo» sózinde de kúnderge qatysty «kún» sóziniń máni bar ma, kim biledi? Úısin gýnmosynyń ákesi buryn kúnderdiń batys jaq shekaralyǵyndaǵy kishigirim mekenge ıelik etipti. Bir soǵysta kúnder gýnmonyń ákesin óltiredi de, jańa týǵan ony dalaǵa tastap ketedi. Náresteniń denesine úımelegen qurt-qumyrsqa, shybyn-shirkeıdi qustar terip jep, bir qanshyq qasqyr kelip sútin emizip asyraıdy. Ony kórgen kún bıleýshisi mynaý tegin bolmas degen oımen, balany úıine alyp ózi asyraıdy. Keıin erjetken soń, ony áskerbasy etip saılaıdy. Gýnmo áskerı joryqtarda áldeneshe ret erligimen kózge túsedi. Rıza bolǵan Kún bıleýshisi oǵan endi ákesiniń ıeligindegi baıaǵy jerdi qaıtaryp beredi de, kúnderdiń batys qanatyndaǵy kúzetti baqylap júrý mindetin júkteıdi. Gýnmo óz halqynyń jaǵdaıyn jaqsartýdy oılap, birtindep tóńiregindegi shaǵyn qalalardy shetinen baǵyndyryp ala beredi. Sonyń nátıjesinde, aqyrynda soǵys tájirıbesin jaqsy meńgergen áldeneshe myńdaǵan áskerge ıe bolady. Kún bıleýshisi qaıtys bolǵan kezdi paıdalanyp, óz kúshin ózine jetkilikti sanaǵan Gýnmo endi Kún ordasyna barmaı, oǵan baǵynýdan bas tartady, sóıtip, óz aldyna jeke bólinip shyǵady.

Árıne, ańyzdyń aty ańyz ǵoı, alaıda kún men úısinniń bir kezderde aǵaıyn, odan kórshi el bolǵany, birde tatý, birde araz júrgeni — tarıhı aqıqat. «Ańyz túbi — aqıqat» degendi halyq beker aıtpasa kerek.

Bıchýrın úısinderdi saq ıaǵnı skıfterdiń urpaǵy deı kelip, mońǵoldarǵa qarsy kúreste Qytaıǵa kómektese-kómektese, aqyrynda sodan álsirep, VI ǵasyrlarda óz mekeninen aýyp Pamır taýy jaqqa ketti de, sol jaqta iz-túzsiz joǵaldy degendi aıtady. Árıne, onysy aǵattaý. Úısin taıpasy keıin qazaq hal qynyn qalyptasýyna negiz bolǵan taıpalardyń biri ekendigi tarıhtan belgili. Úısinder qyrǵyz, qaraqalpaq halqynyń quramyna da engen.

«Qazaqstan» baspasynan 1974 jyly jaryq kórgen «Halyq murasy» atty kitabynda akademık-jazýshy Sábıt Muqanov «saq» degen sózdi «skıf» maǵynasynda qoldanýdy quptamaıdy, óıtkeni: «Skıfterge slaván tuqymdary, olardyń ishinde orys atalary qosylady. Olar saq sıaqty kóshpeli bolǵan emes»,— deıdi. Bizge de osy pikir oryndy kórinedi. Skıfter men saqtar bir emes, týys elder bolý kerek. K. Aqyshev: «Jetisýdy mekendegen saq taıpalary ekonomıkasynyń, mádenıetiniń ósýi jaǵynan bizdiń samanymyzǵa deıingi VII—V ǵasyrlarda skıfter qoǵamynan tómen bolmaǵanyn dáleldeıdi»,— dep jazady. Demek, saqtar men skıfter eki basqa halyq degendi ǵalymdar da quptaıdy.

Ǵalym K. Aqyshev saq pen úısinderdiń Jetisý jerin bir kezde mekendegenin jáne bir taıpalyq odaqqa kirgenin dáleldeı kelip, úısinder saqtardyń tikeleı urpaǵy bolyp tabylady degen tujyrym aıtady. («Trýdy ınstıtýta ıstorıı ı arheologıı ı etnografıı», Alma-Ata, 1959, Tom 7., str. 208). Bul pikirdi basqa da belgili ǵalymdar biraýyzdan qoldaıdy.

Kezinde nemis ǵalymdary úısinder germandyqtardyń arǵy tegi bolyp tabylady degen teorıa aıtqan eken. Al Iý. Klaprote, kózi men shashynyń túsi uqsas degen negizge ǵana súıenip, úısinderdi fın teginen taraǵan halyq deıtin pikir aıtypty. Bıchýrın ondaı negizsiz násildik teorıalarǵa dáleldi toıtarys beredi.

Erte kezderdegi Orta Azıa memleketterinde muragerlik dástúr men bólektep basqarý júıesi basym bolǵan. Memleket ishi bólek-bólek ıelikterden quralyp, olar bir-birimen birese qosylyp, birese ydyrap, sol arqyly jańa memleketter jasalyp otyrǵan.

Bıchýrınniń atalmysh kitabynda kóńil aýdararlyq taǵy bir málimet bar. Onyń aıtýyna súıensek, úısin bıleýshisi gýnmonyń on uly bolady. Olardyń ishinde dene bitimi, áskerge basshylyq jasaý sheberligi jaǵynan Dalý atty balasy aıryqsha kózge túsedi. Biraq sol kezdegi jasy úlkenge jol beriletin zań boıynsha Dalýdyń aǵasy taq murageri bolyp jarıalanady. Alaıda murager aǵasy erte óledi, biraq óler aldynda ákesinen basqa eshkimdi emes, tek óz uly Senszýdi murager etip jarıalaýyn qıylyp ótinedi. Ákesi ólgeli jatqan ulyna degen aıanyshtan sóıtýge ýáde beredi. Keıin, Senszýdi ákesi murager dep jarıalaǵan kezde, Dalý ózin murager etpegenine renjip, jaqyn juraǵattaryn jınap Senszý (bul da kisi aty emes) men Gýnmony shaýyp almaq bolady. Ol kezde Gýnmo ábden qartaısa kerek. Úlken ulynyń óz sheshimine narazy bolatynyn bilip, ashý ústi inisi Senszýdi óltirip qoımasyn degen qaýippen, Dalýge on myń atty ásker enshisin berip jeke shyǵarady, ózin qorǵaýǵa taǵy on myń atty ásker qaldyrady. Sóıtip, úısin ulysy úshke bólinedi.

Bıchýrın bul málimetti Qytaı jazbalarynan alyp otyrǵandyqtan, kisi attary túrki tildegi ataýlardan alshaq kórinedi. Degenmen osyny oqyǵanda, el aýzyndaǵy bir áńgime eriksiz eske túsedi. Úısin taıpasynyń quramynda Alban, Sýan, Dýlat degen rýlar bar. Sýan men Dýlat enshige bola bir-birimen renjisip, inisine ókpelegen Sýanǵa aǵasy Alban ilesip, ekeýi bólinip basqa jaqqa kóship ketedi. Oǵyz ben Módeniń áńgimesindeı, bul eki áńgime de bir-birimen úndes shyǵyp jatyr. Soǵan qaraǵanda, ekeýine ortaq bir negiz bar-aý degen oıǵa qalasyń.

Jetisýdyń ádemi jerine Qytaı, mońǵol shonjarlary ejelden kóp kez tikken ǵoı. Kóz tikkenmen ondaı ádemi jerdi tartyp alýǵa táýekelderi jetpegen soń, tym qursa ondaı elmen tatý-tátti turýdy durys dep bilgen. Sondyqtan ózderimen kúshi teń halyqqa ol kezdegi el bıleýshileri de jaýlap alýdan basqa da beıbit saıasat qoldanǵan. Máselen, Úısinniń bıleýshisi Gýnmo myń jylqy berip Han Úıinen (Qytaı) ózine áıel suraıdy. Han oǵan óz násilinen qyz beredi, Gýnmo ony toqaldyqqa alady. Gýnmoǵa Hýnný Úıi (Monǵol) de áıeldikke qyzyn beredi, Gýnmo ony báıbishe etedi. Osy faktilerdiń ózi-aq kezinde Úısinniń úlken memleket bolǵandyǵyn, onymen kúshti elderdiń de sanasqandyǵyn dáleldeıdi.

Ol kezdegi ádet-ǵuryp boıynsha han balalary ámeńgerlik jolmen ógeı sheshelerine úılene beredi eken. Keıin, kózi tiri kezinde-aq, Gýnmo óz nemeresi Senszýǵa: «Men endi qartaıdym, hanshaǵa sen úılen»,— degen kórinedi.

Bıchýrın aıtqan úısinderdiń arǵy atasy saqtarda Jetisý jerin mekendegen. Qazirgi Taldyqorǵan oblysynyń Kerbulaq aýdanyna qarasty Sholaq taýynyń oń jaq baýraıyndaǵy Besshatyr obalary saq taıpalarynyń zıraty bolyp tabylady. Ǵalym Kemal Aqyshevtiń aıtýyna qaraǵanda, saqtar bul arany bizdiń dáýirimizge deıingi VII-IV ǵasyrlarda mekendegen. Besshatyr obalarynyń ishinen skıf-sarmat mádenıetine jatatyn oba qurylystary da tabylǵan. K. Aqyshev Besshatyr eskertkishi İle ańǵaryn mekendegen saqtardyń óz kósemderin jerlegen qasıetti jeri bolǵan degen tujyrym aıtady. Obalar, jalpy, úshke bólinedi. Úlken obalarǵa saq taıpalarynyń kósemderi, ortasha obalarǵa soǵysta erlik kórsetken batyrlar, al kishkene obalarǵa qatardaǵy jaýyngerler jerlengen degen joramal bar. Bul obalardyń keıbiriniń qasynan jer asty joldary tabylǵan. Máselen, Besshatyrdyń altynshy obasynyń astynan tabylǵan jer asty joldarynyń jalpy uzyndyǵy elý bes metrge jetken. Al mundaǵy obalardyń jalpy sany 31 de, olardyń alyp jatqan jer aýdany 26 sharshy kılometr. Taǵy Kemal Aqyshevtiń pikirine júginsek, «Jetisý kóshpelileriniń ishinde paıda bolǵan saqtar mádenıetin dúnıe júzilik mádenıet tarıhynyń aıqyn bir beti dep aıtýymyzǵa bolady» («Ertedegi eskertkishter elesi». Almaty. 1976 j.)

Jalpy, «Jetisýdy jaılaǵan ertedegi taıpalar qazaq halqynyń uzaqqa sozylǵan ári kúrdeli jaǵdaıda ótken qalyptasý prosesinde úlken rol atqardy» (Qazaq sovet ensıklopedıasy. 4-tom). Munda alǵash ertedegi feodaldyq memleket paıda boldy. Jetisý Túrik qaǵandyǵynyń quramynda bolyp (VI ǵ.), ony mekendegen taıpalar otyryqshy eginshiliktiń damýyna, qolóner kásibiniń órkendeýine úles qosty. Tarıhshy Gýmılevtiń dáleline súıensek, túrik qaǵanaty nemese túrik qaǵandyǵy 545 jyly quryldy, onyń alǵash qaǵany Býmyn (Týmyn) boldy. Túrik qaǵandyǵy asa kúshti memleketke aınalady. Onyń jeri batysta Syrdarıaǵa (ol kezdegi aty — Iinchý ózeni) deıin, al shyǵysta Tıbetke deıin sozylady. Ordasy Orhon ózeniniń joǵarǵy saǵasynda bolady. VI ǵasyrdyń aıaǵyna taman Túrik qaǵandyǵyna soltústik Qytaı memleketteri de qaraıdy. Alaıda qytaıdyń Sýı ımperıasynyń aralasýymen VII ǵasyrdyń bas kezinde Túrik qaǵandyǵy bir-birimen jaýlasqan Shyǵys (ortalyq Azıa) jáne Batys (orta Azıa) Túrik qaǵandyǵy bolyp eki bólikke bólinedi. 660 jyly Batys qaǵandyǵy, 630 jyly Shyǵys qaǵandyǵy kúıredi. Biraq arada jarty ǵasyrdan astam ýaqyt ótkende, túrik qaǵanaty qaıta quralady. Ol kókshil (kógildir) túrik qaǵanaty dep atalady. Túrik halqynyń VI-VIII ǵasyrlardaǵy tarıhı-saıası jaǵdaıyn, túriktiń qasıetti jer-sýy bolǵan Orhon ózeni, Ótýken taýy, Altaı men Jońǵardy, Alataý silemderi men İle boıyn jyrlaǵan, el birligin ańsap eńiregen Iollyǵteginniń «Kúltegin» shyǵarmasynyń jazylǵanyna da 1250 jyl tolyp ketti (732 jyly jazylǵan). Ǵalymdar Iollyǵtegindi túrki halyqtary jazba ádebıetiniń atasy dep júr. Ony ol ataqqa ıe etken «Kúltegin» atty ádebı murasy — Monǵolıadaǵy Qarabalasaǵan qalasynyń mańyndaǵy bir monastyrdiń janyna ornatylǵan qulpytastaǵy jazý. Tasqa qashap jazǵan ol jazýda Shyǵys túrki qaǵandyǵynyń, onyń quramyna kirgen taıpalardyń tarıhy, mádenıeti jáne áleýmettik qurylysy jaıynda qundy derekter aıtylady. «Kúltegindi» qazaqshaǵa ǵalymdar Ǵaınetdın Musabaev, Myrzataı Joldasbekov (jolma-jol), aqyn Qadyr Myrzalıev (kórkem) aýdardy. «Kúltegindi» tarıhı-ádebı shyǵarma dep qaraýǵa bolady. Onda:

«İnili-aǵalynyń daýlasqandyǵynan,

Bekti-halqynyń jaýlasqandyǵynan,

Túrki halqy eldigin joıdy,

Qaǵandyǵynan aıryldy»,

nemese

«Ákemiz, aǵamyz quraǵan halyqtyń

Aty, dańqy óshpesin dep,

Túrki halqy úshin

Tún uıqtamadym,

Kúndiz otyrmadym»,—

sıaqty kórkem órnekti joldar kóp-aq. Bul eki mysal da M. Joldasbekovtiń jolma-jol aýdarmasynan berildi.

Jalpy, túrki halyqtarynyń jazba ádebıeti degende, biz tek «Kúltegin» shyǵarmasyn ǵana sóz etip, «Tonykók» shyǵarmasyn esten shyǵarýymyzǵa esh bolmaıdy. «Kúlteginde» aıtylǵan tarıhı jáıtter «Tonykókte» de aıtylady jáne sonyń bárin Tonykók óz atynan baıandaıdy. «Kúltegindi» Iollyǵtegin 732 jyly jazsa, «Tonykók» shyǵarmasy 716 jyl men 720 jyldardyń arasynda jazylǵan degen joramal bar (L. N. Gýmılev). Ádebı ári tarıhı mańyzdylyǵy jaǵynan bul eki shyǵarma da óte qundy. «Tonykók» jazýyndaǵy «Juqany toptaý ońaı, Jińishkeni úzý ońaı. Juqa qalyńdasa, ony tek alyp toptaıdy; Jińishke jýandasa, ony tek alyp úzedi» sıaqty jıi kezdesetin sheshendik tirkester tereń zertteýdi qajet etedi.

«Kúltegindi» bireýler poezıalyq, bireýler prozalyq shyǵarma dep daýlasady. Al Sábıt Muqanov: «Ol orystyń kóne zamanǵy ataqty eposy «Igor polki týraly sózge» para-par poema dep baǵalap, ondaǵy batyrdyń atyn «Kúltiken» bolýǵa tıis dep joramaldaıdy, «kúl» sózin «gúl» sózimen baılanystyrady. «Kúl» men «gúl» baılanyssa baılanysar, biraq «tegin» sózi «tikenmen» baılanyspaıdy, Sábeń bul arada halyqtyq etımologıany qýalap ketken bolar. Ertede enshilik-muragerlik júıe boıynsha hannan keıingi birinshi adam túrikterde «ıabǵý» atalady eken. Ol adam tikeleı taq murageri bolyp eseptelmepti. Taq muragerleri «tegin» atanypty. Al hannyń balalary «shad» atanǵan, olardyń bárine basqarýǵa jer bólip enshi berilgen. Kúltegin, Iollyǵtegin sıaqty kisi attarynyń quramynda kezdesetin «tegin» sóziniń tórkini osy muragerlik ataýyna baılanysty. Qazaqtyń «tegi jaqsy», «tekti tuqym» deýinde osy «teginniń» áseri bolýy múmkin.

Kúltegin 731 jyly, eskertkishtiń ózinde jazylǵandaı 47 jasynda óledi.

Túrik qaǵandyǵyna kezinde qazirgi Jetisý jeri de qaraǵan, búl arany mekendegen taıpalar sol qaǵandyqqa baǵynǵan. Sondyqtan túrikter jaıynda keńirek aıtý kerek sıaqty. Olardyń erte kezdegi turmysy, ádet-ǵurpy qandaı boldy eken degendi oqyrman da oılaıtyn bolý kerek.

Uly Jibek jolynyń boıyndaǵy Merv qalasynda XII ǵasyrdyń 1046 jyly týyp, Málik-shah sultannyń saraıynda dárigerlik qyzmet atqarǵan Sharaf al-Zaman Tahır ak-Marvazıdiń arab tilinde jazylǵan «Taba, ı al-Haıavan» («Haıýandardyń tabıǵı erekshelikteri») atty kitabynda túrikter jaıynda jalpy málimetter aıtylady. Bul kitaptyń «Túrikter týraly» degen taraýyn orysshaǵa aýdaryp ǵalym V. Hrakovskıı 1959 jyly «Shyǵystaný sektory eńbekteriniń» 1-tomynda jarıalady. Marvazı ol kitabynda: «Túrikter — san alýan taıpalary men taıpalyq bólikteri bar kóptegen toptar men rýlardan turatyn uly halyq,— deı kelip,— olardyń keıbiri qalalar men selolarda tursa, keıbiri shóleıt dalalardy mekendeıdi»,— degendi aıtady. Túrik taıpalarynan birinshi ǵuzdardy (oǵyz) ataıdy, olar on eki taıpa el boldy, jeri Horezmmen irgelesip, Maýarennahrmen shekteldi deıdi. «Kún» atty adamdardyń toby Qytaı jerinen yǵysyp kelgen kórinedi. Qyrǵyzdar men qarlyqtardy (karlýktardy) aıtady. Qımaqtardy úıi de, selosy da joq halyq dep tanystyrady. Olardyń jazǵy azyǵy qymyz, qysqy azyǵy súr et deıdi. Basrı (basyr) degen halyqty aıtady. Pechenegterdiń kóshpeli halyq ekendigine aıryqsha mán beredi. Olardyń soltústigin qypshaqtar, ońtústik batysyn hazarlar, shyǵysyn oǵyzdar, al batysyn slavándar jaılaıdy deıdi. Hazar eliniń bir bóligin býrtastar mekendepti. Madárlar — túrki halqy, Rýa jáne Atıl ıaǵnı Dýnaı men Edil ózenderiniń aralyǵyn mekendeıdi depti. Marvazıdiń bir qateligi slavándardy, onyń ishinde orystardy da túrki halqyna jatqyzady. Orystardyń da ıslam dinin qabyldaǵanyn aıtady. Sarmattardyń kózi kishkene bolǵanmen, jitkir keletindigin eskertedi. Sonymen qatar Galen men Gıppokrattyń túrikter jaıyndaǵy pikirlerin de keltire ketedi. Olardyń aıtýynsha, túrikter saýyqqoı, aýyr eńbekpen aınalyspaıtyn jalqaý, etjeńdi, denelerine jún shyqpaıtyn, áıelderi az bala kóteretin halyq bolǵan kórinedi. Biraq Galen túrikterdiń áıeli erkekterden kem soǵyspaıdy dep te baǵa beripti.

Al endi 1956 jyly «Arheologıa jáne etnografıa tarıhy ınstıtýtynyń eńbekteri» jınaǵynyń 1-tomynda A. M. Mandelshtam «Al-Djahızdiń» Fath b. Hakanǵa joldamasyndaǵy» túrikterge minezdeme» degen maqala jarıalady. Onda osy kúnge deıin kóńil bólinbeı kelgen IX ǵasyr shyǵarmasy «Túrikter men halıfattyń barlyq áskerleriniń dárejesi jaıynda Fath b. Hakanǵa joldama» degen al-Djahız eńbegi taldanady. Bul eńbek májilis ústinde pikirlesý sıaqty jazylǵan.

Halıf al-Momýnnyń jumsaǵan adamy jınalyp otyrǵan óńkeı áskerbasylardyń ústine kelip: «Eger senimdi adamdarmen kele jatsańyzdar, qarsy aldaryńyzdan júz túrik shyǵa kelgenin qalar ma edińizder joq álde júz harıdjıttiń be? Sonyń sebebin, dálelin árqaısylaryńyz jazyp berińizder»,— dep talap etipti. Sonda, sol arada otyrǵandardyń barlyǵy da júz harıdjıt kezdesip soǵysqannan góri júz túrikpen jolyqqandy artyq sanaıdy. Tek halıftiń eń úlken áskerbasylarynyń biri Hýmeıd qana úndemeıdi. Halıftiń kisisi Hýmeıdtin, de óz pikirin bildirýin ótinedi. Hýmeıd óziniń júz túrikten góri júz harıdjıtpen jolyqqandy jeńil sanaıtyndyǵyn aıtady. Ol harıdjıtter basqa áskerlerden qanshalyq artyq bolsa, túrikter harıdjıtterdiń ózinen sonshalyq artyq dep baǵalaıdy.

Hýmeıdten basqa áskerbasylardyń aıtýyna qaraǵanda, harıdjıtterdiń basty-basty bes artyqshylyǵy bar eken. Olardyń basqa áskerlerden birinshi artyqshylyǵy — aıqastyń alǵashqy kezin jaqsy uıymdastyra biletindigi, olar jaýdy qalaı soqqysy kelse, solaı soǵa alady. Ekinshiden, uzaq jolǵa atpen júrýge óte tózimdi. Sonyń arqasynda alystaǵy jaýdy qapyda basyp qala beredi. Úshinshiden, qýsa — jetedi, qashsa — qutylady degen jurt aýzynda olar jaıynda jaqsy daqpyrt bar. Tórtinshiden, olar jolǵa jeńil azyq-túlikpen ǵana shyǵady, júkteri bolmaıdy. Sondyqtan, eger qajet bolsa, olar keshke bir elde bolsa, tańerteń taǵy basqa bir elde bola alady. Erteńgi kúnin oılamaıtyn, basy artyq qor jınamaıtyn olar quddy qus sıaqty. Besinshiden, harıdjıtterdiń júzine halıfattyń júz áskeri tótep bere almaıdy, al odan kep ásker jiberse, áreketke ıkemsizdiginen taǵy qıyn bolady. Mine, osyndaı sebepterine baılanysty halıfat áskerbasylary harıdjıttermen qaqtyǵysqylary kelmeıdi.

Buǵan qarsy Hýmeıd bylaı deıdi: Alǵashqy soqqy berýde harıdjıtterden góri túrikter sheber. Olar óz isin dálirek ári aqyldyraq isteıdi. Soǵysqa kirgende, olarda senimdi bir-aq maqsat bolady, sondyqtan attaryn da solaı úıretken, orta jolda eshqaıda burylyp ketpeıdi. Harıdjıtter shabýylǵa naızamen shyqqandy jaqsy kóredi, túrikter de naızalasýǵa kelgende harıdjıttermen birdeı, al olar shabýylǵa shyqqanda myń áskeri myń jebe atsa, jaýynyń myń áskerin sózsiz qulatady. Harıdjıtter men bedýınder olar qusap at ústinde sheber ata almaıdy. Túrikter at ústinde shaýyp kele jatyp aldy men artyna da, ońy men solyna da, joǵary-tómen de ata beredi jáne harıdjıt sadaqtyń adyrnasyna bir jebe salǵansha, ol on jebe atyp úlgeredi. Harıdjıtter tegis jerde atpen qalaı shapsa, túrikter taýdan tómen qaraı da sol jyldamdyqpen shaba beredi. Túrikte tórt kóz bolady: ekeýi aldynda, ekeýi jelkesinde. Harıdjıtter soǵysty aıaqtar sátte kemshilik jiberse, horasandyqtar soǵysty bastar kezde jiberedi. Horasandyqtar soǵys bastalar kezde aınalshaqtap qalady, sol arada jaý tý syrtyna shyǵyp ketse, sheginýge májbúr bolady, keıde sheginýden shabýylǵa da kóship jatady, biraq anyq qaýip joq bolsa ǵana shabýyldaıdy. Al harıdjıtter bir sheginse, qaıta oralmaıdy, bir qashqan soń olardyń qaıta burylyp jaýǵa betteýi óte sırek bolady.

Túrikter horasandyqtarsha aınalshaqtamaıdy, olar sheginse de, qýǵan jaýdy qyra beredi, óıtkeni sadaqty artyna qaraı da aldyna qarap atqandaı dál atady. Jáne olardyń laqtyrǵan shalmasynan at ta qulap jatady, at ústinen adam da ushyp ketip jatady.

Uzaq jolǵa, túngi joryqqa tózimdiligi jaǵynan túrikterdiń eshbir teńdesi joq. Harıdjıtterdiń attary túrik attaryndaı shydamdy emes. Túrikter ózi minetin atty qulyn kózinen baǵyp-qaǵady, sondyqtan olardyń attary ıesiniń ne istemek oıyn qımylynan-aq bilip ıkemdelip turady. Búkil ómiriniń kópshiligin túrikter jer ústinde emes, at ústinde ótkizedi. Olar atyn kúnnen qalqalamaı, sýyqtan búrkemelemeı shydamdylyqqa úıretedi. Túrik degeniń ári baqtashy, ári atty kútýshi, ári at satýshy, oǵan qosa ári dáriger, ári minisker. Bir túriktiń ózi — bir adam beınesindegi búkil halyq. Olar ábden sharshap, uzaq joldan qaljyrap jatqannyń ózinde ań men qus kózine shalynsa, túk jol júrmegendeı ushyp turyp qýa jóneledi.

Harıdjıtterdiń naızasy uzyn, túrikterdiki qysqa, qysqa naıza alyp júrýge jeńil jáne kúshpen suǵýǵa qolaıly.

Hýmeıdtiń túrikterge bergen mundaı minezdemesine bári de toqtalady. Al keıbireýler oǵan qosymsha taǵy da talaı-talaı túrikterdiń artyqshylyqtary jaıynda dálelder keltiredi. Máselen, túrikter kek degendi bilmeıdi, jaǵympazdyqpen jalǵan aıtpaıdy, ekijúzdi emes, ósekke joq, dostaryna tákapparlyq jasamaıdy degen sıaqty maqtaýlar aıtylady. Olardyń dene kúshinen góri rýhanı kúshi myqty, grekter fılosofıaǵa, qytaılar qolóner kásibine qalaı sheber bolsa, túrikter de soǵys isine sondaı sheber degen pikir aıtylady. Olar qyzba, tez, biraq aqyldy degen baǵa beriledi. Olar — kóshpeliler, dala men maldyń ıeleri; kásippen, saýdamen, ǵylymmen, eginshilikpen, kurylyspen aınalyspaıdy; bireýdi shaýyp alý, tonaý, atqa minýden basqada jumystary joq, sondyqtan soǵysýǵa kelgende aldaryna jan salmaıdy dep dáleldeıdi. Sol kezde urpaqtan urpaqqa jalǵasyp kele jatqan «Túrikterdiń ózi tıispeı turǵanda, sen de olarǵa tıispe» degen mátel bolypty. Arab áskerlerine túrikterdeı úreı týǵyzatyndar bolmasa kerek.

Jalpy, bul shyǵarmada túrikterdiń kemshiligi ǵana aıtylmaı, jaqsy jaǵy ǵana madaqtalady. Jáne munda naqty qaı túrik taıpalary jaıynda áńgime bolyp otyrǵanyn da aıqyndaý qıyn. Degenmen ertedegi túrikterdiń el aýzynda eleýli halyq bolǵandyǵyn bul shyǵarma daýsyz dáleldeıdi. Alaıda Djahız aıtyp otyrǵan búkil erekshelikter sol qalpy qazaq halqynyń da boıynan tabylady desek, shyndyqqa obal bolar edi. A. I. Levshınniń jazbalary oǵan kýá. (1832) Onyń aıtýynsha, qazaqtardyń ózi jasaǵan sadaq pen jebesi óte nashar bolǵan, sondyqtan olar ony bashqurttardan, monǵoldar men qytaılardan alyp otyrǵan. Qylysh pen semserdi qazaqtar múldem jasaı almaı, Hıýadan, Buqaradan, Qashqardan aldyrǵan. Ózi jasap, ózi jaqsy qoldanǵan qarýy naıza ǵana bolsa kerek. Soǵan qaraǵanda, Djahızdiń túrikterdi madaqtaǵan shyǵarmasyna syn kózben qaraý qajet. Ata-babalary jaqsy soǵysqanmen, keıingi qazaqtar, Levshınniń aıtýyna qaraǵanda, jóndep soǵysa almaǵan jáne bir-birine baǵyný, ózara kelisimge kelý tártibi nashar bolǵandyqtan, soǵysýǵa múmkindikteri de bolmaǵan. Olar alǵashqy shabýylǵa baryn salady, sondyqtan sol kezde olardyń ekpinine tótep berý qıyn, biraq alǵashqy sátsizdikten keıin-aq bojyrap sala beredi. Bir ǵana zeńbirek esepsiz qyra alady degendi aıtady Levshın.

Kóne túrikterdiń tarıhı beınesin sýrettep, búkil tirshiligine taldaý jasaǵan úlken tarıhshy Lev Nıkolaevıch Gýmılev ekendigi árkimge aıan. Onyń 1967 jyly jaryq kórgen «Ejelgi túrikter» atty kitaby ertedegi túrik derjavalarynyń qalaı qurylǵanyn, qalaı joıylǵanyn naqty faktirlermen dáleldeıdi. Onyń aıtýynsha, túrikter alǵash álemdik tarıhtyń arenasyna temir óndirýdiń mamandary retinde shyqqan. Olardyń bas kıimderi qazirgi qazaqtar kıetin malaqaı tektes bolǵan. Uzaq ýaqyttar boıy dalaly aımaqta túrikterdiń atty áskerine teńesetin ásker bolmapty. Ejelgi túrikter qazirgi qazaq, qyrǵyz halyqtary sıaqty kıiz úılerde turypty. «Tabıǵatpen tyǵyz baılanysta bolǵan kóshpeliler úshin kıiz úı bap izdeý emes, qajettilik edi» (L. N. Gýmılev). Kóp jurt, shynynda, kıiz úıdi jutań úı dep qana uǵady. Kıiz úı kezinde handarǵa saraı da bolǵan, orda da bolǵan; onyń ishi-syrtyn árkim óz dáýleti men múmkinshiligine qaraı ár alýan jasaýlap, ár qıly áshekeılegen. Biraq, bir ókinishtisi, ony sol tigýli turǵan qalpynda urpaq úshin saqtap qoıý múmkin emes. Qansha ádemi tigilse de, jazda jyǵyp jaılaýǵa, qysta jyǵyp qystaýǵa áketý kerek. Sondyqtan ony ózge eldiń mármár saraıymen de, qysh ǵımarattarymen de salystyrýǵa bolmaıdy, solarmen salystyryp, kemsite baǵa berý de birjaqtylyq. Ondaı úı óz ólkesi úshin birden-bir qajet úı bolǵan.

Kezinde Vızantıa ımperatorynyń saraı qyzmetkeri Mekandr Protektor bir han shatyryn kórip qatty tań qalǵan eken. Onyń altyndatqan jıhazy men áshekeıine de, ornynan bir-aq at jyljytyp ákete alatyn jeńildigine de tánti bolady.

VIII ǵasyrdyń sońy men IX ǵasyrdyń birinshi jartysynda ómir súrgen Qytaı aqyny Bo Szúı-ı túrkilerdiń úıin «kógildir kıiz úı» dep atap, oǵan birneshe madaqtaý óleń arnapty. Atalmysh kitabynda Gýmılev onyń eki óleńin nemisshe jolma-jol aýdarmasynan tárjimalapty. Onyń biri «Kógildir kıiz úı», ekinshisi «Kıiz úı jáne oshaqpen qoshtasý» dep atalady. Qytaıda 618 jyldan (Lı Iýán basqarǵan kezde) Tan ımperıasy ornaǵan ǵoı. Sol Tan ımperıasyn úlken qolbasshy, uıymdastyrýshy ári saıasatshy Lı Shı-mın (Lı Iýánnyń balasy) basqarǵan kezde (626-649 jj. Taıszýn degen atpen) túrkiler men qytaılar, basqa da kóshpeli taıpalar men odaqtar Qytaı ımperıasy quramynda beıbit ómir súrgen. Qytaıdyń aýqatty adamdary túriktershe kıiz úı tigip otyrýdy, túriktershe kıim kıip júrýdi ádetke aınaldyrǵan. Bo Szúı-ıdiń óleńderi de osy tusta jazylǵan. Olardyń áıelge degen qurmeti de erekshe-tin. Kıiz úıge kirip kelgen balasy qolyn keýdesine qoıyp áýeli anasymen amandasyp, sonan soń ǵana ákesine sálem beredi eken. Túrikter áıeldiń ózin de, sózin de qatty syılaǵan sekildi. «Áıeli arqyly túriktiń túbine jetýge bolady» deıdi eken. Olar eshqashan jesir áıeldi jalǵyz tastamaǵan. Jıi soǵys, jıi qantógis kezinde bas ıesiz qalǵan áıel men onyń balalaryn baǵý ámeńgerlik jolmen er adamnyń týystaryna júktelgen. Ejelgi túrikter týǵannan ólgenge deıin bir esimmen ótpegen. Oǵan bala kezinde at qoıylǵan, erjetkende shen, dáreje berilgen, al úlkeıgende ataqqa ıe bolǵan. Máselen, túrik qaǵanatynyń tuńǵysh hany Býmyn áýeli Iabǵý atanǵan, keıin, 552 jyly jýjandardy jeńgen soń, Elhan (Il-han) atalǵan.

Kóshpeliler mádenıetin jabaıy, tolyq qandy emes, shet aımaqtyń mádenıet dep mensinbeı, kemsite qaraý qate, kóshpeli mádenıet te óz betinshe damyp qalyptasqan óz aldyna derbes mádenıet degendi aıtady Gýmılev. Onyń aıtýynsha, adamzat tarıhyna qosqan úlesiniń úlkendigine qaramastan, túrki halqynyń sany az bolǵan. Onyń joıylyp ketýine de sol azdyń az sebep bolmaǵan bolý kerek. Alaıda «túrik» sózi túbegeıli joǵalyp ketken joq. Qazir túrki tuqymyna jatatyn talaı halyq Sovet Odaǵynda da turady, túrki tobyna jatatyn tilde sóıleıdi.

XIİİ ǵasyrdyń bas kezinde Monǵolıada Shyńǵysqan bıligi dáýirleı bastady, onyń jaýgershilik joryqtarynyń nátıjesinde talaı irgeli elderdiń shańyraǵy shaıqaldy. Osy kezderde Shyńǵysqan áskeri talqandaǵan Naıman, Kereı sıaqty túrki taıpalary Jetisý jerine aýyp keldi. Naıman men Kereı de qazaq halqyn quraǵan iri taıpalardyń qataryna jatady. Naımandar ejelden Ertis ózeniniń bas jaǵyn mekendegen. Terıtorıasynyń batys jaǵy Naıman taýynan (Shyńǵys taýy) bastalyp, shyǵysy Orhon ózeniniń alqabyna deıingi aralyqty alyp jatqan. XII ǵasyrdyń aıaǵyna deıin Naıman birlestigin Inang Bilgi Buqa han basqarady. Onyń tusynda Qubategin degen ataqty aqyny bolady. Inang Bilgi ólgen soń, Naımandy onyń eki uly ekige bólip basqarady. Úlkeni — Taıan han (Baı-Buqa), kishisi — Buıryq han ekeýi bir-birimen araz bolady. 1199 jyly kereıitterdiń hany Ýán-Han Toǵryl men Shyńǵys hannyń áskeri Buıryq hannyń ulysyn byt-shyt qylady, Buıryq hannyń ózi Eneseı qyrǵyzdaryna qashyp qutylady. Odan keıingi bir jyldardaǵy soǵysta Buıryq han men áskerı qolbasshysy jeti Toǵluq («Jeti týly») ekeýi Ýán-Hannyń qolyna tutqynǵa túsedi.

İnisiniń jaǵdaıyn bilip otyrǵan Taıan han oǵan kómekke óte kesh keledi. Biraq Taıan Ýán-Handy kúırete jeńedi, hannyń ózin naımandar kezdeısoq óltiredi. Endi Shyńǵysqa qarsy shyǵatyn jalǵyz Taıan han bolyp qalady. Shyńǵys jalǵyz qalǵan ony ońaı jeńedi, Taıan hannyń ózi aýyr jaraqattan óledi. Endi naımandar ata mekenin tastap Alakól, Balqash kóli, Jetisý, Esil, Syr, Ulytaý boıyna qaraı aýady. Osy jaǵdaılardyń bári jazýshy I Kalashnıkovtyń «Qatygez ǵasyr» atty romanynda kórkem kórinis tapqan.

Naımandar ózbek, qaraqalpaq, qyrǵyz, bashqurt halyqtarynyń da quramyna enedi.

Taıan hannyń uly Kúshlik bastaǵan naımandar Jetisýǵa yǵysady. Jetisýdy ol kezde qaraqytaılar bılep turǵan. Naımandardyń kósemi Kúshlik han qaraqytaılarmen soǵysyp, ony birshama álsiretti. Sol álsirep turǵan kezinde soǵys ashyp, 1210 jyly Muhammed Horezmshah qaraqytaılyqtardy Talas ózeniniń boıynda oısyrata jeńdi. Sol jeńilisti paıdalanyp, endi Jetisýdy Kúshlik han bıledi.

Osy oqıǵaǵa baılanysty XIII ǵasyrlyq arab tarıhshysy Ibn al-Asır «Kıtab al-kalıl fı-t-tarıh» degen kitabynda qundy málimetter jazady.

Qaraqytaılardyń (Hıtaılardyń) patshasy Horezmshahqa: «Bizdiń elimizdi basyp alǵanyńdy, adamdarymyzdy urǵanyńdy keshirdik. Biraq bizge óz álimiz jetpeıtin bir jaý shyqty. Eger olar kep bizdi jeńip, bılese, onda eshkim olardy senderden de toqtata almaıdy. Eger sen áskerińmen bizge kelip, olarmen soǵysýymyzǵa kómek berseń, paıdaly bolar edi. Al biz jeńgennen keıin seniń elden ne alǵanyńdy daýlamaımyz, qolymyzǵa túskenin ǵana qanaǵat etýge ant etemiz,— dep sálem joldaıdy.

Horezmshahqa dál sol kezde Kúshlik han da elshi jiberedi. «Qaraqytaılar — seniń jaýyń, babalaryńnyń jaýy jáne bizdiń de jaýymyz. Solarǵa qarsy shyǵýǵa bizge kómektes, al biz olardy jeńgen soń seniń elińe jaqyndamaımyz, solardyń turǵan jerin alǵandy da qanaǵat qylýǵa ant beremiz»,— deıdi.

Al Horezmshah ekeýiniń de árqaısysyna: «Men senimen birgemin, jaýyńa qarsy kómektesem»,— dep ýáde beredi.

Kúshlik han qaraqytaılarmen soǵysyp, olardy oısyrata jeńedi. Sol kezde Horezmshah ta olardy shabýyldap shetinen bárin qyryp joıady, tonaıdy, az ǵana otrádpen birge patshasy ǵana aman qalady. Horezmshah Kúshlik hanǵa adam jiberip, oǵan óziniń kómekke kelgenin, óıtpese onyń óz jaýyn jeńe almaýy múmkin ekendigin aıtady. Kúshlik han oǵan qaraqytaılardy ekeýlep jeńdik, endi jerin de ekeýmiz bólip alaıyq degendi aıtady. Al Horezmshah: «Meniń saǵan semserden ózge bererim joq, sender qaraqytaılardan artyq batyr da emessińder, patshalyqtaryń da odan asqan dańqty emes, qanaǵat qylyp únińdi shyǵarma, áıtpese saǵan qarsy attanam da, qaraqytaılardan beter etem»,— dep dókir jaýap qaıtarady.

Ashýlanǵan Kúshlik han áskerin jınap Horezmshahqa qaraı qozǵalady. Óziniń oǵan qarsy tura almaıtynyn bilip, Horezmshah odan sytylyp ketedi. Biraq Kúshlik han áskerimen basqa jaqqa bet alǵanda, ol onyń elin shaýyp, mal-múlkin tonap ketedi. Ádeıi ańdyp júrip kóship kele jatqan rýlarǵa shabýyldaıdy. Arnaıy adam jiberip, Kúshlik han oǵan bylaı dep sálem aıtady: «Patshalar bulaı istemeıdi, qaraqshylar sóıtedi. Eger sen óziń aıtqandaı sultan bolsań, onda ekeýmizdiń kezdesýimiz kerek: ne sen meni jeńip, men bılegen elge ıe bolasyń; ne ony men saǵan isteıtin bolam».

Horezmshah oǵan jaýap bermeıdi. Biraq Kúshlik han kelip bar baılyǵyn alyp ketedi degen qyzǵanyshpen Shash, Ferǵana, Isfıdjab, Kasan qalalaryn ózi tonap, ózi qıratady.

Alaıda, Kúshlik hannyń kúsheıýi de, bıligi de uzaqqa barmaıdy, 1211 jyly monǵol áskerleri Jetisýǵa—qazirgi Taldyqorǵan oblysynyń terıtorıasyna — basa-kóktep kirip, 1218 jyly búkil Jetisýdy túgeldeı jaýlap alady. Shyńǵys han áskerin 1211 jyly Jetisý jerine Jońǵar qaqpasy arqyly Qubylaı noıan basqaryp kiripti. Basty qalasy Qaıalyq (Qoılyq) bolǵan qarlyqtar monǵol áskerine soǵyssyz beriledi. Qarlyqtar ol kezde musylman bolǵan, al Kúshlik hrıstıan dininde eken. Jetisýdyń shyǵysyna 1218 jyly Jebe noıan basqarǵan monǵol áskeri Qulja ólkesi arqyly kiredi. Kúshlik hannyń áskeri kúıreı jeńiledi, ózi óledi. 1219 jyly Jetisý men Túrkistan arqyly Shyńǵys hannyń ózi de batysqa qaraı qozǵalady.

Qazirgi Taldyqorǵan oblysynyń turǵyndary sol jaýgershiliktiń keıbir ańyz derekterin áli de aıtady.

Máselen, Shyńǵys han Jalańashkóldiń jaǵasyna toqtap shatyryn tigipti, sýyna betin jýypty desedi. Saryózek pen Taldyqorǵan arasyndaǵy jol boıynda oqshaý dóńgelengen jartasty shońy bar, sonyń ústine shatyr quryp, Shyńǵys han óz ordasyn ýaqytsha sonda ornatypty degen de áńgime aıtylady. Árıne, ol ańyzdardy dáleldeý de, teristeý de múmkin emes. Jáne de Shyńǵys hannyń qaı araǵa toqtap, qaı araǵa túnegeni búgingi urpaqqa bálendeı qyzǵylyqty da emes. Áıtkenmen Shyńǵys hannyń shapqynshylyǵyna, beıbit eldiń berekesin shaıqaltqanyna halyq narazylyǵyn bildiretin de bir ańyz bar, ony kónekóz qarttardan jýrnalıs-jazýshy Rashıd Rahymbekov jazyp alǵan eken.

Monǵoldar shapqynshylyǵyna ushyramas buryn Jetisý halqy eginshilikpen de ónimdi aınalysypty. Sýy mol, topyraǵy qunarly jerge egin de erekshe jaıqalyp shyǵatyn bolsa kerek. Shilde aıynyń ishi desedi. Jolyndaǵyny japyryp, bárin shańǵa kómip kele jatqan Shyńǵys hannyń qalyń áskeri kenet aldynan ushy-qıyry joq sap-sary ala aıdyn shyǵa kelgende, kórinistiń syryn túsine almaı, bir sát irkile toqtaı qalypty.

— Teńizge tap keldik, sheginelik!— degen eken desedi ásker shýlap.

— Sheginbeımiz! Teńizdi shap, taqyrla!—depti qaharly Shyńǵys.

Atoılap shapqan qalyń qol álgi teńizdiń eginjaı ekendigin ábden jaqyndaǵanda ǵana biledi. Eldiń yrysyn aıaýsyz taptap kele jatqan ásker bir kezde altyn oraǵyn qolyna alyp, eshtemeden alańsyz ándetip qana egin oryp júrgen jigitke tap bolady. Jaýger nópir kilt toqtap, ne der eken degendeı hannyń betine qaraıdy.

— Eı, malǵun!— deıdi yzaly han.— Men Shyńǵyspyn. Hanǵa nege taǵzym qylmaısyń?

— Shyńǵys bolsań, ózińe Shyńǵyssyń. Han bolsań qaıteıin, nan attap hanǵa taǵzym qylmaıdy bizdiń halyq, men halqymnyń nanyn oryp jatyrmyn,— deıdi jigit.

Jigittiń nyq, ýájdi sózinen han tosylyp qalady. Biraq nókerleriniń kózinshe bedelin saqtaý úshin, jigitti aılamen ıdirmek oımen:

— Endeshe, andaǵy altyn oraǵyńmen bir baý masaq oryp atyma jegiz!— deıdi.

Jaýdyń atyna jurttyń yrysyn jegizgisi kelmegen jigit dereý qolyndaǵy altyn oraqty aspanǵa shıyra atyp jiberip, belindegi sapysyn julyp ap hanǵa umtylypty. Kóz jazbaı qarap turǵan qalyń jaýyngerler qapy jibersin be, qaıran er umtylǵan bette jer qushypty. Óziniń jerine, óziniń eginine qulapty. Al jigit qolynan shyqqan altyn oraq sol samǵaǵannan samǵaı ushyp jerge túspeı kózden ǵaıyp bolady. Egin oraǵy bastalar shaqta, altyn oraq ispetti jańa aı týǵan kezde, qart dıqandardyń: «Aı kórdim — aman kórdim, baıaǵydaı zaman kórdim. Eski aıym, esirke; jańa aıym, jarylqa. Aınalaıyn, Altyn oraq, kelseńshi, nesibemizdi berseńshi»—dep syıynatyny sodan qalypty desedi.

Mundaı ańyzdar tarıhı dálel esebine júrmeıdi. Alaıda halyqtyń júrek qalaýynan, nıetinen múltiksiz habar beredi. Tilsiz tasqyndaı joıqyn kúshpen eldi shaýyp, jerdi basyp alǵan Shyńǵys qudiretine halyq eginshi jigittiń qylyǵy arqyly jaýap bergendeı. Kúshpen kelgen jaýǵa halyq eshqashan el yrysyn erkimen bermegen. Týǵan jerdi qorǵap, eldiń namysyn tókpeı ólýdi abyroı sanaǵan. Aıdaladaǵy jalǵyz eginshi jigit jer qaıysqan qalyń qoldyń aldynda turǵan qaharly hanǵa sapysyn ala umtylǵanda, onyń, árıne, jeńý túgil óltirý múmkindigi de joq edi, biraq jaý júregine úreı salatyn ójettigi, únsiz baǵyna beretin óz halyqqa emes, áli kelgenshe alysyp óletin er halyqtyń jerine kirgenin dáleldeıtin namysqoılyǵy — urpaqqa uıalmaı mura etetin qylyqtar. Ondaı erler týmaıtyn eldiń buryn-sońdy bas erki bolǵan emes. Sondyqtan Jetisý jeriniń aty belgisiz eginshi jigiti óziniń isi arqyly bizdiń rızashylyǵymyzǵa bólenýge qaqyly. Onyń aty belgisiz bolýǵa da tıis, óıtkeni jalǵyz sol ǵana óıtip erlik jasaǵan joq, qolyna qarý ustaı alatyn baǵlandardyń bári de sóıtti. Al bizge jetken ańyz bir jigitke ǵana emes, búkil sonyń tustastaryna — bizdiń ata-babalarymyzǵa — ortaq eskertkish. Urpaqtarynyń júreginde saqtalyp, kóńilderinen shyqpaýǵa tıis eskertkish. Máńgi boıtumar.

Monǵol dáýirinde Jetisý topyraǵynda týyp-ósken ataqty adamnyń biri — Jamal Qarshı. Shyn aty Abýlfazyl ıbn Muhammed. 1230 jyly Almalyq qalasynda týǵan, 1315 jyly ólgen. Ataqty ǵalym, tarıhshy, jazýshy. Onyń ákesi Balasaǵun qalasynda týǵan. Jamal Qarshı kitabyndaǵy oqıǵalardyń kóbin óz kózimen kórip nemese sol oqıǵaǵa qatynasqandardyń óz aýzynan estip baryp hatqa túsirgen. Ol óziniń «Luǵatqa qosymsha» dep atalatyn («Muhammed as-Sýrah») negizgi eńbegin arab tilinde jazǵan. Ataqty ǵalym Jaýharıdyń «Sahaha al-Jaýharı» atty kitabyn parsy tiline aýdaryp, oǵan «Qosymsha» jazady.

Jamal Qarshı tarıhı oqıǵalardyń ishinde Oǵyz-qarahan dáýirin, qaraqytaı men naımandar dáýirin jáne Shyńǵys dáýiriniń alǵashqy kezeńin — osy úsh dáýirdi erekshe tereń taldap sýrettegen. Onyń aıtýynsha, XII ǵasyrdyń basynan Hİİİ ǵasyrdyń aıaǵyna deıin Jetisýdaǵy eń myqty taıpa qańlylar bolǵan, olar Almalyq qalasyn ortalyq etip, osy ólkeni bılegen. Qańlylar Shyńǵys ústemdigi kezinde de syıly bolǵan. Ordasy Jarkent (Panfılov) qalasyna taıaý jerde bolǵan Shaǵataı ulysynda qańlylar bekterdiń ishinde birinshi orynǵa otyrǵan kórinedi.

Halyqtyń atadan balaǵa mura bolyp kele jatqan shejire áńgimeleri men ańyzdaryn, jyrlaryn Jamal Qarshı qatty qurmettegen. XIII ǵasyrda Syr boıynda Hısameddın (Qusam) Barshynlyǵy degen arab, parsy jáne túrik tilderinde birdeı jazatyn ataqty ǵulama aqyn bolypty, sony kórip tanysyp, óz aýzynan áńgime estımin dep, 1273 jyly Jamal Qarshı Almalyq qalasynan Syr boıyna arnaıy barady. Sol sapar oǵyz-qypshaq aýyldaryn aralap, elmen, jermen etene tanysady.

1389-90 jyly Jetisý jeriniń topyraǵyn jarty álemdi titiretken Aqsaq Temirdiń (Temirlan) de basqanyn joǵaryda aıtqamyz. Óziniń qatygezdigimen, jaýgershiligimen aty shyqqan Temir jaıynda MáshHúr-Júsip Kópeev bir ańyz jazyp alǵan eken. Bir qaraǵanda madaqtaý sıaqty, al oı toqtatyp qarasań, Temirdiń jasynan-aq jaýyz týǵandyǵy álgi ańyz áńgimede sheber astarmen berilgendigin baıqaısyń.

Burynǵy patsha ólgen soń, elge jańadan patsha saılaý kerek bolady. Kimdi patsha qoıamyz degen máselege kelgende, qyryq shilten ózara kelise almapty. Qyryqtyń on besi ólgen patshanyń ulyn qoıaıyq deıdi, on tórti qazynyń balasy bolsyn depti, eń azy on biri ǵana Ámir Temirdi jaqtapty. Temir ózi samarqandyq qypshaq, Ámirsyǵaı degen batyrdyń balasy eken, onyń áli oqý oqyp júrgen kezi kórinedi.

Kimdi patsha qoıýǵa ózderi bir aýyzdan kelise almaǵannan keıin, qyryq shilten sondaǵy úlken din adamy qatıpti áýlıe sanap, bári endi ol kisiniń úsh muragerdi synap berýin ótinedi. Al qatıptiń balasy sonyń aldynda ǵana adam aýzy baryp aıtýǵa bolmaıtyn aýyr qylmys jasap qoıyp, endi óz ákesi oǵan qandaı jaza bererin bilmeı qınalyp júr eken.

On bes shilten qatıpke áýeli patshanyń ulyn alyp keledi. Ol kisi ony ońasha alyp qap: «Mynaý — meniń jalǵyz ulym. Bir aýyr qylmys jasap, onysyn ózi moınyna alyp otyr,— deıdi jaǵdaıdyń bárin jóndep túsindirip.— Al endi osyǵan qandaı jaza buıyrasyń?» Hannyń balasy sonda turyp: «Ony ózińiz bilesiz ǵoı»,— dep jaýap beredi. «Ózim bilgen nárseni men senen suraımyn ba? Ket kózime kórinbeı!»— dep, patshanyń ulyn qatıp qýyp shyǵady.

Endi on tórt shilten qatıpke qazynyń balasyn ákeledi. Ony da ońasha alyp qalyp, qatıp baıaǵy suraǵyn qoıady. Qazynyń uly: «Taqsyr, onyń jazasyn sharıǵat biledi ǵoı»,— dep jaýap qaıyrady. «Sharıǵatty men senen suraımyn ba, onyń ıesi sen be ediń?»— dep, ony da qýyp shyǵady.

Odan keıin on bir shilten Temirdi alyp keledi. Aldyńǵylarǵa qoıǵan suraqty oǵan da qoıady. Sonda Temir: «Sizdeı jaqsynyń uly mundaı qylmysty qylǵan bolsa, ony moınyna ózi alǵan bolsa, «Atadan ul týsa — ıgi, ata jolyn qýsa — ıgi, ata jolyn qýmasa, barynan da joǵy ıgi», onyń tóreligi — mynaý!» — dep, ornynan ushyp turyp, qatıptiń ilýli turǵan qylyshyn julyp alady da, balasynyń basyn bir-aq shabady.

Qatıp sonda: «Balam, saǵan raqmet! Aıaǵyń jetkenshe júr, qolyń jetkenshe qaryshta!» — degen eken. Sol qatygez balany patsha bolsyn dep qatıp aqyry jaqtasa kerek. Ondaı baladan anandaı jaýger patsha shyǵatyndyǵyna shúbá keltirý de qıyn. Qattylyqtyń shegine jetken-aq jan bolar.

Arǵy tarıhta, anyqtańqyrap aıtqanda, XIV ǵasyrda, qazirgi Jetisý, Shyǵys Túrkistan jerine jatatyn terıtorıa Moǵolstan, al Ózbekstanǵa qaraıtyn jerler Maýarennahr atanǵan. A. I. Levshınniń aıtqanyna sensek, ol sózdiń máni («Maveralnagar» deıdi ol) «Ózenniń ar jaǵy» degen bolyp shyǵady. Al aıtyp otyrǵan ózeni — Ámý. Demek, Maýarennahrǵa o basta Amýdarıanyń arǵy betindegi jerler jatqan. Maýarennahr men Moǵolstandy Shaǵataı urpaqtary áli óz qolynda ustap turǵan tusta, 1469 jyly Joshynyń urpaǵy Kereı men Jánibek (Ábý Saıd dep te ataıdy) bastaǵan halyqtyń bir bóligi ózbek hany Ábilqaıyrmen bılik úshin talasyp, jeńilis tapqan soń, Moǵolstanǵa kóship ketedi. (Al Sábıt Muqanovtyń aıtýynsha, Jánibek Edil boıyna, Kereı Ertis jaqqa barady). Qashyp baryp Shý ańǵaryn mekendegen sol halyq sodan beri qazaq atanypty degen sóz bar. «Qazaq» degen at «qashaq», «erkindikti ańsaýshy» degennen shyǵypty degen joramal da bar. Soǵan qulaq qoısaq, «kazak» pen «qazaq» sóziniń túp atasy da, shyǵý sebebi de bir ekenin baıqaımyz. Bul pikirdi kezinde akademık-jazýshy Sábıt Muqanov ta aıtqan.

Alaıda, «qazaq» degen at erteden bar degen de pikir bolǵandyǵyn eskerý kerek shyǵar. «Qazaq» sózi óz aldyna memleketi bar derbes halyqtyń aty retinde bolmaǵanmen, jeke toptyń aty esebinde ejelden aıtylyp kele jatqan sóz bolýy da múmkin. P. P. Rýmánsev «qazaq» aty Konstantın Porfırorodnyıda (X ǵasyr), Fırdoýsıda (XI ǵasyr) jáne keıbir parsy, qytaı jylnamalarynda kezdesedi degen pikir aıtady. Tarıh úshin ushqary pikirdiń de óz salmaǵy bar ǵoı, sondyqtan onyń da aıtqanyn esten shyǵarmaǵanymyz jón shyǵar. Óıtkeni akademık M. F. Brosse (XIX ǵ.) kezinde: «Tarıh úshin qajeti joq kórsetkish degen bolmaıdy»,— degen eken. Sol qaǵıdaǵa súıensek, «qazaq» degen sózdiń XIII ǵasyr jazbalarynda da kezdesetindigin eskerte ketken artyq bolmaıtyn sekildi. 1240 jyldyń jetinshi aıynda jazylǵan «Monǵoldyń qupıa shejiresi» atty kitapta (Ólgıı-1979), 31-bette mynandaı óleń bar:

«Basqanyń jerin jaýlamaı,

Qazdyrmaı, sirá, daý-damaı.

Dıdar sulý qyzdardy,

Qazaq kúıme mingizip,

Jeteletip biz nardy »

Osy kitaptyń 141-betinde de: «Iesiniń altyn tabytyn qazaq kúımesine tıep...»deıtin jáne «Kerme dóńgelekti qazaq arba oqpanyna deıin batyp, bes kólikpen tartsa da shyqpaı...» degen sóılemder bar. Buǵan qaraǵanda, P. Rýmánsevtiń pikirinde de tarıhshylar eskerer dán bar sekildi.

Sóıtip, ózbekten qazaq halqynyń bólinisýi de, jeke handyq qurý jáne ony kúsheıtý jolyndaǵy kúresi de XV ǵasyrdan bastalady. Jánibek qazaq handyǵynyń negizin salýshylardyń biri sanalady. Qazaq halqynyń aýyz ádebıetindegi ańyzdar men jyrlarda onyń aty erekshe qurmetpen «Áz-Jánibek» atalady.

Shý ózeniniń boıyn mekendegen qazaqtar birte-birte irgesin qazirgi Jetisý jerine qaraı jaıa bastaıdy. Qazaqtardyń bıleýshisi Qasymhan XVI ǵasyrdyń bas kezinde óziniń qysqy ordasyn Qaratal ózeniniń boıyna qurypty. Jeke handyq qurǵan qazaq halqynyń taǵdyry sodan beri Jetisý jerimen tyǵyz baılanysty.

Qazaq halqy tarıhynyń negizgi túp qazyǵy sanalatyn «Tarıhı Rashıdı» kitabyn jazǵan, biz sóz etip otyrǵan burynǵy Moǵolstannyń tarıhı jaǵdaıynan birden-bir mol málimet qaldyrǵan ǵulama adam — Muhammed Haıdar Dýlatı. Ol óziniń atalmysh kitabynda, Jetisý men Qashǵardyń tarıhı topografıasy men geografıasyn jazyp qoımaıdy, qazaqtyń jeke handyq quryp bólinip shyǵý tarıhyn; qazaq — ózbek, qazaq — moǵol qaqtyǵystary men qatynastary jaıyn jan-jaqty baıandaıdy.

Muhammed Haıdardyń arǵy atalary moǵoldyq Dýlat rýynan, olar Qashǵarıanyń mırasqor ıeleri ári bıleýshileri bolǵan. Al Myrza Muhammed Haıdar Dýlatı 1499—1500 jyldary Tashkentte týady. Onyń naǵashylary da bedeldi, myqty kisiler bolady. Ákesin ózbekter óltirip, ózine de qaýip tóndirgen soń, týystary Muhammed Haıdar Dýlatıdy Buqaraǵa aparyp jasyrady. Keıin Kabýlǵa baryp, Babyrmen birge birneshe joryqtarǵa qatynasady. Sodan ata-babasynyń jeri Qashǵarıaǵa qaıta oralady. Qashǵardaǵy dýlattar bıligi qulaǵan soń, Úndistanǵa ketip, ómiriniń sońynda Kashmırdiń bıleýshisi bolady. 1551 jyly soǵys kezinde óz áskeriniń oǵynan qapyda qaza tabady. Ol óziniń áıgili shyǵarmasy «Tarıhı Rashıdıdi» parsy tilinde jazsa, qazir Berlın kitaphanasynda saqtaýly «Jahan —nama» poemasyn túrik tilinde jazǵan. Dýlatı ózinen úsh ǵasyr buryn ómir súrgen Jetisýlyq ǵalym Jamal Qarshıdy uly ustazy sanaǵan.

Jánibek hannyń balasy Qasym han bolǵanda, ol óziniń bıligin búkil Deshti Qypshaq dalasyna júrgizdi, onyń áskeri mıllıonǵa (myń myńǵa) jetti deıdi «Tarıhı Rashıdı» kitabynda Muhammed Haıdar. Ol aıtyp otyrǵan Qasym han — joǵaryda biz aıtqan qysqy ordasyn Qaratal ózeniniń boıyna qurǵan han. «Qasym salǵan qasqa jol» degen sózdi qazaqtar osy hanǵa baılanysty aıtady. «Qasym hannyń qasqa joly» degen — el basqarý isinde qoldanylǵan ádet-ǵuryp zańdarynyń erejeleri. Onyń negizi orta ǵasyrlarda qypshaq, shaǵataı ulystary qoldanǵan «Iarǵý» («Jarǵy») zańynan alynǵan. «Jarǵy» degenniń máni qazaqsha «aqıqat» degendi bildirse kerek. Akademık Á. Marǵulannyń túsindirýinshe, bul sózdiń arǵy túbi dál, qaq jarýdan shyqqan sıaqty. «Qara qyldy qaq jarǵan» degen mátel «jarǵy» sóziniń etımologıasyn anyqtaıdy. «Qasym hannyń qasqa jolyna» mynadaı bes ereje kiripti: 1. Múlik zańy. 2. Qylmys zańy. 3. Áskerı zań. 4. Elshilik joralary. 5. Jurtshylyq zańy. Bul bes zań ózgerissiz XVIII ǵasyrǵa jetip, Esim hannyń tusynda «Esim hannyń eski joly» atalypty. Tek Táýke han kezinde Jesir daýy men Qun daýy qosylyp, «Jeti Jarǵy» atanypty. Bul «Jeti Jarǵyny» qurastyrýǵa uly júzden shyqqan ataqty bı Tóle Álimbekov, orta júz Qazdaýysty Qazybek, kishi júz Álimulynan shyqqan Aıtyq (Áıteke) bı qatysqan degen derekter bar.

Jetisýdyń ár kezde shekarasy ár túrli bolǵandyǵy tárizdi, ertedegi Moǵolstan shekarasy da birese tarylyp, birese keńeıip otyrǵan. Moǵolstannyń óte ertedegi shekarasyn qazirgi kezde eshkim dál bilmeıdi, Muhammed Haıdar Dýlatıdiń aıtýyna qaraǵanda, ol shekarany XVI ǵasyrdyń ózinde de bilý múmkin emes eken, óıtkeni ony anyqtaıtyn eshbir jazba derek qalmaǵan. Al endi Dýlatı zamanynda, ıaǵnı XVI ǵasyrda, Moǵolstan uzyndyǵy men enin qosa eseptegende jeti-segiz aılyq jol kórinedi. Shyǵysy qalmaq jerine shektesip, Barkól, Emil jáne Ertis boıyn qamtypty. Soltústigi Balqash kólimen, Bým (Qyrǵyzstandaǵy Boom bolý kerek) jáne Qaratal ózenderimen shektelipti. Batysy Túrkistan men Tashkentke tirelse, ońtústigi Ferǵana ýalaıatymen, Qashǵar, Aqsý, Shalysh jáne Týrfanmen shekaralasady eken. Al onyń jer ásemdigin aıtýǵa Dýlatıdiń tili jetpeıdi. «Jeriniń kóbi — taýy men dalasy (sahara) — sonshalyqty sánine jete súıkimdi ári taza, ony sózben sýrettep jazýǵa meniń jaǵdaıym joq. Taýy men dalasyndaǵy kóldiń kóptigi sondaı, olardyń atyn eshkim esinde túgel saqtaı almaıdy. Ondaı kólderdi Moǵolstannan basqa jerden kezdestire de almaısyń, sýretteı de almaısyń»,— deıdi tańdanyp (Materıaly po ıstorıı kazahskıh hanov XV-XVIII vekov, Alma-Ata 1969 g.)

Moǵolstanda óziniń úlkendigi jóninen Amýdarıaǵa (Jeıhýn) barabar ózenderdiń kóptigin aıtyp kelip, Dýlatı İle, Emil, Ertis, Shuılyq (Shý bolsa kerek), Naryn ózenderin ataıdy. Bul ózenderdiń kópshiligi Balqashqa (Kókshe teńiz) quıady deıdi. Ol kóldiń aınalasy segiz aılyq jol bolypty. Qysta, muz qatqanda, kóldeneńinen eki kúnde kesip ótýge bolady eken, alaıda olaı ótý úlken qaýipti bolǵan kórinedi, orta eseppen jylyna júz, eki júz tútin muz astyna ketip qalady eken. Balqash kóliniń sýy dámdi bolypty. Qanshama kóp ózen kelip quıǵanmen, ol kezde de birde-bir ózen Balqashtan aǵyp shyqpapty.

Moǵolstandaǵy taǵy bir tamasha kel Ystyqkól ekenin aıtady. Onyń aınala kólemi jıyrma kúndik jol deıdi. Oǵan quıatyn sý kólemi de Balqashtikindeı, odan da esh ózen aǵyp shyqpaıdy; oǵan quıǵan sýdyń bári taza ári dámdi bolǵanmen, kóldiń óz sýy tuzdy, ishý turmaq jýynýǵa da jaramaıdy dep jazady.

1523-1524 jyldarda qazaqtardyń sany bir mıllıonǵa jetti dep jazady Dýlatı. Soǵan qaraǵanda, Qasym hannyń áskeri mıllıonǵa (myń myńǵa) jetti degeni, shamasy, júz myńǵa jetti degeni bolý kerek- aý. Óıtkeni mıllıon adamnyń mıllıony da ásker bolyp ketpeıdi ǵoı. Sol mıllıonǵa jetken qazaq qoǵamynan aınalasy on úsh, on tórt jyl ótkende eshbir iz qalmady degen ókinishti de aıtady. Onyń sebebi sol kezdegi qazaq hany Tahır óte qatal, qatygez bolǵan kórinedi, sondyqtan qazaq sultandary men eldiń ıgi jaqsylary odan teris qarap ketedi. Az ýaqyttyń ishinde Tahırdiń áskeri on lekten eki lekke deıin azaıady. Halyq syılamaǵan hannyń kúni aıanyshpen bitedi. Aqyr aıaǵynda ózi men uly ekeýi ǵana qańyraǵan jerde qańǵyryp qalǵan soń, qyrǵyzdarǵa baryp qosylady.

1911 jyly Peterbýrgte shyqqan «Lepsi ýezi» jaıyndaǵy kitabynda P. P. Rýmánsevtiń keltirgen deregine qaraǵanda, 1538 jyly monǵol (durysy Qashǵar hany) men ózbek hany birigip qazaqqa asa qatty soqqy beredi. Qazaq hany urysta óledi jáne onyń 37 sultany mert bolady. Qazań halqy túk qalmaı qyrylyp bitti degen daqpyrt alys elderge deıin jetedi. «Jetisý tarıhynyń ocherkteri» degen eńbeginde akademık V. Bartold te osy pikirdi aıtady. Soǵan qaraǵanda, qazaq halqy ol kezde de bir ólip tirilgen bolý kerek.

Bul soǵystyń qaı jerde ótkendigin árkim árqalaı aıtady. Tarıhshy Mahmýd ben Ámir Ýálı «Bahr al-asrar» («Qupıalyq teńizi» deýge bolar) atty shyǵarmasynda bul soǵys Ystyqkólde ótti dese, Shah Mahmýd choras óz «Tarıhynda» Emil ózeninde, al belgisiz avtordyń «Qashǵar tarıhy» degen shyǵarmasynda Ertiste boldy delinedi. Alaıda «Qashǵar tarıhynda» munyń aldynda taǵy bir urystyń Emil boıynda bolǵandyǵy aıtylady. Biraq bul shyǵarmalarda 37 sultan óldi delinbeı, birinde tý ustaǵan 6 tóre jáne han opat boldy, sodan keıin qazaqta tý qalmady dese, ekinshisinde qazaqtyń 9 týy qolǵa tústi, olar sodan keıin soǵysqa tý ustap shyqpady deıdi. Qalaı bolǵanda da, sol soǵystan keıin qazaq halqynyń jaǵdaıy qyl ústinde qalǵany ańǵarylady.

Qazaq handyǵynyń tarıhyn aıtqanda, ol jaıynda shejire jazyp ketken taǵy bir adamdy eske alamyz. Ol — Qydyrǵalı Qosynuly Jalaırı. Onyń aty-jónin keıde Qadyrǵalı, Qadyrǵalıbek, Qydyr-álı ıbn Hosýmbek dep te jazady. Ol Syr boıyn mekendegen Jalaıyr taıpasynan shyqqan. 1530 jyldar shamasynda dúnıege kelip, 1605 jyly qaıtys bolǵan. Qydyrǵalı han ordasynda jas bekzadalardyń tárbıeshisi, hannyń qarashasy bolady. Táýekel hannyń inisi Ondan sultan jaý qolynan ólgen soń, onyń on úsh jasar balasy Oraz-Muhammedti tárbıeleıdi, sonymen birge Keshimniń qol astyna Sibirge barady. Sonda anda júrgen kezinde Oraz-Muhammedpen birge Sibir voevodasynyń qolyna tutqynǵa túsip, Moskvaǵa jóneltiledi. On jylǵa jýyq Moskvada patsha saraıynda turady. Shvedterge, Qyrym handyǵyna qarsy soǵystarda erlik kórsetkeni úshin, orys patshasy 1592 jyly Oraz-Muhammedke Oka boıyndaǵy Qasymov handyǵynan jer bólip beredi, keıin sol Qasymovqa han bolady. Al Qydyrǵalı onyń tórt ýáziriniń biri bolady, ǵylymmen shuǵyldanyp, 1600-1602 jyldary «Jamı at — taýarıh» («Jylnamalar jınaǵy») atty ataqty shejire kitabyn jazady, ol kitabyn sol kezdegi orys patshasy Borıs Godýnovqa arnaıdy. Qydyrǵalı shejiresi — ertede qazaq tilinde jazylǵan tuńǵysh tarıhı shyǵarma. Shoqan Qydyrǵalı qoljazbasynyń Ábilǵazy shejiresimen jáne «Shaıbanınama» kitabymen salystyrǵanda ańyzdan góri aqıqaty basym shynshyl ekendigin, tiliniń qazaqshylyǵyn erekshe joǵary baǵalaǵan. Oraz-Muhammed pen Qydyrǵalı ómirin kórkem ádebıette «Alasapyran» atty romanynda alǵash kórsetken — jazýshy Muhtar Maǵaýın.

Jetisýdyń, onyń ishinde qazirgi Taldyqorǵan oblysyna qarasty jerdiń arǵy-bergi tarıhyn qozǵaǵanda, Jońǵar handyǵy men qazaq handyqtarynyń ara qatynasy jaıynda aıtpaı ketý tipten múmkin emes. Sebebi Jetisý jeri Jońǵar handyǵymen tikeleı kórshi.

Halqymyzdyń atadan balaǵa umytylmas eń úlken tragedıasynyń biri osy jońǵarlyqtarǵa baılanysty bolǵandyqtan, qazaq olardy kezinde atajaý dep bilgen. Olardy qazaq arasynda jońǵar, qalmaq, torǵaýyt, oırat, mańǵul dep ár túrli aıtady. Jońǵar handyǵyn zertteýshi ǵalym I. Ia. Zlatkın («Istorıa Djýngarskogo hanstva», «Naýka», Moskva, 1983 g.) oırattar men monǵoldar tek tilderi ǵana uqsas ekeýi eki basqa halyq degen tujyrymnyń naqty tarıhı faktilermen dáleldenbeıtindigin aıtady. Negizinde ekeýi de bir halyq.

Jońǵar handyǵy resmı túrde 1635 jyly quryldy, ony qurýshy ári tuńǵysh bıleýshisi — Batýr qontaıshy. Al bul handyq 1758 jyly birjola joıyldy. Alaıda 123 jyl jasaǵan óz tarıhynda bul handyq Orta, Ortalyq jáne Shyǵys Azıa halyqtarynyń ózara qarym-qatynasyna eleýli áser etti, ózimen kórshiles halyqtardyń tarıhynda belgili dárejede iz qaldyrdy.

Qazaq-jońǵar qaqtyǵystary jońǵar handyǵy qurylmaı turyp ta bolyp jatatyn, ol handyq qurylǵan soń birde báseńdep, birde órship, únemi búıirden qadalǵan tikendeı qazaq halqynyń tynyshtyǵyn aldy da otyrdy. Tarıhshylardyń pikirine júginsek, Batýr qontaıshynyń tusynda qazaq pen qalmaq arasynda úsh ret iri soǵys bolǵan. Birinshi soǵys 1635 jyly ıaǵnı jońǵar handyǵy qurylǵan jyly bolypty. Biraq ol soǵystyń qalaı, qaı jerde bolǵandyǵy, qandaı nátıjemen bitkendigi jaıynda naqty derek saqtalmaǵan. Áıtkenmen, ol soǵys qazaqtar úshin paıdaly bolmaǵandaı. Óıtkeni sol soǵysta Esimhannyń uly Jáńgir qalmaqtardyń qolyna túsip qaldy degen derek bar. Jalpy, asa jaýgershilik ýaqytta han bolǵan Esimniń qaı jyly ólgeni, balasy Jáńgirdiń qaı jyly handyqqa otyrǵanyn naqty aıǵaqtaıtyn derekter joq. Esim han asa iri adam bolsa kerek, el ishinde «Eńsegeı boıly er Esim» atanypty. «Esim salǵan eski jol» degendi de halyq osy Esim hanǵa baılanysty aıtqan.

El arasynda Esim han tusynda bolypty deıtin bir áńgime bar. Halqymyzdyń asyl qasıetin eske salatyn sol áńgimeni aıta ketkenimiz jón sekildi.

Bir joly jońǵarlyqtar qazaq aýlyn qapyda shaýyp, malyn aıdap, adamdaryn tutqyndap áketedi. Esim sonda qalmaq hanyna arnaıy elshi jumsap, mal men jandy qaıtarýyn ótinedi.

Jońǵar hany: «Esim hannyń ala arǵymaǵy men aq saýytyn, oǵan qosa Altyn Seltegen atty ataqty batyrlaryńdy aldyma ákep berseńder, sonda maldaryńdy da, bala-shaǵalaryńdy da aman-esen qaıtaraıyn»,— dep jaýap beredi. Árıne, olaı etýleri múmkin emes dep aıtqan ǵoı.

Elshiler elge kelgen soń, jońǵar hanynyń álgi talabyn Esim han men Seltegen batyrǵa buljytpaı aıtyp beripti. Sonda, álgi talapty estigende, halyqtyń mal-jany, bala-shaǵasy aman qaıtýy úshin óıtpeı bolmaıtynyn túsinip: «Sender úshin arǵymaǵym men saýytymdy nege bereıin»,— dep Esimhan da aıtpapty. «Kóptiń ishinde qudaıyǵa ataǵan jetim toqty men boldym ba, kópe-kórneý elimge barmaımyn»,— dep Seltegen batyr da bas tartpaǵan eken desedi. «Erkek toqty qurbandyq» degendi qazaq, sirá, osyndaı jaǵdaıda aıtqan bolsa kerek.

Qazaq pen qalmaq arasyndaǵy ekinshi iri soǵys 1643 jyly ótedi. Qazaqtarǵa qarsy joryqty qalmaqtar qys ishinde-aq bastaıdy. Oǵan Batýr qontaıshynyń ózi bastaǵan búkil qalmaqtyń bedeldi, beldi adamdarynyń bári qatysady, ásker sany elý myńǵa jetedi. Sol oqıǵanyń aldynda Esim hannyń jaý qolyna túsken balasy Jáńgir ebin taýyp tutqynnan qashyp shyǵady. Al onyń qalmaqtardyń qolynan qaı kezde, qandaı jaǵdaıda qashyp shyqqandyǵyn túsindiretin jazba derekter taǵy joq. Osy jyldardaǵy qazaq-jońǵar soǵysynan birden-bir málimet beretin I. E. Fısher «Sibir tarıhynda» (Peterbýrg, 1774 j.) munyń bárin táptishtep aıtpaıdy. Alaıda Batýr qontaıshy bul joly qazaqqa qarsy nege kóterildi degenge jaýap izdesek, oǵan túsinik beretindeı kóldeneń bir derek bar. Batýr qontaıshynyń 1643 jyly joryqqa ásker saılaǵandaǵy maqsaty qazaqtyń Jáńgir hany men Samarqannyń ámiri Jalańtós Bahadýr Seıtqululynan kek alý bolǵan. Sebebi 1640 jyly Batýr qazaq, ózbek jerine shabýyl jasaǵanda, ony Jalańtós batyr oısyrata jeńgen bolatyn. Jalańtós batyr — kishi júzden shyqqan áıgili Áıteke (Aıtyq) bıdiń arǵy atasy. Úlken qolbasy bolǵan, soǵys ónerin jetik bilgen adam. Ataǵy kórshi elderge de keń jaıylypty. Oǵan kórshi elderden kelgen syı-syıapattar men qymbat tartýlardyń kólemi memlekettiń qazyna baılyǵynan da asyp túsip otyrǵan degen derekter bar. Jalpy, Jalańtós batyr qazaq hany Jáńgirmen jaqsy qarym-qatynasta bolǵan, el úshin bolǵan urystarda ekeýi bir-birine únemi kómek kórsetip ásker berip otyrǵan. Máselen, 1649 jyly Iranǵa qarsy Buqar hany soǵysqa shyqqanda, áskerge Jalańtós batyr qolbasylyq jasaǵan, al Jáńgir han sol soǵysqa júz myń áskermen qatysqan. Halyq Jáńgirdi «Salqam Jáńgir» dep ataǵan eken. Soǵan qaraǵanda, eldiń azattyǵy úshin kúresken hanǵa kezinde eldiń de iltıpaty jaman bolmaǵan tárizdi.

1643 jylǵy soǵysqa qalmaqtar aldyn ala ázirlenip, qatty daıyndalǵan. Olar áýelde qyrǵyzdarǵa shabýyl jasap, biraz jerin basyp alady, on myńdaı adamyn tutqynǵa túsiredi. Bul habar Jáńgirge jetken soń (han ordasy Túrkistanda bolǵan), ol alty júz áskermen ǵana asyǵys Batýr qontaıshyǵa qarsy shyǵady, biraq Samarqandaǵy Jalańtós batyrǵa da habar jibergen bolý kerek. Soǵys jazda, jaılaý ústinde taý ishinde bolady. Qazaq áskerleri az kúshpen ózinen kóp ese artyq jaýǵa qarsy shyǵady. Jáńgir taý ishinen qolaıly qyspaq jerdi tańdap alyp, jaý jolyna kese-kóldeneń or qazady da, oǵan negizinen sadaqpen qarýlanǵan úsh júz jaýyngerdi ornalastyrady, al qalǵan úsh júz jaýyngerdi ózi bastap bir búıirde tasada ustaıdy. Qalmaqtar áýeli orda jatqan áskerlerdiń qolynan qatty qyrǵynǵa ushyraıdy, sonan soń Jáńgir bastaǵan úsh júz qol tý syrttarynan lap qoıady. Sol soǵysta qontaıshy on myń áskerinen aırylady. Urystyń sońyn ala jıyrma myń qolmen Jalańtós batyr da Jáńgirge kómekke kelip úlgeredi. Qalmaqtar bul joly kúıreı jeńiledi de, keıin sheginedi.

Osy 1643 jylǵy qazaq-qalmaq soǵysy ótken jaılaý qazirgi Taldyqorǵan oblysynyń Panfılov aýdanyna qaraıdy. Jergilikti jurt ol arany áli kúnge deıin «Ordyń bulaǵy» dep ataıdy, jaz aılarynda «Gvardıa», «Oktábr» sovhozdarynyń malshylary jaılaıdy. Eń jaqyn eldi meken — Lenın atyndaǵy sovhozdyń ortalyǵy — Jýanaǵash selosy, «Ordyń bulaǵymen» eki arasy shamamen 40-50 shaqyrym. «Jalaýly», «Qyzylqıa», degen jotalardan ótken soń, jol «Ordyń bulaǵy» jotasyn jelkesine taman jerden kesip ótedi. Ordyń ózi qazirgi kezde súrleý jol qusap qana jińishke beldeý bolyp jatyr. Basy Itshoqy taýynyń túıetaıly eteginen bastalyp, sol jaq qarsydaǵy Qoıandy taýyna qaraı qulaı qazylǵan. Or ótetin jotanyń ústi aryq attyń qyr jotasyndaı qyldyryqtaı. Qarsy betten ıaǵnı shyǵystan kelgen jaý atpen shaýyp kele jatqan boıda ekpinimen tike qyr ústine kóterile almaıdy, kerlep qana shyǵa alady, óıtkeni jotanyń etegi qulama saı. Al endi «Ordyń bulaǵy» atalǵan jotanyń shyǵys jaq aldy jazyqtaý, kele jatqan jaý tyǵyla qoıatyn qaltarys joq. Batys jaq etegi nemese orda jatqan jaýyngerlerdiń tý syrty da tik qulama, odan ary jazyq keń saı, úsh júz at túgil jarty myń atty qańtaryp qoısań da syıyp ketedi jáne tóbeden kelip qaramasa, qarsy jaqtan kele jatqandarǵa kórinbeıdi. Sirá, qazaq jaýyngerleri attaryn sol araǵa qańtarǵan bolý da kerek. Qazylǵan op jota ústimen quldılaı-quldılaı kelip sol jaq qanatta Itshoqyǵa paralel jatqan Qoıandy taýynyń tap túbinde arqyrap aǵyp jatqan Terisaqqannyń sýyna tumsyq tirep baryp toqtaıdy. Ordy bul jaqtan aınalyp ótýge bolmaıdy: birinshiden, or qazylǵan jaǵy sý jaǵasyna jete bere ári jartasty, ári tik qulama bolyp ketedi; ekinshiden, sol jaq qanattaǵy taýdyń tik betkeıiniń bıiktigi 100—200 metr shamasynda. Ol tikten atty kisi turmaq jaıaý adam da júre almaıdy, Qysqasy, qazaq áskerleri ordy óte qolaıly jerden qazǵan. Tipti, jaý áldebir sebeppen tý syrtqa ótip ketken kúnde de, jota ústindegi jaýyngerlerge túk qyla almaıdy, óıtkeni jotanyń bul jaǵy da qulama tik, or ishindegi áskerge oq daryta almaıdy.

Al endi Jáńgir han óz áskerimen qaı tusta tyǵylyp turýy múmkin? Ony túsindirý úshin jer jaǵdaıyn az da bolsa shamalap kózge elestetindeı múmkindik týdyrý kerek.

Panfılov aýdanynyń bul biz sóz etip otyrǵan jaılaýyn jalpylaı Bel jaılaýy nemese Úıgentastyń beli dep ataıdy. Bul ózi — eki taýdyń arasynda jatqan uzyn astaý sekildi jazyq alqap. Sol jazyq alqaptyń qaq ortasyn jaıpaq qana jazyq bel endiginen eki bólip jatyr, sol beldiń shyǵysyndaǵy sý Panfılov aýdanynyń jerine qaraı aǵady, ony Býra-qojyrdyń sýy deıdi; al Qoǵaly aýdanynyń jerine qaraı batysqa aqqan sýdy Beldiń sýy nemese Terisaqqan deıdi. Sol Úıgentastyń beli ústinde shym aralas úıilgen tas molalar bar, jerdiń aty da soǵan oraı atalǵan. Bul aramen 1856 jyly Quljaǵa bara jatqan saparynda Shoqan Ýálıhanov ótken. Ol óziniń sol saparda jazǵan kúndeliginde Úıgentastyń beli ústinde úıilgen mola jońǵar hany Batýrdiki bolý kerek degen joramal da aıtady. Ol joramaldy teriske shyǵarý da, quptaı qoıý da, árıne, qıyn. Shoqan da óz pikirin dúdamal kúıinde qaldyrǵan.

Úıgentastyń shyǵys jaǵy eńisteý jazyq bolyp keledi, batysqa qaraı da biraz jer jazyq bolyp kelgenmen, tórt-bes shaqyrymnan keıin kóldeneń jotalarǵa ulasyp ketedi. Alǵashqy jotadan asyp túsken jerde Aqsý degen ózenshe aǵyp kelip Beldiń sýyna soltústik tustan (oń jaǵynan) qosylsa, Qarǵalynyń sýy ońtústikten (sol jaǵynan) qosylady. Osy arany jergilikti halyq Úshsýdyń quıǵany deıdi. Aqsý ózenshesiniń arǵy betindegi jotanyń sý quıar tustaǵy bıigin Jalaýly dep ataıdy, soǵysqa qatysy joq jerge qazaq, jalpy, ondaı at qoımaýǵa tıis. Qarǵaly ózenshesi aǵyp jatqan úlken saıdy Qarǵalynyń saıy deıdi. Jáńgir han úsh júz qoldy osynda jasyrsa, onda jaý olardy baıqap qalǵan bolar edi, óıtkeni Aqsýdyń saıy men Qarǵalynyń saıy tipten bir túzýdiń boıy derlikteı jerden bir-birine týra kelip toǵysady. Al Qarǵalynyń saıynan sál tómenirekte, Qyzylqıa degen jerdiń qarsysynda Esenǵuldyń saıy atalatyn ári keń, ári sýy mol saı bar. Bul saıǵa tyǵylǵan adamdardy Jalaýly asqan atty kisiler kóre almaıdy. Onyń ústine Esenǵuldyń saıynyń aýzy Or bulaǵynda soǵysyp jatqan jaýdyń jaqyn tý syrty bolyp keledi. Jáne de Esenǵuldyń saıymen shyǵa kelgen atty kisilerge qarsydaǵy Qyzylqıa jotasymen kerlep shyǵa qoıý qolaıly. Osyndaı jaǵdaılardy esepteı otyryp, Jáńgirhan úsh júz áskerimen osy Esenǵul saıynyń aýzynda turǵan dep joramaldaýǵa tolyq qaqymyz bar.

Kezinde qazaq áskeri tuńǵysh or qazyp, jańasha soǵys taktıkasyn paıdalanǵan, sonyń nátıjesinde is júzinde ózinen eki ese kóp jaýdy jeńgen tarıhı jerge óz betinshe, óz qalaýymen eskertkish taqta ornatpaq bolǵan jigitter de shyǵyp edi, sirá, solardyń ekpini uzaqqa barmaǵan sekildi. Alaıda eń úlken eskertkish bolyp ordyń óz sulbasy jatyr, ata-babasynyń tarıhyn biletin árbir azamat súrleý jol qusap sozylyp jatqan ordyń izine únsiz qarap, ótken ýaqytpen únsiz tildeskendeı bolady.

Jáńgirden kúıreı jeńilgen Batýr qontaıshy odan kek alýǵa myqtap kirisedi. Aldyńǵy soǵysqa qatyspaı qalǵan Kúndelen taısha sıaqty qalmaq ishinde áli de beldi adamdarǵa belsene qarsy shyǵady. Kúndelen taıshany kúshpen baǵyndyryp kek alý úshin kómek surap Batýr qontaıshy Edil boıyndaǵy qalmaqtardyń bıleýshisi Úrlik taıshaǵa hat jazady. Biraq ol hatty Kúndelen taısha jolaı óz qolyna túsirip alady. Al shyndyǵynda, ol kezde Úrlik taısha dúnıeden qaıtyp ta ketken edi, jer shalǵaı, baılanys qıyn bolǵandyqtan, onyń habaryn Batýr qontaıshy áli estı qoımaǵan bolý kerek. 1616 jyly Kúndelen taısha men Batýr arasynda soǵys bolyp, Kúndelen 250 adamynan, al Batýr bar-joǵy 20-aq adamynan aırylady. Osy faktiniń ózi de Batýrdyń kúshi men bedelin baıqatsa kerek. Al, jalpy alǵanda, Jáńgir men Jalańtóske qarsy soǵysqa Kúndelenniń ózi de qatyspaı, adamdaryn da jibermeı qoıǵan bir sebebi ol Jáńgirge ózin ókil áke esepteıdi eken. Kúndelenniń Batýrdan jeńilmeske jaǵdaıy da qalmaıdy. Shyn máninde ol tek Batýr qontaıshymen ǵana emes, ony jaqtaıtyn Ochırto-Sesen hanmen de soǵysýǵa tıis edi. Qalmaqtardy biriktirip, kúshti memleket jasaýdy Batýr qontaıshy qatty armandaǵan, ol Edil boıyndaǵy qalmaqtardy qaıtaryp ákelý joldaryn da kep qarastyrady. Batýr 1653 jyly qysta óldi degen derek bar (I. Ia. Zlatkın).

Batýr qontaıshy Jáńgir hannan kegin tek 1652 jyly ǵana alady. Qazaq-qalmaq arasyndaǵy úshinshi iri soǵys osy jyly ótedi. Biraq onyń qaı arada, qaı mezgilde ótkenin dál kórseterlikteı derek joq. Alaıda ol qantógis te Jetisý jerinde ótti dep shamalaımyz. Qazaq qoly bul joly jeńiledi. Jekpe-jekke shyqqan qazaq hany Jáńgir Ochırto-Sesen hannyń on jeti jastaǵy uly Qaldannyń (Galdana) qolynan qaza tabady. Osy derekterge qaraǵanda, jońǵarlyqtardyń qazaq jerine suǵyna bastaýy Batýr qontaıshynyń tusynda-aq jaqsy júzege asqan sıaqty. Biraq Batýrdyń ólimi, odan keıingi muragerler arasyndaǵy alaýyzdyq pen arazdyqtar bul tabysty biraz jyl tereńdetpeı toqtata turǵan tárizdi. Batýrdan keıin taqqa Senge otyrady, al ol Batýrdyń eń úlken uly emes, kóp ulynyń biri ǵana. Sonyń ózi de baqtalas ómirde biraz jaýlyq týdyrar sebep emes pe?

1657 jyly ózara jaýlasqan qalmaq toptary Emil ózeniniń boıynda soǵysýǵa jınalady. Biraq aǵaıyndyq tatýlastyrý arqasynda ǵana qantógis bolmaı toqtaıdy. Aqyry Sengeni 1670 jyly óz baýyry Batýr óltiredi, al Batýrdy taǵy basqa baýyry óltiredi. Osyndaı bylyq kezde Batýr qontaıshynyń onynshy balasy Ǵaldan qastandyń jasaýshylardyń báriniń tas-talqanyn shyǵaryp taqqa otyrady. El ishindegi ishki alaýyzdyqty sheber paıdalanǵan Ǵaldan-Boshaqty han 1678 jyly Shyǵys Túrkistandy soǵyssyz-aq ózine qaratyp alady. Ol san jaǵynan áldeqaıda basym Qytaı áskerimen de áldeneshe ret nátıjeli soǵysyp, Sın ımperıasy úshin úlken qaýipke aınalady. Aqyrynda Ǵaldannyń óz ishindegi alaýyzdyqtardy sheber paıdalanǵan Sın ımperıasy ony qatty álsiretedi. Ǵaldan 1697 jyly 52 jasynda óledi, ol ezi ádeıi ý iship óldi degen sóz ras bolý kerek, óıtkeni sol kezde Sın armıasy ony ábden tyqsyryp, endi tek qolǵa tirideı túsirýdiń az-aq aldynda turǵan.

Ǵaldan-Boshaqty hannan keıin Sevan-Rabdan han bolady. Ol kezde qazaq hany Táýke bolatyn. Eki handyqtyń arasy osy tusta qatty shıelenisti, jońǵarlar qazaq jerin qaıta-qaıta shabýyldap berekesin aldy. Endi jońǵarlar qazaq eliniń táýelsizdigine, jeke el retinde ómir súrýine basty qaýip tóndirgen kúshke aınaldy. Bul aralyqta eki handyq arasyndaǵy alǵashqy soǵys 1698 jyly boldy, ony bastaǵan — Sevan-Rabdan. Syltaýy — Táýke hannyń syıǵa syı kórsetpeýi. Táýke hannyń uly Ǵaldan tusynda tutqynǵa túsedi, endi Táýke Sevan-Rabdannan sol ulyn bosatyp berýdi suraıdy. Sevan-Rabdan ulyn bosatyp, ony qorǵaýshy retinde qasyna 500 adam qosyp Táýkege jiberedi. Táýke ulyna ilesip kelgen qalmaqtyń bárin qyrady jáne Edilden kele jatqan Sevan-Rabdannyń qalyńdyǵynyń kóshine shabýyl jasaıdy. Osyǵan ashynyp qazaqqa qarsy soǵys ashqan sıaqtanǵanmen, Sevan-Rabdan soǵysynyń túpki maqsaty, árıne, odan aryda tereńde jatyr. Onyń eń bastysy mal jaıylymyna kerekti jerdi keńeıtý qajettigi edi. Eki el arasynda qaqtyǵysýlar birde sırek, birde jıi, buryn da bolyp turǵanmen, Sevan-Rabdan basqarǵan kezde óte jıilep ketti. Birde qazaqtardy qalmaqtar shapsa, birde qalmaqtardy qazaqtar shapty. Áıtkenmende qalmaqtar jaqtan jasalǵan shabýyl tegeýrindirek, júıeli, nátıjeli bolyp turdy. Qazaqstannyń shyǵysyn, onyń ishinde Jetisýdy Ǵaldan hannyń tusynda-aq qalmaqtar baǵyndyryp alǵan-dy. Endi sol ústemdikti Sevan-Rabdan odan ary nyǵaıtty. 1711-1725 jyldar aralyǵynda ústi-ústine jasaǵan jońǵarlyqtardyń shabýyly qazaqtardy múlde álsiretti. Ásirese 1723 jylǵy shabýyl qazaq halqyn qatty kúızeltti. Qoıy qozdap, qystyń aýyrtpalyǵynan endi qutylamyz ba degen úmitpen otyrǵan elge qalmaqtar ádeıi kóktem kezinde tutqıyl shabýyl jasap, orasan qyrǵynǵa ushyratty. Bosyǵan jurt baspana, turaq izdep Syr boıyna qaraı shubyrdy. Halyqtyń bul bosqyny «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» degen atpen tarıhta qaldy. Elden, jerden aırylǵan halyq «Elim-aı» dep eńirep zar-muńyn qaıǵyly ánge posty. Ol ánniń óleńi bar-joǵy bes shýmaq. Az ǵana óleńde halyq muńy, onyń sharasyzdyǵy men úmiti ózegińdi órterlikteı ashshy shyndyqpen berilgen.

«Qarataýdyń basynan kósh keledi,

Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi

Myna zaman qaı zaman,— qysqan zaman,

Basymyzdan baq, dáýlet ushqan zaman.

Shubyrǵanda izińnen shań boraıdy,

Qańtardaǵy qar jaýǵan qystan jaman...

Myna zaman qaı zaman — qaı-qaı zaman,

Ul aırylǵan atadan daı-daı zaman.

Baýyrynan aırylǵan jaman eken,

Qun bar ma eken kóriser esen-aman?!»—

degen joldardy qazir de qabyrǵań qaıyspaı oqı almaısyń.

Qazaq halqynyń tarıhyndaǵy ólim men ómir beldesken osy kezeńdi jazǵanda, orys tarıhshylary, onyń ishinde Jońǵar handyǵyn arnaıy zerttegen tarıhshy I. Ia. Zlatkın de «Aq taban shubyryndy, Alqakól sulama» degen tarıhı sıpattama atqa soqpaı, sıpaı ótip ketedi. Onyń sebebi, sirá, eki halyqtyń tarıhyn teń zerttemeýden bolsa kerek.

1725 jyldary ol kezde qazaq handyqtaryna qaraǵan Tashkent, Túrkistan, Saıram qalalarynyń bárin de jońǵarlyqtar basyp alady. Halyq retinde joıylyp ketý qaýibi úshke bólinip ózdi-óziniń kún-kórisin kúıttep ketken qazaq halqyn bas biriktirýge májbúr etti. Halyq bostandyǵy men táýelsizdigi jolyndaǵy kúreske Ábilqaıyr, Abylaı sıaqty batyrlar basshylyq etti, 1728 jyldan bastap qazaq jasaqtary qalmaqtarǵa aıtarlyqtaı qarsylyq kórsete bastady. Sol jyly Torǵaı, Sarysý mańynda bolǵan soǵystar qazaqtar úshin úlken tabysty boldy. Qazaqtar jeńiske jetken jer «Qalmań qyrylǵan» ataldy. 1729 jyly Balqash kóliniń ońtústik jaǵynda keıin «Ańyraqaı qyrǵyny» atalǵan jerde jońǵarlyqtar taǵy da oısyraı jeńildi. Osy soǵysta qazaqtyń Bólek degen batyry jońǵardyń Ańyraqaı degen hany ma, basqasy ma, áıteýir, asa bedeldi batyryn jekpe-jekte óltiredi. Bólek Sataıuly shapyrashty Naýryzbaı batyrdyń myńbasy eken. 1700 jyly Túrgen ózeniniń boıyndaǵy Aqshı degen jerde týyp, 1785 jyly qaıtys bolǵan kórinedi. Ańyraqaı ólgen jer keıin sonyń atymen atalyp ketse kerek. Ańyraqaı taýy Balqashtyń ońtústigindegi It ishpestiń Alakóli mańynda. Ol İle Alataýynyń batys silemi bolyp tabylady. Jekelegen tóbeleri kádimgideı bıik bolǵanmen, negizinen ortasha bıiktiktegi taý. Saılary kóbinese jazyq keledi, Tynbaı, Qarasaı, Qurmambek, Almalysaı, Qashqarsaı degen keń saılary bar. Jalpy, taý ońtústikten soltústikke qaraı eńisteıdi.

Kóptegen jerdiń atyna, onyń atalý tarıhyna keıde biz atústi qaraımyz. Syrtqy uqsastyǵyna qarap, eki basqa nárseni bir nárse etip te jiberetinimiz bolady. Mysaly, kóp jurt Qastek, Qara Qastek dep eki atty bir at qylyp sóıleıdi, al negizinde Qastek bir basqa da, Qaraqystaq bir basqa, jaı Qastek bar jerde Qara Qastek te bolý kerek degen oımen ekeýine de Qastek degendi negizsiz qosarlap aıtyp júrmiz. Al Qastek asýy (Almaty oblysynda) — tarıhı jer. Munda 1723 jyly, áıgili «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamada», Naýryzbaı batyrdyń taǵy bir myńbasy Qastek Jarylǵapuly degen batyr jońǵarlardy jeńip keıin shegindirgen. Sol soǵysta ózine oq tıip, jaradan ólgen. Batyr ólgen jer sodan beri ǵana Qastek asýy atalǵan.

Jońǵarlar qazaqty qatty tyńsyrdy. Mundaı qıyn kezeń qaıtalana berse, qazaq halqynyń hali múshkil edi.

Qıly kezeńde ábden álsiregen, qansyraǵan halyqqa qol ushyn beretin dos qajet boldy. Qýatty elge arqa súıemese bolmaıtynyn sezgen qazaqtyń kishi júz hany Ábilqaıyr Rossıaǵa qosylýǵa nıet qyldy. Sóıtip, qazaqtyń úsh júziniń atynan Peterbýrgke Qundaǵulov Seıtqul, Kóshtaev Qutlymbet degen kisiler bastaǵan elshilik jiberdi. Óıtkeni syrtqy jaýdan kelgen qaýip óz aldyna, qazaq feodaldarynyń bılikke talasqan ishki kúresi ábden asqyndap ketip edi. Eldiń eldigin saqtap qalý úshin aǵa elge arqa súıeý asa qajet boldy. Jaǵdaıdy jan-jaqty oılap aqylǵa salǵan han orys memleketiniń qol astyna kirýge bekindi.

1731 jyly fevralda ımperator Anna Ivanovna «Kishi júzdi Rossıa qol astyna alý týraly» gramotaǵa qol qoısa, bul shartqa Ábilqaıyr sol jyldyń oktábrinde qol qoıdy. Sóıtip, eki el arasyndaǵy uly dostyqtyń irgesi resmı túrde qalandy.

Ábilqaıyr 1693 jyly týǵan, arǵy tegi qazaq sultandarynyń kishi býynynan. Ol áýelde Táýke hannyń yqpalynda bolady. 1723 jylǵa deıin, jońǵar basqynshylary basyp alǵansha, Túrkistan qalasynda turady. 1726 jyly, Ordabasy taýynyń bókterinde ótken halyq jınalysynda, jońǵarlarǵa qarsy kúresken qazaq jasaqtarynyń qolbasshysy bolyp saılanady. Batyrlyǵymen, aılaly, sheber uıymdastyrýshy ekendigimen ataǵy shyǵady. Sonyń arqasynda muragerlik joldan tys han saılanady.

1731 jyly oktábrde Rossıa ımperıasynyń qolastyna kiretindigin kýálendirip ant berdi. Hannyń ol isine birsypyra qazaq sultandary men bıleri qarsy boldy. 1738 jyly 3 avgýsta Ábilqaıyr Orynbor qalasynda orys memleketiniń qol astyna ótetindigi jaıynda ekinshi ret quran ustap ant beredi. Orta júzdiń birazyn óz bıliginde ustap júrgen Baraq sultan da 1742 jyly Rossıaǵa ant beredi. Ábilqaıyr men Baraq bir-birimen araz bolady. Baraq Ábilqaıyrdyń orys memleketi aldyndaǵy bedelin qatty qyzǵanady, onyń ústine ejelden kele jatqan usaq-túıek kegi de kóp. 1748 jyly Baraq pen Ábilqaıyr Qabyrǵa ózeniniń mańaıynda kezdesip qalady. Ekeýi de qyzba, kekshil kisiler bolǵan kórinedi. Qasyna ergen kisiler Ábilqaıyrdikinen kep bolǵandyqtan, Baraq sultan birden han qolyna qarsy shabady. Hannyń az qoly alǵashqy tegeýringe de tótep bere almaı qashýǵa májbúr bolady. Han da sheginedi. Sol kezde Baraqtyń balasy Shyǵaı qýyp jetip Ábilqaıyrǵa naıza salady. Attan qulap túsken handy Baraq kelip óz qolymen óltiredi. Bul málimetti tarıhshy A. Levshın elshi M. Tevkelevtiń jýrnalynan alǵan kórinedi. Al, endi bir derekte, atap aıtqanda, Torǵaı oblysynyń soǵys gýbernatory L. F. Balıýzektiń «bul oqıǵa anyq belgili» dep atap turyp málimdeýinshe, Ábilqaıyrdy Syrymbet batyr óltirgen de, al ony qanǵa-qan degen zań boıynsha Ábilqaıyrdyń balasy Eraly óz qolymen óltirgen jáne onyń ústine, úısin Tóle bıdiń uıǵarymy boıynsha, eki qun alǵan. L. F. Balıýzek bul pikirdi 1871 jyly qazaq halqynyń ádet-ǵuryptyq pravosy jaıynda jınaǵan materıalynda keltiredi. Qalaı degenmen de, bizshe, Levshınniń málimeti aqıqat sıaqtanady.

İsinde, minezinde qaıshylyqtary kep bolǵanmen, qazaq halqyn uly orys halqyna jaqyndastyrýda, eldiń erteńgi kúnin durys kóre bilýde Ábilqaıyr, sóz joq, óte kóregendik jasaǵan adam. Sondyqtan qazirgi urpaq oǵan dáıim rıza.

1727 jyly Sevan-Rabdan óldi. Ony óz áıeli jáne sony jaqtaýshylar ý berip óltiredi. Taqqa otyrǵan Ǵaldan-Seren ógeı sheshesin de, oǵan kómektesýshilerdi de aıaýsyz jazalaıdy. Ol ákesi Sevan-Rabdannyń el basqarýdaǵy ishki-syrtqy saıasatyn buljytpaı jalǵastyrdy. Kishi júz ben orta júz jeri qalmaqtardan qaıtarylǵanmen, ol kezde uly júz qazaqtarynyń jeri áli de bolsa solardyń qol astynda qaldy. Qazaqtar Jetisý jerin tolyq azat etý jolyndaǵy kúresin toqtatpady. Sın ımperıasy da qaıta soǵys áreketin qarastyra bastady. Jońǵar basqynshylarynyń qol astynda qalǵan Jetisýdyń İle alqaby boıyndaǵy shyǵys bóligin azat etýge áıgili batyr Hangeldi men onyń nemeresi Túke balasy Raıymbek, Naýryzbaı, Baıseıit, Qystyq Malaı, sondaı-aq Sýannyń Bólek, Sataı batyrlary kóp eńbek sińirdi.

Raıymbek batyrdyń qalmaq batyryn jekpe-jekte jeńip, áskerin kúl-talqanyn shyǵara jeńgen jerine qazaqtar «Oırantóbe» dep at qoıǵan. Ol jer — Almaty — Narynqol tas jolynyń boıyndaǵy Kókpekti selosynyń qarsy betindegi taý bókteri. Sol arada Raıymbek bulaǵy degen bulaq ta bar. Raıymbek jońǵarlarǵa qarsy soǵysqa 17 jasynda qatysyp, batyr aty sonda shyǵady. Ol atasy Hangeldiniń jolyn qýyp, óz ómirin eliniń ıgiligine arnaıdy. Jońǵar basqynshylary qazaq jerine basyp kirgende, 1723 jyly, atasy Hangeldi — áıgili Tóle bımen jáne Qodar bımen birigip, Sýannyń Bólek, Sataı batyrlarymen qosyla orys patshasyna hat joldap, Jetisýdaǵy uly júz qazaqtaryn qol astyna alýyn ótingen eken. Al Raıymbek sol atasy bastaǵan ıgi istiń júzege asýy úshin jońǵarlyqtarmen soǵysyp, Jetisýdy azat etý jolyndaǵy kúresti uıymdastyrýshylardyń biri boldy. Raıymbek batyrdyń beıiti Almaty qalasynda. Onyń erligin jyrǵa qosyp, qazaqtyń ataqty aqyny Muqaǵalı Muqataev «Raıymbek! Raıymbek!» atty poema jazdy.

Uzaq jyldarǵa sozylǵan qazaq-jońǵar soǵystary bir jaǵynan eldi kúızeltse, ekinshi jaǵynan «birlik bolmaı, tirlik bolmaıtyndyǵyna» kóz jetkizdi. Bul basyna kún týǵan kezde, týǵan jerin shyryldap qorǵaǵan «eńirep týǵan erler» shyqty. Sol erlerdiń atyn qazaq halqy kúni búginge deıin qurmet tutyp este saqtap keledi. Solardyń biri — Abylaı. Shyn aty — Ábilmansur. Biraz ýaqyt «Sabalaq» degen de atpen júrgen kórinedi. Ol da Ábilqaıyr sıaqty sultandardyń kishi býynynan shyqqan. 1711 jyly týyp, 1781 jyly ólgen. «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» oqıǵasy kezinde ol bar-joǵy on eki jasta ǵana. El aýzyndaǵy áńgimege, ańyzdarǵa qaraǵanda, Abylaı jońǵarlarǵa qarsy soǵysqa on bes jasynda-aq qatysqan. Degenmen onyń alǵash ret úlken erlik kórsetkeni on bes jasynda emes, jıyrma jasynda sıaqty. Óıtkeni Abylaıdy súıip, súısinip jyrlaǵan aqyn, jyraýlardyń bári sony aıtady. Mysaly, Tátiqara aqyn: «Dál jıyrmaǵa kelgende, Aq suńqar qustaı túledi, Azýyn tasqa biledi, Dushpanǵa taban tiredi»,— deıdi. Úmbeteı jyraý: «Jıyrma jasyń tolǵanda, Qalmaqpen soǵys bolǵanda, Alǵashqy baqty tapqanda»,— dep odan ári anyqtaı túsedi. Al Buqar jyraý: «Jıyrma beske kelgende, Baqyt berdi basyńa»,— deıdi.

Abylaıdyń atasynyń aty Abylaı bolǵan. Shoqannyń aıtýy boıynsha, ol Túrkistandy bılegen, áskerı erlikterine bola jurt ony Qanisher ataǵan. Abylaıdyń óz ákesi Ýálıdi kórshi qalanyń bıleýshisi óltirip ketedi, on úsh jasar Abylaıdy áldebir qul aman alyp qalady. Sodan ol keıin Tóle bıdiń túıesin baǵady, ár túrli qyzmette bolady. El basyna kún týǵan ekitalaı kezeńde onyń aty erligimen shyǵady. «Almas pyshaq qap túbinde jatpaıdy» degen sóz dál Abylaıǵa aıtylǵandaı. Qalmaqtarǵa qarsy shapqanda, «Abylaılap» uran tastaǵanyna bola Abylaı atanǵan desedi, Ol aqyldy, soǵys áreketterin belgileýde ete sheber strateg, uıymdastyrýshy bolǵan. Onyń dıplomatıalyq isteri de óte sheber. Jońǵarlar basyp alǵan qazaq jerin azat etý jolynda ol kúshimen de, aqylymen de az qyzmet jasaǵan joq. Halyq ta ony sol úshin qurmettedi.

Abylaı — asa qataldyǵymen, kesimdi pikirimen, sonymen birge qajet jerindegi aılalyǵymen jáne árkimniń isin baǵalaı bilýimen de bedelge ıe bolǵan adam, Jońǵarlarmen bolǵan atys-shabys jyldarynda Abylaı Jetisýda áldeneshe bolǵan desedi, ol jaıyndaǵy áńgimeler el arasynda áli saqtalǵan.

Birde Abylaı áskeri Jetisýda turatyn qazaq rýy jalaıyr ishine toqtapty. Abylaı, árıne, eń syıly kisinikine túsken. Otaǵasy qart kisi eken, janynda on bes jasar uly bolypty. Qazaq ádetimen qartty Abylaı sózge tartyp: «Aqsaqal, aıtyńyzshy, jol anasy ne, sý anasy ne, sóz anasy ne?» — depti. Aqsaqal oılanyńqyrap baryp, batylsyzdaý: «Jol anasy ne bolsyn, úlken dańǵyl jol shyǵar. Sý anasy muhıt ta, sóz anasy til emes pe?» — dep, jumbaq sózge jumbaq jaýap qaıtarsa kerek. Sonda qarttyń qasynda otyrǵan on bes jasar bala julyp alǵandaı: «Ata, durys aıtpadyń»,— depti. Qart ta, Abylaı da, úıdegilerdiń bári balanyń betine qaraıdy. Ol aspaı-saspaı: «Jol anasy tuıaq bolar, sý anasy bulaq bolar, sóz anasy qulaq bolar»,— dep jaýap beripti. Sez qısynyna qatty rıza bolǵan Abylaı: «Atyń kim, shyraǵym?» — degende, bala: «Eskeldi»,— degen eken. «E, jalaıyrdy aýzyna qaratatyn adam jańa ósip kele jatyr eken»,— degen kórinedi Abylaı sonda. Álgi sózdi sol aradaǵy el Abylaı bergen batadaı kóredi, áli kúnge deıin áýlıelik pikir dep baǵalaıdy.

Sol Abylaı qalyń áskermen Qarataldyń boıyna tutqıyl qıyn-qystaý kezde kelip qalady. Áskerdiń azyq-túligi joq, joryqtan qaljyraǵan qamsyz bir kezi bolsa kerek. Tańdap-talǵamaı, reti kele qalǵan aýylǵa toqtaıdy. Sharshaǵan ásker kúsh jınap, álgi aýylǵa jeti kún aıaldaıdy. Jeti kún boıy Abylaı da toq, áskeri de toq, anaý joq, mynaý joq degen kúńkil áńgime de: bermeı jatyr, jetpeı jatyr degen shaǵym da — eshteńe estilmeıdi, bári yń-shyńsyz. Abylaı oılanyp qalady. Jetinshi kún degende, jigitterin shaqyryp alyp: «Áı, jigitter, bizdi jeti kún boıy tamaqtandyryp, baǵyp-qaǵyp jatqan kim? Aty-jónin bildińder me, alyp kelińdershi, kóreıin»,— deıdi. «Qup bolady»,— dep jigitteri shyǵyp ketedi. Álden ýaqytta saqaly ósken, betiniń bári túk-túk, omyraýy ashyq, kókireginiń bárin jún basqan dáý qara kisi kelip bosaǵadan únsiz basyn ıedi.

— Osy aýyldyń ıesi sen be?— deıdi Abylaı.

Túkti dáý taǵy úndemeı basyn ıedi.

— Qansha malyńdy jedik, aqysyna ne suraısyń? — deıdi.

Dáý qara taǵy eńkeıe berip basyn shaıqaıdy.

— Osynyń bárin óziń bilip istediń be álde bireý kúshtedi me? — dep suraıdy.

Oǵan da taǵzym etip tilsiz jaýap qaıyrady.

Abylaı álginiń qylyǵyna qaıran qalǵany sondaı, atyn suraýdy da umytyp ketedi. Tek dáý qara óz jónine ketip bara jatqanda, qasyndaǵylarǵa:

— Mynaýyń adam emes, qaban ǵoı,— dep kúńk etip qalsa kerek. Sodan bylaı álgi kisiniń aty Qaban atalyp ketipti.

Ótirik-shynyn kýálendire almasaq ta, áńgimeniń astarynan Abylaıǵa degen el peıili, tipti, Abylaıǵa ǵana emes, Abylaı sıaqty halyqqa qıyn kezeńde qorǵan bola bilgen batyrlarǵa degen qarapaıym jurttyń syı-qurmeti aıqyn ańǵarylady. Halyq, bálkim, ózi úshin basyn ólimge tikken erlerdiń kemshiligi men qatelikterin de kóshirip jiberetin bolý kerek. Olardyń erligin ǵana urpaqqa úlgi etip, kóleńke jaqtaryn kóp aıtpaı, qadirin túsirmeýge tyrysqan ǵoı.

Súıegi sultan bolǵanmen, Abylaıdyń qara basynan talaı qıynshylyqtar ótken. Jas kúninde quldyń ornyna da júrgendigin joǵaryda aıttyq. «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» jyldarynda elge es bolarlyqtaı aıtýly áreket jasaı almaǵandyqtan, orta júz hany Ábilmámbettiń bedeli kózi tirisinde-aq ábden taıǵan bolatyn. İs júzinde orta júzdiń basty bıligi Abylaıǵa qarap, uly júz qazaqtarynyń da biraz bóligi sonyń qol astyna ótken-di.

Resmı jolmen han saılanbasa da, Abylaı handyq dárejede qyzmet atqarady. Ol bir soǵysta Qaldan-Serenniń uly Sharyshty (Charch) óltiredi. 1742 jyly óshikken Qaldannyń áskerleri Abylaıdy qapyda qolǵa túsiredi, sodan ol túrmede bir jylǵa jýyq jatady. Alaıda túrmeden qalaı qutylyp shyqqany jaıynda naqty derekter joq, biraq 1743 jyldyń kókteminde túrmeden bosap shyqqany aqıqat. Levshınniń jazýyna qaraǵanda, ony qutqaryp alýǵa orys memleketiniń áreketi sebep bolǵan sıaqty. Orynbor gýbernatory Neplúev maıor Karp Mıllerdi Qaldanǵa jumsap, sonyń nátıjesinde Abylaıǵa azattyq berilgendeı. Sirá, týǵan balasyn óltirgen kisini aman-esen eline qaıtarýǵa Qaldan jaıdan-jaı ruqsat bere qoımasa kerek. Ondaı qadamǵa ony aıaq bastyrsa, tek Rossıa sıaqty úlken memleketten qorqý ǵana aıaq bastyra alady. Alaıda T. Moıseev 1983 jyly jaryq kórgen «XVI—XVIII ǵasyrlardaǵy Qazaqstan, Orta jáne Ortalyq Azıa» atty kitaptaǵy maqalasynda Qaldan-Serenniń maıor. Karl Mıllerdi sol joly qabyldamaı qoıǵandyǵyn dáleldeıdi. Jáne Abylaıdy bosata otyryp, Qaldan Ábilqaıyrdyń orys qol astyna beker kirgendigin aıtyp sálem joldapty.

Bir qyzyǵy, jaz aılarynda Abylaı sultannyń balalary Qaldan-Serenniń ordasyna baryp, bir-eki aı jaılaýda bolyp, Qaldannyń balalarymen birge oınap-kúlip qaıtady eken.

Abylaıdyń qalmaq tutqynynan qalaı qutylǵanyn Úmbeteı jyraý bylaı madaqtaıdy:

— Qaldan hannyń áskeri

İzdep seni ári-beri,

Qapyda ustap alǵanda,

Alyp baryp Táshkende

Kór zyndanǵa salǵanda,

Eliń qarań qalǵanda,

Toqsan jaqsy úsh júzden

Seni suraı barǵanda,

Óltirem dep Qaldan han

Oraıyna Sharyshtyń

Sózine qarsy sóz aıtyp,

Jaýaptastyń, qarystyń.

Qapıada tutyldyń,

Qalmaqqa biteý jutyldyń,

Sheshendik jolyn tutyndyń,

Úsh aýyz sózben qutyldyń,

Umyttyń ba sony, Abylaı?

Asyra maqtap otyrǵan bolar-aý degenniń ózinde de, jyrdyń túbinde biraz shyndyq jatqanyn ańǵarý qıyn emes. Osyndaǵy «sheshendik jolyn tutyndyń» degen tirkeste kóńil aýdararlyq bir gáp bar sıaqty, óıtkeni el ishinde osyǵan oraı bir áńgime aıtylady.

Tutqyndaǵy Abylaıdy aldyna aldyryp: «Abylaı, baýyr etim balamdy óltirip, qaıǵydan qan jutqyzdyń, saǵynyshtan sarǵaıttyń, qanǵa-qan, basyńdy alam!»— depti Qaldan.

Sonda Abylaı saspastan: «Áı, Qaldan, sen de san ret soǵysyp kórdiń, soǵystyń syryn bilesiń; kózińe qan tolǵanda, qaısysy qaranyń uly, qaısysy hannyń uly dep qarap jatpaısyń; qara qalmaq ta, quba qalmaq ta bir qalmaq dep, qarsyńa kelgendi shanshısyń. Balańdy óltirsem, seniń balań bolǵan soń emes, baıqamaı soǵysyp jatqandardyń biri dep óltirdim. Ajaly shyǵar, topyraǵy torqa bolsyn! Óli balańdy sen saǵynǵanda, tiri balamdy men saǵynbady deımisiń, bes aı azapqa saldyń, alar óshińdi aldyń, endi bala-shaǵama jiber»,— degen eken.

Balasyn oılap solq-solq jylaǵan Qaldan sol sózden keıin Abylaıdy nókerlerimen qosa túrmeden bosatsa kerek. Ańyz áńgime osylaı deıdi.

1740 jyly Ábilmámbetpen birge Rossıaǵa baǵynýǵa ýáde etken Abylaı 1750 jyly sondaı ýádeni Qytaıǵa da beredi. Jáne olardyń elshisin qabyldaıdy. Ol sóıtip óz táýelsizdigin aılamen de saqtap qalýǵa tyrysady. Orta júz hany Ábilmámbet qaıtys bolǵan soń, muragerlik zańǵa sáıkes bolmasa da, 1771 jyly halyq ony han kóteredi, 1772 jyly Abylaı Rossıaǵa baǵynatyndyǵy jaıynda ekinshi ret ant beredi. Ol Túrkistan, Saıram, Shymkent, Sozaq qalalaryn ózine qaratady. Balasy Ádilge Talas boıynan qala salyp berip, uly júzdiń bıligin soǵan beredi Balalaryna Abylaı «Qazaq arasyndaǵy rý talasyn eshqashan aqı-taqıyna jetkize sheshpeńder, óıtkeni olardyń arasyndaǵy kelispeýshilik pen arazdyń qana han taǵynyń myzǵymaıtyn tiregi bola alady»,— dep aqyl aıtatyn kórinedi,

Kezinde el úshin, jer úshin janyn shúberekke túıgenmen, Abylaı qatardaǵy halyq jaǵdaıyn, turmys-halin jaqsartýda eshqandaı úlgi bolarlyq reforma jasaı alǵan joq. Elmen, el sózin ustaǵan jaqsylarmen sanaspaı, ózim bilemge salyp aǵat istegen áreketteri de kóp. Onyń birazy qazaqtyń aqyn, jyraýlarynyń shyǵarmalarynan da aıqyn ańǵarylady. «Sen eldiń arqasynda, erlerdiń arqasynda ǵana Abylaı bolǵasyń, sonyńdy umytpa!» — dep, olar ylǵı Abylaıǵa ótkenin eske salyp tejep otyrady. Tátiqara aqynnyń: «Úsh júzdiń balasy aqyldasyp, qoldasyp han kóterip edi, Úsh júzdiń balasyn bir balasyndaı kórmedi. At quıryǵyn súzińder, Allalap atqa minińder, Hantalaý qylyp alyńdar!» — deýi halyqtyń qaharyn da, hannyń minezin de birshama kózge elestetetindeı.

Aıtsa aıtqandaı, Abylaıdy Abylaı etken qazaq batyrlary ǵoı. Onyń zamanynda eldiń eldigin qorǵaǵan qanshama batyrlar ótti. Biz onyń birin bilsek, birin bilmeımiz. Keıbiriniń atyn estisek te, isin estimedik. Estigenimizdiń kóbin, amal ne, esten shyǵaryp ta aldyń. Jazýsyz, syzýsyz jurttyń tarıhy qumnan altyn izdegendeı, ár jer-ár jerde jylt etkenniń ózin qunttap júrip quramasań, «esek-kesek kúıinde kezige bermeıdi. Oǵan mysaldy taǵy jyraýlardan izdeıik.

— Qaldanmenen urysyp,

Jeti kúndeı júrisip,

Sondaǵy joldas adamdar:

Qarakereı Qabanbaı,

Qanjyǵaly Bógembaı,

Shaqshaq uly Jánibek,

Sirgeli qara Tileýke,

Qaraqalpaq Qulashbek,

Tigeden shyqqan Esterbek,

Shapyrashty Naýryzbaı,

Qudamendi Jibekbaı qasynda,

Baq, dáýleti basynda

Senerbaı men Shúıbekbaı,

Tańsyq qoja, Mamyt bar,

Qasqaraýuly Moldabaı,

Qatardan jaqsy qaldyrmaı,

Aınaqul Bátı ishinde,

Óńkeı batyr jıylyp,

Abylaı saldy jarlyqty,—

demeýshi me edi Buqar babamyz. Tizimdep shyqqannyń ózinde tula boıyń shymyrlap, kileń batyrlardyń kıeli esimin qurmetpen ataısyń. Ataımyz. Kóp jaǵdaıda ataýdan ary asa almaımyz. Eske alýǵa bolar edi, eske alatyndaı eshbir tarıhyn naqty bilmeımiz. Buqar jyraý babalyq mahabbatymen meıirlene atap otyrǵan batyrlardy biz de meıirlene balalyq mahabbatpen eske alǵymyz keledi, biraq qalaı eske alarymyzdy bilmeımiz. Naqty isin, naqty beınesin eń qurymasa elestetkimiz kelip ensıkáopedıany ashsaq ta, tarıhty aqtarsaq ta, jalpylyqtan ary asa almaı jyǵylamyz. Tarıhqa iltıpatpen, úlken men kishini birdeı elep qaraýdy búgingi urpaq orys halqynan, Evropa halyqtarynan qatty úırenýleri kerek.

Buqar jyrynda aty atalǵan úsh batyr: Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógembaı jáne Shapyrashty Naýryzbaılardyń árqaısysy — Abylaı áskeriniń tý ustaýshysy bolǵan batyrlar.

Salqam Jáńgir men Batýr qontaıshy 1643 jyly soǵysqan Ordyń bulaǵynyń batys jaǵynda, Jalaýly degen jotanyń jol ótetin moınaǵynda tastan úıgen jalǵyz mola bar, el sony Qarakereı Qabanbaı batyrdiki deıdi. Dáleldenýi qıyn bolǵanmen, qulaq aspaı qoıýǵa taǵy bolmaıtyn derek. Ol molanyń qasynan betin bir sıpamaı esti qarttar etpeıdi. «Apyrmaı, babamyz Qabanbaı batyrdyń beıiti degeni ras pa eken, á?»— dep, baba erligin biletin jastar bir áńgime aıtpaı, burylyp qaramaı taǵy ótpeıdi. Sonyń bári — tárbıe, dástúr Esti halyq eskisin syılaý arqyly búgingisin bıiktetedi» Bizdiń urpaq ta — búgingi komýnızm qurylysyna belsene aralasyp júrgen urpaq ta — ata-babasynyń súıegi jatqan jerdi jaýǵa taptatpas úshin janqıarlyq istiń qandaıyna bolsa da barady Urpaqtan urpaq úırenip, jıyn-toılarda jatqa aıtylyp kele jatqan «Qabanbaı batyr» jyrynyń el ishinde áldeneshe nusqasy bar. Onyń eki nusqasyn kúıtabaqqa jazylyp, qazir talaı úıdiń tórinde tur.

Qabanbaıdyń týǵan, ólgen jyldary belgisiz. Naıman taıpasynyń Qarakereı rýynan shyqqan. Keıin sol rýdyń bıi bolady 1745 jyly Rossıanyń qol astyna ótýge tilek bildirgen progresıvtik baǵyttaǵy batyr. Qartaıyp baryp ólgen degen joramal bar.

Bógembaı atty batyr qazaqta ekeý (Bógenbaı dep te jazylyp júr). Ekeýi de bir kezeńde ómir súrgen, bir kezeńde attary shyqqan. Buqar jyrynda aty atalǵan Bógembaı batyr 1690 jyly Syr boıynda týsa kerek. Arǵyn taıpasynyń ishindegi Qanjyǵaly rýynan shyqqan. Qazaq jaýyngerleriniń eń úlken aǵasy sanalyp, «Qanjyǵaly kart Bógembaı» atalyp ketken. Úlken áskerbasy bolǵan, qazaq-qalmaq jáne qazaq-qytaı soǵystarynda erligimen erekshe kózge túsken. Túrkistan, Saýran qalalaryn jońǵarlardan azat etýde, olardy qazaq jerinen asyra qýýda úlken úlesi bar batyr 1756—58 jyldarda Talqy soǵysynda (Saıram kóliniń qasy, qazirgi Shyńjań ólkesi) Qytaı áskerin kúırete jeńip, olardy Úrimjiden asyra qýǵan 1761 jyly ol Qytaıǵa elshilikke de barǵan.

Jalpy, el aýzyndaǵy áńgimelerge aqyn-jyraýlardyń shyǵarmalaryna qaraǵanda, Bógembaı erligine oraı aqyldy da adam bolǵan 85 jasynda Torǵaı ózeniniń boıynda qaıtys bolyp, súıegi Túrkistan qalasyndaǵy Qoja Ahmet Iassaýı kúmbezine jerlenedi, Turanaly, Turymbet atty eki balasy bolǵan kórinedi. Ol jaıynda «Bógembaı batyr» atalatyn epıkalyq poema bar. Onyń bir nusqasyn profesor Sársen Amanjolov 1935 Joly jeke kitap etip bastyrǵan da eken. Qazir Qazaq SSR Ǵylym Akademıasynyń qorynda taldyqorǵandyq qart aqyn Muqash Baıbatyrovtyń jazdyrýynda eki bólimdik «Bógembaı batyr» jyry saqtaýly. Óz aıtýyna qaraǵanda, bul jyrdy ol kisi Shoıbek Tastemirov degen kisiden 1927 jyly úırenipti. Jyrdyń bir bólimi batyrdyń aqyldy isterine. tájirıbeliligine arnalsa, ekinshisi batyrǵa degen keıingi urpaqtyń qurmetin kórsetýge arnalǵan.

Sol jyrdyń ekinshi bólimin taldaı ketýdiń tárbıelik, tanymdyq úlken máni bar dep oılaımyn.

Bógembaı batyrdyń qartaıǵan shaǵy eken. Besin kezinde bireý shapqylap kelip habar aıtady. Qalmaqtyń Qaranaı degen batyry on toǵyz myń áskermen el shetine kirip, semiz maldardy sanap alyp áketip jatyr eken. Jat habardy estigen soń, qart Bógembaı inisi Sarybaı batyrdy jumsap el-jurtty jınaıdy. Erkek kindikten eshkim qalmaı jınalady, jaýǵa qarsy qart Bógembaı ózi de shyqpaq bolady, biraq batyr inileri oǵan kónbeıdi. Bógembaıdyń batyr inileriniń biri Beksultan jaýǵa minerge at tappaı qatty qınalady. Aqyry óıtip-búıtip júrip Sarybaı batyr qalmaqqa qarsy jasaq jınaıdy.

Eldi qalmaq shapty degen habardy Sarybaı Ábilmámbet hanǵa da jetkizedi. Biraq qorqqan han jaýǵa shappaı úıinde buǵyp qalady.

Qalmaqtyń Qaranaı batyry qazaq eliniń shetine ilige-aq: «Qolyma Bógembaı batyrdy berińder»,— dep jar salady.

— Qalmaqqa qazaq qarsy jaqyndady,

Azýy Qaranaıdyń saqyldady.

«Qolyma Bógembaıdy tiri berseń,

Jaý bolmaı qaıtamyn»,— dep taqyldady,—

deıdi jyr. «Meniń toǵyz jasymda Bógembaı batyr ákem Shynardyń basyn kesken. Ákem onda 49-da bolatyn. Men jas boldym, jetim boldym, endi ákemniń kegin alýǵa keldim. Bógembaıdy ustap bermeseńder, qazaqtyń ulyn qul, qyzyn kúń etip qyram»,— deıdi Qaranaı.

Qazaq jasaǵy Bógembaıdy qazaq halqynyń bedeli sanap, er namysy — el namysy úshin jońǵarlarǵa qarsy shyǵady. Eki ásker betpe-bet keledi. Sende astyna qara tulpar mingen, denesi búkil áskerdiń ishinde erekshe dáý, basyndaǵy dýlyǵasynyń ózi munaradaı, jýan keýdeli Qaranaı áskerdiń aldyna shyǵyp, qazaq batyrlaryn jekpe-jekke shaqyrady, Sarybaı kópke qaraıdy, sen shyq dep eshkimge aıta almaıdy. Jıyrma eki jastaǵy Tumanbek degen jigit dereý atynan qarǵyp túsip jol suraıdy. Sarybaıdan bata alyp, kók atty jigit qalmaqqa qaraı betteıdi.

Qaranaı Tumanbekti qorash kórip: «Beıshara, sen kimsiń? Ólesiń ǵoı, Bógembaıdy ákep berseń, tiri qalasyń»,— dep mazaqtaıdy. Jas Tumanbek taısalmaı:

«Tumanbek — meniń atym, ákem — Maıan,

Týysy Bógembaıdyń elime aıan»,—deıdi.

Qaranaı sonda: «Ejelden qazaq-qalmaq soǵysqanda, áýelgi kezekti qalmaq alatyn, kezegimdi ber, bala»,— deıdi. Tumanbek kónedi. Qaharlanǵan Qaranaı býradaı shabynyp kelip segiz qyrly naızasyn shurqyltaıdan suǵady. Sol sát Tumanbek te naızanyń ushyn ustaı alady. Ekeýi siresip qatyp qalady. Iterisip yrǵasyp turǵanda, Tumanbektiń astyndaǵy kók at salmaqqa shydamaı syr berip qalady: beli maıysyp, súrinip ketedi. Sol ýaqytta Tumanbek qolyndaǵy naızadan aırylyp qalady, qas qaǵym sátti paıdalanyp, Qaranaı naızasyn suǵyp úlgeredi. Qazaq batyry jer qushyp, Qaranaı at oınatyp betke shyǵa beredi.

Tumanbektiń súıegin jaýǵa taptatpaımyz dep, qalyń qazaq lap qoıady, qyrǵyn soǵys bastalady da ketedi. Kún batqansha soǵysyp, qazaqtan tórt júz adam qyrylady, qalmaqtyń sany odan az.

Endi qolbasy Sarybaıǵa Beksultan batyr kelip muńyn shaǵady. «Jekpe-jekke shyǵaıyn, qalmaqtan kekti alaıyn, ala almasam, óleıin, biraq astyma miner atym joq, at taýyp ber»,— deıdi. «Óziń tańda, laıyq degen atyńdy alyp bereıin»,— degen soń, Beksultan. «Aqanaıdyń ala aty men minýge jaraıdy»,— deıdi Sarybaı Aqanaıdy shaqyryp alyp atyn Beksultanǵa bere turýyn ótinedi. «Báribir biz ólsek, sen de aman qalmaısyń»,— degendi aıtady. Óz basynyń amandyǵyn aldymen oılaǵan Aqanaı sonda: «Oıbaı, qaptaǵan qalyń soǵys bolyp ketse, jaman atpen jaý qolynan ózim ólip qalarmyn»,— dep, atyn bermeı qoıady. Beksultan ashýlanyp: «Aqyr báribir bir elim, qalmaq óltirgenshe, odan da meni sen óltir»,— dep Aqanaıǵa aqyrady. Jurt jabyla túsindirip, jaýdyń batyry Qaranaı ólmeı, qazaqqa jaqsylyq joq dep, Aqanaıdy amalsyz kóndirip, atyn Beksultanǵa zorǵa alyp beredi.

Ala atqa mingen Beksultan urandap ortaǵa shyǵady. Qaranaı taǵy da birinshi kezekti suraıdy «Qaıtsek te ekeýmizdiń bireýimiz jeńýimiz kerek, ala ber kezegińdi»,— deıdi de, Beksultan qasqaıyp qarsy qarap turady. Qutyrǵan arystandaı kúrkirep kep Qaranaı naızany qos qoldap urady. Beksultan shap berip naızasyn ustaı alady dep laqtyryp jiberedi.

«Al endi kezegińdi sen al. Men de seniń naızańdy laqtyrarmyn»,— deıdi Qaranaı.

Beksultan ala atqa qamshy basyp, naızasyn sol qolyna ustap, oń qolyna kók semserin alady, Shaýyp kele jatyp amal oılaıdy. Ekpindep kelgen boıda usynǵan naızaǵa erbeń etip Qaranaıdyń qoly tıedi, sol zamat Beksultan naızany oǵan ustata salyp, semsermen jelkeden salyp etedi. Qaranaı at ústinen omaqasa qulaıdy. Arýaqtanǵan qazaq jasaǵy qalmaqtarǵa lap qoıady. Ákesiniń esesin izdep kelgen Qaranaıdyń súıegin qalmaqtar alyp kete almaı da qalady. Dál tús kezinde bastalǵan soǵys kesh bata qalmaqtardyń qashýymen aıaqtatady Jeldiózektiń boıynda qyrǵyn tapqan qalmaqty qazaq batyrlary Barqytbelden ary asyra qýyp tastaıdy. Ol kúngi soǵysta bir myń úsh júz qalmaq qyrylady.

On segiz kún boıy habarsyz ketken inilerin izdep shyqqan Bógembaı jeńispen qaıtqan jasaqtyń aldynan jolyǵady.

Shynyn aıtý kerek, bul jyrdyń kórkemdik dárejesine bálendeı tamsanýǵa bolmaıdy Biraq jyr men jyrdy, batyr men batyrdy, oqıǵa men oqıǵany salystyrý úshin mundaı jyrlardyń, da derektik máni erekshe dep oılaımyn.

Osy jyrdy oqyǵanda, nege ekenin, ejelgi túrik batyry Kúlteginniń bir jylda jaýmen bes ret shaıqasqany esińe túsedi, Ol sol jyly jaýǵa qarsy shapqanda, birese astyna Azman aǵyn, birese Az qarakerin alma kezek minip shyǵýshy edi. Áýelgi bir kezde, Kúltegin bir soǵystyń ózinde úsh ret at almastyryp minetin: «Eń ilki Taldyqyn Chýrdyń Boz atyn minip shapty, ol at sonda óldi. Ekinshide Yshbar Iamtardyń Boz atyn minip shapty, ol at sonda óldi. Úshinshide ıegin Silikbektiń ertteýli tory atyn minip shapty. Ol at sonda óldi»,— dep jazylǵan ǵoı «Kúltegin» eskertkishinde. Kúltegin batyr kerek jerinde Baıyrqynyń aq aıǵyryna da, Bashǵy boz atqa da, Alyp Shalshy aq atqa da, Ógsiz aǵyna da mine berýshi edi, endi odan on bir ǵasyr keıin týǵan Beksultan batyr ol qusap on at minbek turmaq bir at taýyp mine almaı kiriptar bolady. Apyrmaı, Aqanaı degen áldekim astyndaǵy atyn batyrǵa túsip bergisi kelmeı masqara qylady-aý! Batyrdyń baǵyn baılaǵan áleýmettik teńsizdikke qalaı qynjylmassyń. Tipti, Tumanbek batyrdyń ózi de atynyń osaldyǵynan ólim tapqan joq pa?

«Elge jaý shapty!» dep habarshy kelip turǵanda, Ábilmámbet han úıine tyǵylyp, jaýǵa barmaı buǵyp qalady. Hanǵa halyqtyń da keregi joq, jerdiń de qajeti joq sıaqty. Óz amandyǵynan basqa eshkim de, esh nárse de oǵan qymbat emes. Ábilmámbettiń ol qylyǵyn da ózinen on bir ǵasyr buryn ótken Tonykókpen salystyraıyqshy. Ol: «Qapaǵan (kisi aty — B. N.) qaǵan úshin túnde uıqtamadym, kúndiz otyrmadym. Qyzyl qanymdy tóktim. Qara terimdi aǵyzdym. Kúsh-qýatymdy berdim... Búkil túrki halqyna qarýly jaý keltirmedim. Atty ásker jolatpadym. Elteris qaǵan jaýlamasa, oǵan erip men de jaýlamasam, elim, halqym joıylar edi»,— dep yshqyna syryn aıtady.

Basqasyn bylaı qoıǵanda, batyryna da jany ashymaıtyn, eldiń aryn namys qylmaıtyn Ábilmámbet sekildi handarǵa qaıtip alǵys aıtarsyń?!

Endi XVIII ǵasyrda ómir súrgen Bógenbaı atty ekinshi batyrǵa kelsek, ol Arǵyn taıpasynyń Shaq-shaq rýynan shyqqan, Jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy kúres bastaýshylardyń biri bolǵan. Qazaqstannyń Rossıaǵa qosylýyna yqpal etken, sol maqsatpen Orynborǵa birneshe ret barǵan. Kishi júz jerinde, Ábilqaıyr hannyń qasynda júrgen. P, I. Rychkovtyń deregi boıynsha, ol 1756 jyly qazaqtar men túrikmender arasynda bolǵan qaqtyǵys kezinde qaza bolady.

Abylaı hannyń tý ustaýshy úsh batyrynyń biri Naýryzbaı Qutpanbetuly 1706 jyly qazirgi Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda týǵan. Shapyrashty taıpasynyń Tólemis rýynan shyqqan. Onyń búkil ómiri jońǵarlarmen soǵysýmen ótken kórinedi. Qudaıbergen, Sholpan, Dúısen degen úsh baýyry da jońǵarlardyń qolynan qaza taýypty. 1729 jyly, 23 jasynda, qalmaqtyń ataqty batyrlary Shamalhan men Qaskeleńdi jekpe-jekte óltirip Naýryzbaıdyń ataǵy shyǵady. Jetisýdy jońǵarlardan azat etýge belsene qatysqan batyr 1751 jyly óz ajalynan ólgen kórinedi. Almaty oblysynyń Baqanas aýdanynda osy batyrdyń atymen atalatyn Naýryzbaı kóli bar.

Abylaı han jaıynda áńgime qozǵaǵanda, onyń is-áreketin Jońǵar handyǵymen baılanystyrmaı aıtý qıanat bolatyn sıaqty. Bir ǵasyrdan asa ýaqyt boıy dáýirlep-dáýirlep kelip typ-tıpyl derlik qusyp ketken ol handyqtyń aqyrǵy alashapqynyna azdy-kópti dárejede Abylaı da aralasty. Búıirdegi jaýdyń búlinýinde onyń da ózindik úlesi bar.

Qazaq halqy úshin atynyń ózi ázireıildeı bolǵan Qaldan-Seren 1746 jyly óledi. Odan úsh ul qalady: úlkeni Lama Dorjy 19-da, ortanshysy Sevan- Dorjy 13-te, kenjesi Sezan-Dashı 7-de. Ǵaldan-Seren ózi taq muragerligin ortanshy ulyna ósıet etken eken, sol uly 1746 jyly han saılanady. Biraq astyrtyn áreket jasaýshylar ony 1749 jyly taqtan túsirip óltiredi. Jońǵar hany Lama-Dorjı bolady, ol Ǵaldan-Serenniń zańsyz áıelinen týǵan kórinedi. Al muragerlik zań boıynsha, taqqa bul moly Ǵaldan-Serenniń jaqyn týys nemeresi Davası (Debache) noıan otyrýǵa tıis eke». Endi taqqa talasýshy jańa básekeshi sol Davası shyǵady. Onyń jer ıeligi Tarbaǵataıda edi. Davası oırattyń Tarbaǵataıdaǵy taǵy bir noıany Amýrsanamen jaqyn dos ári tyǵyz baılanysta bolady. Lama-Dorjıdyń taqqa otyrýyna ekeýi birigip qarsy áreket jasaıdy. Ekeýiniń ol áreketi alǵashqyda qatty sátsizdikke ushyraıdy da, 1751 jyly jan saýǵalap ekeýi de Abylaı handy kelip panalaıdy. Jońǵar handyǵynda taq úshin ótip jatqan baqtalastyqty orta júz hany Abylaı qas qaqpaı baqylap otyrǵan. Sol baqtalastyqqa birde maı quısa, birde tejeý salyp, ol ylǵı óz qajetine qaraı yqpal etip otyrýǵa tyrysady. Lama-Dorjı Abylaıǵa arnaıy elshi jiberip, qashqyndardy qaıtaryp berýin talap etedi. Oǵan Abylaı: «Qazaqtyń zańy boıynsha, adam turmaq ıesinen qashyp tyǵylǵan ıtti de ustap berýge bolmaıdy»,— dep jaýap beredi. Oǵan ashýlanǵan Lama-Dorjı árbir noıan men árbir zaısan qol bastap qazaqpen soǵysyńdar degen buıryq beredi. Biraq odan bálendeı nátıje shyqty degen derek tarıhta joq.

Abylaı jońǵar noıandary Davası men Amýrsanany bir jyl panalatady. Sodan keıin ekeýi eline qaıtyp, taq úshin kúresti taǵy ary jalǵastyrady. Aqyry olar 1753 jyly han ordasyna tutqıyl shabýyl jasap, Lama-Dorjıdy óltirip, taqqa Davası otyrady. Onyń ol áreketine qarsy bolǵan keıbir zaısandar (jaısańdar) men noıandar Nemehý-Jırgala degendi óz betterinshe han saılaıdy. Sóıtip, Jońǵarıany eki han bıleıtin bolyp shyǵady. Osy tusta Davasıge ejelgi dosy Amýrsana aıanbaı qyzmet jasaıdy, ol qazaq hany Abylaıdyń kómegimen Nemehý-Jırgala hannyń tobyn talqandap, ózin óltiredi. Qysqasy, jońǵarlyqtardyń ishin alaýyzdyń jaılap, jik-jik kúresten handyq qatty álsireıdi.

Ol álsireýdi kórshi Qytaı ımperıasy óz paıdasyna sheshýdi kózdep, sol baǵytta áreket ete bastaıdy. Narazylyqpen qashyp ótkenderdi panalatyp, olardy qoldap otyrady. Qytaı jerine Ǵaldan-Serenniń eki nemeresi qashyp ótedi. 1753 jyldyń kúzine solaı qashyp ótken oırat semásynyń sany 3 myńǵa jetedi.

Jońǵar elinde bolyp jatqan búlikterdiń bárin Rossıa da jiti qadaǵalap otyrdy. Jońǵar ishindegi alaýyzdyqty qazaq feodaldarynyń paıdalanyp qalǵysy kelgen nıetin Rossıa qoldamady. Orys ımperıasy kóshpeli eki kórshi eldiń ózara kúsh biriktirip ketýine de qolynan kelgenshe kedergi jasap otyrdy. Áıtkenmen Davasıdyń han bolyp ornyǵýyna Abylaı da az eńbek sińirmeıdi. Davasıge baǵynǵysy kelmegenderdi jýasytý úshin, ol qalmaq jerine ár kezde myńnan bes myńǵa deıin jasaq jiberip, kómektesip otyrǵan. Ony sol kezdegi orys áskerleriniń jazbalary naqty dáleldeıdi. (Praporshık Verevkın).

Jońǵarǵa jańa han bolǵan Davası qalmaqtardyń alǵashqy hany Batýr qontaıjynyń tikeleı urpaǵy edi, sondyqtan handyqqa talasýǵa onyń tolyq pravosy bar. Al Amýrsanada ondaı pravo joq. Ol — tek Ǵaldan-Serenniń qyzynan týǵan adam, han tuqymyna jıen ǵana. 1722 jylǵy. Árıne, dáýletti bolǵan, Tarbaǵataıda oǵan bes myń tútin baǵynǵan. Davasıdiń han bolýyna, taqqa otyrýyna, óz jaýlaryn jeńýine ondaı eńbek sińirgen adam joq. Sol qyzmetteri úshin Davası oǵan keıin mol úles berem, jeke ulysty (Gýrbon-Modon) bıletem dep ýáde etedi. Sirá, sol ýádede kóp syr jatqan bolý kerek. Óıtkeni keıin, Davası ábden nyǵaıyp, jońǵardyń jalǵyz bıleýshisine aınalǵan kezde, eki eski dostyń arasy kenet buzylyp, onyń aıaǵy úlken jaýlasýǵa ushtasady.

Keıbir derekterge qaraǵanda, áýelgi kezdegi ýádege súıenip Amýrsana óz úlesine Davasıden jer jáne adam suraǵan kórinedi, oǵan Davası: «Bir jerdiń eki basshysy bolmaý kerek»,— dep jaýap qaıtarady. Ashýlanǵan Amýrsana alty myń adammen Davasıge qarsy shyǵady. Ol úshin Abylaıdan 4 myń at pen túıe, 10 myń qoı suraıdy. Jáne olar soǵysqan kezde Davasıdiń ordasyna shabýyl jasaýyn ótinedi. Abylaı onyń barlyq ótinishin de oryndaıdy. Biraq Amýrsana jeńilis taýyp, nókerlerimen, qoldaýshylarymen birge Qytaıǵa qashyp ketedi. Amýrsenany jeńgen soń, Davası Qytaıǵa dostyq ara qatynas ornataıyq degen tilekpen elshi jiberedi. Biraq Sın ımperıasy ol tilekti quptamaıdy. Esesine olar Amýrsanany úlken qýanyshpen qarsy alady. Jońǵar memleketin qaıtsek kurtamyz degen olardyń ejelgi tilegine Amýrsananyń qashyp kelýi oraılasa ketedi. Oǵan kómektesýshi retinde olar soǵysqa qaýyrt ázirlene bastaıdy.

1755 jyldyń kóktemine qaraı bir derekter boıynsha 90 myń adamdyq, al keıbir derekter boıynsha 200 myń adamdyq Qytaı armıasy úlken eki bólimge bólinip jońǵarlyqtarǵa qaraı qozǵalady. Onyń bir aldyńǵy sheptegi otrádyn Amýrsana basqarady.

Qytaı áskeriniń eki bólimi apreldiń aıaǵynda Boratola ózeniniń boıynda bir-birimen qosylyp İleden ótedi. Birde-bir oń shyǵarmastan Jońǵar handyǵynyń jerimen ilgeri jyljıdy.

Qytaı áskeriniń jaqyndap kele jatqanyn estip, Davası 30 myńdaı ásker jınaıdy. Alaıda Qytaı armıasynyń quramynda Amýrsananyń da bar ekenin estigen soń, jońǵarlyqtardyń kóbi Davasıdy tastap solaı qaraı ótip ketedi. Davası Pekınge óz uly bastaǵan taǵy elshilik jiberedi, beıbitshilik pen dostyq qatynasty saqtaýdy ótinedi. Sóziniń shynaıylyǵyna ılandyrý úshin, Jońǵar hanynyń jaýyngerlik týyn da berip jiberedi. Eger ımperator qajet dep tapsa, óziniń de Pekınge baryp qaıta alatyndyǵyn aıtady. Biraq Sın úkimetine bul handyqtyń beıbitshiligi emes, birjola quryǵany kerek edi, sondyqtan Davasıdiń tilegi jaýapsyz qalady.

1755 jyldyń 14 maıy kúni Amýrsana basqarǵan Sın ımperıasy áskeriniń aldyńǵy shebi Tekes ózeniniń alqabynda Davasıdiń shaǵyn otrádymen kezdesedi. Davası qatyn-balasyn tastap, soǵyspastan Qashǵarǵa qaraı qashady. Biraq Kýcha qalasynda ustalyp, Amýrsananyń qolyna tapsyrylady, al ol ony Sın armıasynyń basshylaryna ótkizip beredi. Sodan Pekınge jetkizilip túrmege otyrǵyzylady.

1755 jyldyń jazyna soǵys jedel aıaqtalady. Jońǵarlyqtardyń qarsylyq jasaýǵa da shamalary kelmeıdi, Endi búkiloırattyq handyq joıylyp, derbes memlekettik ıelik te kúıreıdi, Onyń ornyna tikeleı Pekınge baǵynatyn tórt knázdik ornaıdy. Jońǵar memleketin birjola joıǵan soń, Qytaı armıasy elge qaıtarylyp taratylady. Osy tusta 1755 jyldyń sentábrinde Amýrsana qaıtadan bas kóteredi. Ol Qytaı armıasynyń kómegimen Jońǵar hany bolýdy eseptegen-di, endi onyń esesine eliniń óz táýelsizdiginen aırylǵanyn kórip, aldanǵan ol az ǵana qarýly otrádpen Qytaı ımperıasyna qarsy shyǵyp, shekara áskerin talqandap, 500 qolmen Jońǵarıaǵa qaıta qashyp keledi. 1755 jyldyń sońyn ala ony óz jaqtastary han etip saılaıdy. Qys boıy Amýrsana kúsh jınaıdy. Biraq ózine qarsylastardan jeńilis taýyp, ol taǵy da Abylaıdan kómek suraýǵa májbúr bolady. Onyń ótinishin qup alǵan Abylaı on myń áskermen Jońǵarıaǵa kiredi. Biraq úlken manchjýr armıasynyń ózine qarsy shyqqanyn bilip, Amýrsana 1756 jyldyń jazynda qazaq jerine kelip, taǵy da Abylaı sultandy panalaıdy.

Endi Sın ımperıasy taǵy ásker jasaqtaýǵa kirisedi. Bul joly Amýrsanaǵa qarsy jınalady. Olar Jońǵarıa jerinde uıymdasqan qarsylyq kórmesten basa kókteı ótip Óskemen bekinisine bir-aq tireledi. Amýrsananyń Abylaı sultan jerinde ekendigin bilgen soń, odan ary orta júzge qaraı bet alady. 1756 jyldyń avgýsynda Abylaı otrády Qytaı áskerimen soǵysyp, qazaqtar jeńiledi. Biraq Sın ımperıasynyń eki myń ǵana áskeri tereńdep qazaq ishine ene almaıdy.

Osy kezde Abylaıdan jasyryp orys úkimeti Amýrsanany Orynborǵa shaqyrmaq bolady. Alaıda Abylaı Amýrsanany myqty kúzette ustaıdy. Ózi joryqqa shyqqan kezde, ony da jeke kıiz úımen birge alyp júredi. Onyń úıin únemi otyz jigit kúzetetin bolady. Abylaıdyń qasynda bes aı bolǵan soń, 1756 jyldyń aıaǵynda, Amýrsana Jońǵarıaǵa qaıta keledi. Rossıa úkimetinen kómek surap, qol astyna alýdy ótinip Peterbýrgke arnaıy elshi attandyrady. Ertis pen Zaısan kóliniń aralyǵyna bekinis salýǵa ruqsat suraıdy. Orys memleketi, tikeleı kómek jasaýǵa halyqaralyq jaǵdaıdyń múmkindik bermeıtinin eskertip, biraq Rossıa tarapynan jońǵarlyqtardyń tynyshyn alatyndaı esh áreket jasalmaıtyndyǵyn aıtady.

On myń ásker jınaǵan Amýrsana Sın ımperıasyna qarsy keskilesken urystar ashady. Áıtkenmen kúshi ózinen áldeneshe ese artyq armıaǵa túbegeıli túk te isteı almaıdy, jeńilis taýyp, jazalaýshy otrádtyń qolyna túspeý úshin, taǵy qashýyna týra keledi.

1757 jyly 22 ıýlde Qytaı áskeriniń ókilderi Semeıge kelip Amýrsananyń qaıda tyǵylǵanyn bilýge áreket jasaıdy Dál osy tusta orys eliniń shekarasyna qaraı qashyp kele jatqan Amýrsananyń otrádyna Abylaı sultan tutqıyl shabýyl jasap, onyń mal-múlkin shaýyp alady Amýrsananyń ózi segiz ǵana senimdi jigitimen zorǵa qashyp qutylady.Sodan Amýrsana Semeıge 28 ıýl kúni kelip, ózin panalatýdy ótinedi. Jergilikti komandovanıe ony qabyldap, eki kúnnen keıin Iamyshevaǵa jetkizedi. Odan ary Tobylǵa jiberiledi. Sol arada Amýrsana sheshekpen aýyryp. 35 jasynda 1757 jyldyń sentábrinde qaıtys bolady. Sóıtip, áýelgi kezde óz Otanyn satyp Sın ımperıasyna ótip ketkenmen, keıin eki jyl boıy óz eliniń bostandyǵy úshin baryn sala kúresken Amýrsana tótenshe kelgen aýrýdan ajalyn tabady. Al onyń áıeli orys ımperatrısasy Elızavetanyń saraıynda júrip qaza bolady.

Amýrsanany batyr dep, basqa dep baǵalaǵanmen de, onyń aǵat áreketi Sın ımperıasynyń qolymen Jońǵar handyǵyn birjola joıýǵa sebep-syltaý boldy. Sın áýletiniń qatal jazalaýlarynan keıin az jyl ishinde 600 myńǵa jeterlik jońǵarlyqtardan 30-40 myńdaı ǵana adam jan saqtady, olardyń ózi de Rossıany panalap qana aman qaldy. P. P. Rýmánsev áıel-erkegi, bala-shaǵasyna qaramastan bir mıllıonǵa jýyq jońǵarlyq joıyldy degen derek aıtady. Aınalyp kelgende, jer betinen taǵy bir kóshpeli halyq memleketi qurydy. Al ol memlekettiń qurýyna tikeleı sebep bolatyndaı sheshýshi áreketter jasamaǵanymen, Abylaı ár kez ár túrli saıasat ústep, jońǵarlyqtardyń tirshiligine túrlishe aralasyp otyrdy. Sol jyldarda ol óziniń óte saıasatshyl, aılaly adam ekendigin tanytty.

Ómiriniń sońǵy jyldarynda bılikti balalaryna bólip berip, Abylaı ózi Túrkistanda tynysh ómir súredi. 1781 jyly qaıtys bolyp, Qoja Ahmet Iassaýıdiń mavzoleıi túbine jerlenedi. Qazaq halqynyń ómirindegi qaıshylyǵy degen qıyndyǵy mol kezeńde arenaǵa shyqqan Abylaıdyń da ómirinde qaıshylyq pen qatelik kep. Biraq halyq sonyń bárinen de eliniń azattyǵy úshin atqa qonyp qol bastaǵanyn bıikke qoıady, sol erligine súıinip, sol erligin jyr etedi.

Bir Abylaı emes, ómir men elim beldeskende, eli úshin janyn shúberekke túıip jaýǵa shyqqan Batyr Baıan, Malaısary, Súıindik Oljabaı batyr, Básentıin Syrymbet, Saǵynbaı, Sary, Roıymbek sıaqty has batyrlardyń erligi men erlikke bergisiz aqyldy isteri jaıynda ataqty aqyn-jyraýlar alýan-alýan tolǵaý men dastandar týdyrdy. Sol tolǵaýlar men dastandardyń boı ıitken halyqtyń lebin jutyp san býyn urpaqtar tárbıelenýde. Qalmaq qyrylǵan, Ańyraqaı, Ordyń bulaǵy, Oırantóbe sıaqty ata-baba erligine kýá jerler búgingi urpaqqa da qasıetti Otandy, el men jerdi sheksiz súıýdiń sımvolyndaı, qajet bolsa sol el men jer úshin qan tógýdiń de qasıetti ekendigine tiri kýáler tárizdi.

Qazirgi Semeı oblysynyń Taskesken aýdanyna qarasty jerde qazaq balasynyń qulaǵyna týa tanys Aqsháýli taýy tur. Qart Tarbaǵataıdyń bir silemi. Aqsháýli degen aty qandaı?! Sháýli dep babalarymyz búrkittiń uıabasaryn aıtady eken. Ol at bul taýǵa teginnen-tegin berilmegen bolý kerek. Aqsháýliniń ústine shyqsaq, jońǵar jaq bet alaqanyńdaǵydaı aıqyn kórinedi. Qazaq-qalmaq halyqtarynyń jaýgershilik áreketteriniń talaıyna kýá bolǵan áıgili taý basy Jalaýly da tap janyńda turǵandaı. Qaraýyl qaraýǵa da, jaýǵa urymtal tıýge de jáne qapyda qalmaýǵa da — bárine yńǵaıly jer. Qart jyraý babamyz Buqar Qalqamanuly Qanjyǵaly qart Bógembaıdyń ólimine baılanysty:

— Asý salǵan tas buzyp,

Tarbaǵataı belinen.

Qol qondyrǵan qos tigip

Borly degen kólinen.

Qalmaqty shapqan shýlatyp,

Aqsháýliniń órinen,—

dese, taǵy bir tarlan jyraý Úmbeteı Tileýulynyń «Bolmashydaı anadan Bolat týǵan Bógembaı» týraly:

— Aqsháýlige qos tigip

Aýyr qol jıdyryp aldyrdyń,

Qalmaqqa oıran saldyrdyń,—

dep jyrlaǵan Aqsháýlisi osy.

Árbir tasy, ár kóli men ár jotasy jyr, ańyzǵa aınalǵan Býrabaı, Kókshetaý, Baıanaýyl mekenderi babalardyń erlik shejiresine eskertkishteı bolyp júrekke uıalaǵan joq pa?! Onyń syrtynda atalarymyzdyń el qorǵaǵan, jer qorǵaǵan talaı soǵysynyń nátıjesin bilsek te. qaı jerde, qaı mekende bolǵanyn bile almaı júrgen jaǵdaıymyz qanshama?! Sonyń bári búgingi urpaqqa izde, izden dep turǵandaı emes pe?

Qazaq-jońǵar soǵystary tusynda ómir súrgen jyraý Aqtamberdi Saryulynyń: «Batyrlarsha joryqta, Ólmedim oqtan, qaıteıin!»— deýi ol kezeńniń qazaqtar úshin qanshalyq tarıhı, jaýgershilik kezeń bolǵandyǵynan jáne el qorǵap ólýdiń qanshalyq qurmettelgeninen aıqyn habar beredi.

Úsh jylǵa sozylǵan qantógisten keıin ǵana jońǵar basqynshylaryna zorǵa berilgen kóne Saıramnyń ornyn qalaısha qasıet tutpassyz?!

«Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamaǵa» ushyraǵan el alǵash eńse kóterip, jaýǵa soqqy bergen Torǵaı dalasyndaǵy Qarasıyr atty jerdi esten shyǵaryp, umyt qaldyrýǵa qaqymyz bar ma?! Bári de tarıh, ol tarıhqa tek ár kóńilden oryn kerek, qurmet kerek. Týǵan jerdi súıý sonda ǵana naǵyz súıýge aınalady. Jerdiń qasıetin bilmeı turyp qasıetteı almaısyń, al shyn qasıet tarıhı dástúrmen tyǵyz baılanysty. Keshegi men búgingi jáne erteńgi qosylyp qana qasıet quraıdy. Tarıhqa keńirek toqtalǵanymyz da sondyqtan.

Halyq ómiriniń qıly kezeńin, qazaq-jońǵar arasyndaǵy soǵystyń tarıhı jáne ádebı eskertkishi ótip qazaq sovet jazýshylary da talaı shyǵarmalar jazdy.

Dj. Nerý atyndaǵy halyqaralyq syılyqtyń laýreaty Ánýar Álimjanov «Jaýshy» romanyn, Qazaq SSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty İlıas Esenberlın «Kóshpeliler» atty trılogıasynyń «Jantalas» atty bólimin, jazýshy Ábish Kekilbaev «Úrker» romanyn, Sofy Smataev «Elim-aı» romanyn osy tarıhı kezeńdi sýretteýge arnady.

Jońǵar handyǵy joıylǵanmen de, qazaq halqyna qaýip joıylmady, burynǵy qalmaqtardan da beter qaýipti jaý Sın ımperıasy endi Shyǵys Túrkistandy baǵyndyryp, Qazaqstanǵa qoıan-qoltyq jaqyndady. Jońǵar tepkisinen qazaq jeriniń eń sońy bolyp qutylǵan Jetisýǵa qaýip batystan da tóndi. Qoqan handyǵy Jetisý qazaqtaryna jońǵarlardan beter jaısyz tıdi. Uzaq jyldar boıǵy qalmaqpen soǵystan ábden qaljyrap tıtyqtaǵan elge arqa súıer aıbyn kerek boldy. Sondyqtan Jetisýdaǵy jalaıyr rýynyń sultany Súıik Abylaıhanov Omby basqarmasy arqyly Rossıa ımperatoryna 1819 jyly óz bıligindegi taıpalardy Rossıa qaramaǵyna alýdy surap ótinish jazdy. Keıbir derekterge qaraǵanda, onyń qaramaǵynda sol kezde 55 myń adam bolypty. Bul Súıik — han Abylaıdyń balasy, Ýálıdiń inisi. Imperator Aleksandr I Súıikti Rossıanyń qol astyna alyp, 8 klastyq aǵa sultandyq shenge joǵarylatýǵa jáne oǵan Jetisý jerinde Balqash kóliniń shyǵys jaǵynan úı salyp, meshit turǵyzyp berýge úkim etedi. 1825 jyly orys otrády qurylys isine kirisip te ketedi, biraq shekara máselesi áli túbegeıli sheshim tappaǵan kez bolǵandyqtan, kelesi jyly Qytaı úkimetiniń talap etýi boıynsha ol qurylys qaıtadan qıratylyp tastalady. Súıik Abylaıhanovtyń ótinishi qaǵaz júzinde qabyldanǵanmen, biraq is júzinde qosylý prosesi ár túrli sebeptermen 25 jyl boıy kesheýildeı berdi. 1846 jyly ǵana Oıjaılaý degen jerde, qazirgi Taldyqorǵan oblysynyń Andreev aýdanyna qarasty Lepsi selosynda, 23 ıýnde Jetisý qazaqtaryn Rossıa ımperıasynyń quramyna qabyldaý saltanaty boldy. Oǵan Aıakóz, Kókpekti jáne Qarqaraly okrýgterine baǵynatyn sultandar; Dýlat, Alban, Sýan, Shapyrashty jáne Jalaıyr rýlarynyń sultandary, bıleri men aqsaqaldary qatysady. General-maıor Vıshnevskıı Uly júz qazaqtarynyń Rossıa qol astyna alynǵandyǵyn saltanatpen jarıalap, olarǵa adaldyqtaryn kýálendirip ári sol kezde Jetisý jerinde oıran sap júrgen Kenesary Qasymovty jaý dep sanaýǵa mindettep qol qoıdyryp alady.

Rossıaǵa qosylǵan soń Jetisý jerine orys sharýalary Ortalyq Rossıadan, Ýkraınadan, Sibirden kelip qonystana bastady. 1347 jyly Qapap bekinisi salyndy. 1843 jyly Uly júzge tuńǵysh prıstav taǵaıyndalady, prıstavtyń rezıdensıasy Qapal bekinisinde bolady. 1854 jyly Aıakóz ben Qapal qala bolyp qaıta qurylady.

1867 jyly 11 ıýlde jeke óz aldyna Jetisý oblysy quryldy, onyń alǵashqy gýbernatory G. A. Kolpakovskıı boldy. Jetisý, Syrdarıa, Kaspıı boıy, Ferǵana jáne Samarqan oblystary Túrkistan general-gýbernatorlyǵynyń quramyna kirdi, al onyń ortalyǵy Tashkent qalasynda boldy. Jáne Rossıanyń basqa oblystary qusap ishki ister mınıstrligine emes, Soǵys mınıstrligine baǵyndy. Jetisý oblysynyń ol kezdegi oblys quramyna alǵashynda Vernyı, Qapal, Sergıopol, Ystyqkól jáne Toqmaq — barlyǵy bes ýez qarady. 1869 jyly Túrkistan general-gýbernatory ýez basqarmasyn Sergıopol qalasynan Lepsi stansıasyna kóshirý jaıynda qaýly aldy. 1880 jyly Lepsi stansıasy qala bolyp qaıta quryldy. 1882 jyly jańadan Jarkent ýezi quryldy, 1899 jyldan qyrǵyzdardyń Pishpek (buryn Toqmaq), Prjevalskıı jáne Naryn ýezeri oblys quramyna endi. Jetisý oblysy 1882 jyldan bastap Aqmola, Semeı oblystarymen birge jańadan uıymdasqan Dala general-gýbernatorlyǵynyń quramyna kirdi de, 1897 jyly qaıtadan Túrkistan general-gýbernatorlyǵyna qarady. Oblys ortalyǵy burynǵy Almaty qalasy — Vernyı bolyp belgilendi.

1846 jyly Lepside (Shubar aǵash — Oıjaılaýda) Uly júz qazaqtarynyń bes rýy Rossıanyń qol astyna etýge ant bergen soń da, olardy rýbasylary basqara berdi. Tek 1847 jyly sol rýlardy basqaryp júrgen sultandar Súıik Abylaıhanovqa, Álı Ádilovke, Hakim Kólevke jáne Rústem Ábilpeıizovke patsha ókimeti Orta júz sultandaryna berilip kelgen mólsherde (343 som) jyldyń jalaqy belgiledi. 1847 jyly Qapalda áskerı post ornady da, ol sol jyly-aq áskerı bekiniske aınaldyryldy. Al 1848 jyly Uly júz qazaqtaryna erekshe prıstav taǵaıyndalyp, ol Qapalda ornalasty. Birinshi prıstavy baron Vrangel degen boldy. Keıin, 1856 jyly, Uly júz prıstavy Alataý okrýgi men Uly júz qazaqtarynyń bastyǵy dep atalyndy, is júzinde Jetisýdyń ákimshilik ortalyǵy sol edi, 1862 jyly ol Vernyı bekinisine kóshirildi. Batys Sibir general gýbernatorlyǵyna baǵyndy. 1867 jyly, Jetisý oblysy qurylǵan soń, Alataý okrýgi joıyldy da onyń bastyǵy Kolpakovskıı oblys gýbernatory bolyp belgilendi.

Oblys qurylǵan soń, qazaqtar úshin Jetisý jerinde erekshe artyqshylyq jasalyndy, olar shuraıly, qolaıly jerge qonystandyryldy. Kazaktar men orys sharýalarynyń kóptep qonys aýdaryp kelýine baılanysty, qazirgi Taldyqorǵan oblysyna qarasty jerlerde jańa eldi mekender salyna bastady.

1868 jyly Qoǵaly, Abakýmovqa selolary salyndy. Panfılov aýdanyndaǵy Kóktal selosynyń paıda bolý tarıhy aıryqsha.

Patsha úkimeti Jetisý ólkesindegi jaqsy jerlerge orys-kazaktardy ádeıilep ornalastyrǵany belgili. Sonymen birge ishki Rossıadan jaıly qonys izdep shubyrǵan orys sharýalary óz betterimen de qonys taýyp ornalasyp, ornyǵyp qalyp otyrǵan. Kóktal selosy osyndaı josparsyz shubyrǵan orys sharýalarynyń qonystanýynan baryp paıda bolypty.

Bul jaıynda N. M. Iadrınsevtiń 1882 jyly Peterbýrgten shyqqan «Otarlyq Sibir» degen kitabynda aıtylady. Anyq qaı jyly ekendigin dáldep aıtpaı, Iadrınsev: «Quljaǵa qaraı áskerı joryq jasaǵan kezimizde»,— deıdi. Olardyń Quljaǵa qaraı áskerı joryqqa shyqqan jyly qaı jyl ekenin tarıhqa súıenip dáleldemesek, shamalap aıta salýdyń reti kelmes. Onyń ústine Kóktalǵa áskerı otrád 1865 jyly ornaǵan, biraq ol kezde orys áskeri Quljaǵa qaraı qozǵalmaǵan.

N. Iadrınsevtiń jazýyna qaraǵanda, orys áskeri Quljaǵa qaraı bet alyp bara jatqanda, jolaı Býraqojyr (oryssha Borohýdzır atalyp ketken) ózeniniń boıyna áskerı post qoıylyp, ol araǵa kazaktardyń júzdigi qaldyrylady da, áskerı lazaret ornatylady. Kenet sol mańaıdan shubyrǵan arbalylar ózen boıyna shyǵa keledi. Surastyryp kórse, olardyń bári óz betimen jańa qonys izdegen orys sharýalary bolyp shyǵady. Bul aranyń áskerı lınıa ekenin, sondyqtan qonys tebýge ruqsat etilmeıtinin qansha túsindirse de, alys jol júrip ábden aryp-ashyp jetken sharýalar basqa jaqqa ketpeı qoıady. Aqyrynda Jetisý gýbernatorynyń ruqsatymen olar kazaktardyń qol astyna ótip, sol araǵa ornalastyrylady. «Sol Býraqojyr qazir gúldenip kele jatqan otyryqty orys selosyna aınaldy»,— dep jazady Iadrınsev. Sol Býraqojyry — keıinirekte Golýbevskaıa stanısasy atanǵan qazirgi Kóktal selosy. Iadrınsevtiń álgi sózine qaraǵanda, Kóktal aınalasy on jyldyń ishinde-aq kórkeıip úlgergen kórinedi ǵoı.

Iadrınsev Býraqojyr alqabynyń eginge óte qolaıly ekendigine basa nazar aýdarady. Qý jáne Taqyr (qazirgi Úsharal selosynyń jelke tusy) degen jer aralyqtaryna ekken bıdaı men tarydan mol ónim alynatyndyǵyna jáne bul óńirge bedeniń jaqsy shyǵatyndyǵyna toqtalady. Býraqojyr boıyna maqta da egile bastaǵanyn, biraq onyń ónimi Buqardaǵydan áldeqaıda tómen ekendigin eskertedi. Býraqojyr boıynda shilik pen qamystyń qalyń ekendigine, terek pen torańǵynyń, sekseýildiń moldyǵyna nazar aýdarady. Sekseýildiń Aıdarlyqumda da qalyń ósetindigin, Úlken Ósek pen Kishi Ósek quıylysyndaǵy Kókkezeń degen jerdiń tabıǵı sulýlyǵyn aıryqsha tańdanyspen jazady. Bári óz kózimen kórgen, aralaǵan adamnyń sózi ekendigi ap-aıqyn ańǵarylyp turady.

Al endi tarıhqa júgineıik.

XVIII ǵasyrdyń ortasynda qytaılyqtardyń Jońǵar handyǵyn joıǵandyǵyn joǵaryda aıtqamyz. Jońǵar halqyn qyrǵan soń, sol bos qalǵan jerlerge Qytaı ókimeti Qashǵardan, Hotannan, Iarkendten, Turfan men Aqsýdan, taǵy basqa da Shyǵys Túrkistannyń eldi mekenderinen negizinen uıǵyrlardy zorlap kóshirip ákeledi. Olardyń negizgi maqsaty qytaılardy nanmen qamtamasyz etý bolady. Uıǵyrlarǵa «taranshy» degen at ta sol maqsatqa bola tańylady. «Taranshy» degen eginshi, jer óńdeýshi degen maǵyna beredi. Al biraq Qulja ólkesine kóship kelgen uıǵyrlar eginmen ǵana aılanysyp qoımaı, úı de saldy, qorǵandar da turǵyzdy; etikshi, kıim tigýshi, aǵash óńdeýshi, usta da boldy, ken qazyp, kómir de óndirdi. Qysqasy, turmys taýqymetin túgel tartty. Eginnen tapqan ónimniń úlken úlesin olar, árıne, qytaı basqynshylaryna berýge mindetti boldy. Alym-salyqtyń aýyrtpalyǵyna shydamaǵan dúńgender men uıǵyr halqy 1862 jyly birlesip, «dúńgen kóterilisi» atalǵan áıgili kóterilisti bastady. Sonyń nátıjesinde Shyǵys Túrkistan Qytaıdan bólinip shyǵyp, 1864 jyly jeke derbes Qashǵar bıligin ornatty. Biraq bir jyldaı ǵana ýaqyt uıǵyrlar men dúńgender tatý turǵanmen, odan keıin ózara qyrqysyp, aqyr aıaǵynda uıǵyrlar 1865 jyly Quljada derbes taranshy sultandyǵyn qurady.

Jetisý oblysynyń gýbernatory kórshi eldegi jaǵdaıdy eskere otyryp, 1865 jyly shekara boıyna Tekeske, Býraqojyrǵa, Aıaqsazǵa, Shonjyǵa áskerı otrádtar qoıady. Óıtkeni Qulja men Qashǵardaǵy kóterilis, onyń nátıjesi kórshi Jetisý halqyna da óz áserin tıgizýi ábden múmkin edi Onyń ústine shekaralyq aımaqtyń tynyshtyǵy da jıi-jıi buzyla bergen bolatyn.

Mine, osyndaı qaýip-qaterli kezde, 1871 jyly, general Kolpakovskıı shekaranyń qaýipsizdigin nyǵaıtý úshin shuǵyl áskerı joryq jasap, Qulja qalasyn kóp qıyndyqsyz basyp aldy. Qulja endi orys ýezine aınaldy. Bul oqıǵanyń rastyǵyn P. Rýmánsevtiń joǵaryda aıtylǵan kitaptarynyń 5-tomyndaǵy alǵysózden aıqyn kóremiz. Zertteýshi Iý. Baranovanyń «Shyǵystaný sektorynyń eńbekteri» degen jınaqta (Almaty, 1959 j. İ-tom ) basylǵan maqalasynda da. «İle ólkesin orys áskerleri 1871 jyly basyp aldy»,— dep naqpa-naq jazylǵan. Demek, qazirgi Kóktal selosynyń negizi 1871 jyly qalanǵan Al P Rýmánsevtiń «Jarkent ýezi» kitabynda Kóktal selosynyń negizi 1872 jyly qalandy deýi bul shyndyqqa qaıshylaý keledi. Qalaı degenmen de, bárin óz kózimen kórgen N Iadrınsevke artyǵyraq sengimiz keledi Jáne de, keıin shyqqan kitaptan góri buryn shyqqan kitaptar ótken kúnderge, oqıǵanyń bolǵan ýaqytyna bir adym bolsa da jaqyn ǵoı. Alystaǵan saıyn shyndyqqa kóz jetkizý qıyndap, jaqyndaǵan saıyn senimdirek bolmaı ma?

Shynynda, 1871 jyly kóship kelgen orystar úı salýdy tek 1872 jyl bastaǵan shyǵar dep joramaldaýǵa bola ma? Al Quljaǵa qaraı joryqty general Kolpakovskıı 1871 jyldyń 12 ıýni kúni bastaǵan eken. Olaı bolsa, Kóktal selosynyń negizi 1871 jyly ıýnde qalandy deýimiz — dáleldi shyndyq.

1869 jyly Qaratal ózeniniń ıininen Gavrılovka degen jańa selonyń irgesi qalandy Sol selo qazirgi oblys ortalyǵy Taldyqorǵan qalasynyń negizi bolyp tabylady.

Endi Taldyqorǵan oblysyndaǵy eń kóne qalalardyń biri qazirgi Panfılov, burynǵy Jarkenttiń tarıhynan da pikir aıta ketý qajet sıaqty

Aýdan eńbekshileri 1982 jyly Panfılov qalasynyń júz jyldyǵyn atap ótti Qala negizi 1882 jyly qalanǵan degen pikir bar Ony alǵash kim aıtqanyn, kim dáleldegenin qazir kóp adam bile bermeıdi, qury ánsheıin daqpyrtqa senip solaı bolsa solaı shyǵar dep júr. Biraq qala tarıhyn bilý halyqtyń tarıhyn bilýmen birtutas bolǵandyqtan, onyń shyndyǵyna kóz jetkizý bizdiń perzenttik paryzymyz bolýǵa tıis.

Jarkent 1882 jyly salyndy degenge bizdiń sengimiz kelmeıdi. Sol jyly salynsa, 1910 jyly, ıaǵnı aınalasy 22 jyl ishinde ol qalaısha 25 myń 231 adam turatyn úlken qalaǵa aınalyp úlgerdi? Ol degen búkil ýez halqynyń 16,1 %-i ǵoı.

Bul kúdikti seıiltý úshin taǵy da tarıhqa sheginis jasaýǵa týra keledi.

Jarkent aımaǵy — ejelden qazaq pen qalmaq qoıan-qoltyq aralasyp kele jatqan aımaq. Jońǵar basqynshylary qazaq jerine 18-ǵasyrdyń basynda shabýyl jasaǵanda, solardyń qol astynda qalǵan alǵashqy aımaqtyń biri. Jáne qazaq jeriniń ishindegi eń sońynan azat etilgen ólke. Sondyqtan bul arada jer-sýdyń, taý-tastyń jońǵarlyqtarsha qoıylǵan ataýlary kóp kezdesedi. Mysaly, Jambyl bastaý, Býrhan, Shejin, Basqunshaq, taǵy taǵylar.

Bul ólkeniń qazaq pen qalmaqqa shekara bolǵanyn «Islamızma» kitaby da kýálendire alady. Ǵalymdardyń shamalaýynsha, bul óleń-hronıka shaǵataı tilinde 1756 jyldary jazylǵan. Avtory — Molla Abd al-Alım. Laqap aty — Shaıyr Ahýn. Sol shyǵarmasynda jazyp otyrǵan oqıǵalardy óz kózimen kórgen adam.

Shyǵarmada jońǵar handyǵynyń joıylar aldyndaǵy ishki alaýyzdyǵy jyrlanady. Qaldan-Seren ólgen soń ornyna Adjan (Adja) otyrdy. Ol taqqa otyrǵan kezde, úıinde qyzy barlar túnimen uıqtamaı esigin kúzetti, aqyrynda onyń túbine óz qylyǵy jetti: ózara kelisken jurt ustap alyp eki kózin bizben shuqyp shyǵaryp jiberdi, zyndanǵa salyp sonda óltirdi deıdi. Lama-Dorjy tóre bolyp, oǵan Davası men Amýrsananyń qarsy bolǵanyn, ekeýi qazaq ishine qashyp baryp, odan qaıta kelgenin, úıinde jatqan Lama-Dorjyny Amýrsananyń naızamen shanshyp óltirgenin, odan keıin Davası men Amýr senanyń ózara bir-birine jaý bolǵanyn — bárin óleńmen aıtady. «Aspanymyz jer boldy, jerimiz aspanǵa aınaldy. Ol Davasıdi taqqa otyrǵyzdy, sol qysqa qol jońǵarlyqtarǵa pále boldy»,— deıdi. Bir qaraǵanda, «sol qysqa qol» dep otyrǵany Davası sekildi, al oılanyp qarasaq, Amýrsana ekendigi ańǵarylady. Óıtkeni kelesi taraýdan avtordyń Davasıdi jaqtaıtyndyǵy aıqyn kórinedi. Tarıhshylardyń birazy jońǵar handyǵynyń kúıreýine Amýrsananyń sebep bolǵandyǵyn ashyq jazady. «Ǵaldan-Boshoqtynyń qaryndasynan týǵan taqqumar Amýrsana bılikti óz qolyma alam dep júrip Jońǵarıanyń kúıreýine sebep boldy»,— deıdi Shoqan da «Qytaı ımperıasynyń Batys ólkesi týraly» degen eńbeginde.

«Islamnamanyń» sońǵy taraýynda batystan kelgen qazaqtardyń Davasıdi tórelikten taıdyrmaq bolǵandyǵy aıtylady. Qazaqtardyń qasynda Davasıge jaý qalmaqtar da bolady. Jońǵar tuqymyn qurtpaqqa qazaqtar on myń qolmen kelipti. Olardyń jolyn bógeıtin eshkim bolmaıdy, qazaqtar olardy tutqynǵa alady, ejelgi eldi mekenderdi qıratady, baıdy kedeı etedi. Davası eldi qorǵaýǵa kele almaıdy, oǵan jan-jaqtan habarshylar jiberiledi. Onyń ústine Davası İle ózeninen óte almaıdy, muz áli qatpaǵandyqtan, bir aı boıy amalsyz kútip qalady.

Bir aıdan keıin İleden ótip Davası ózine qas qalmaqtar men qazaqqa qarsy soǵysyp, qashqan olardy Altynemelge jetkizbeı qýyp jetedi. Túsirgen olja, baılyqtarynyń bárin qaıtaryp alady.

Qalmaq hanynyń qysqy ordasy İleniń ońtústik jaǵynda bolǵanyn, al İleniń soltústik betin — Jarkent jaǵyn qazaqtar jaılaǵanyn bul jyr Altynemeldi ataý arqyly-aq dáleldep otyr. Onyń ústine XVIII ǵasyrdyń ortasynda Raıymbek batyrdyń Oırantóbede qalmaqtardy jeńip, Jetisý jerin qalmaqtardan azat etý kúresin odan ary óristetkenin, qazirgi Shelek aýdanyna qarasty Baıseıit selosy turǵan jerdi azat etýde Baıseıit batyrdyń asqan erlik kórsetkenin, sol jerlerdiń barlyǵy da Jarkent aımaǵyna jatatyndyǵyn; al İleniń soltústik jaq betin jońǵarlyqtardan tazartýǵa Hangeldi batyrdyń tustastary Bólek batyr men Sataı batyrdyń kóp úles qosqanyn, Bólek batyrdyń urpaqtary qazirgi Panfılov aýdanynyń Qońyróleń selosynda; Sataı batyrdyń urpaqtary Jarkenttiń jelke tusyndaǵy Sarybel selosynda («Oktábrdiń 40 jyldyǵy» kolhozynyń quramynda) turatyndyǵyn taǵy da eskerte ketsek. bul ólkeni ejelden, dálirek aıtsaq, 18-ǵasyrda qazaq mekendegenine eshkimniń de kúmáni bolmas dep oılaımyz.

Al keıinirek, «Islamnama» jyrynda aıtylǵan oqıǵaǵa eki-úsh jyl ótken soń, ıaǵnı 1758 jyly, jońǵar handyǵyn Qytaı ımperatory Kán Lýn jeńip qana qoımaı, birjola jer betinen joıyp jibergendigin joǵaryda aıtqamyz. Bos qańyrap qalǵan jerge qytaılyqtardyń uıǵyr, dúńgenderdi qalaı kúshtep ákelgendigin de eskertkemiz. Osy kezde Jońǵarıanyń jeri bos qalǵanyn estip, 1771 jyly Edil boıyndaǵy qalmaqtar qys ishinde qazaq jerin o shetinen bu shetine deıin kesip ótip, aınalasy segiz aı degende Balqash kóliniń qasymen İle boıyna jetedi. Jumys qoly esebinde olardy Qytaı ókimeti jaqsy qarsy alady. Aýyp kelgen qalmaqtar Tekes aınalasyna — qazirgi Narynqol mańaıyna ornalasady. 1856 jyly Quljaǵa barǵan saparynda Shoqannyń Saıramkól men Tekes mańaıynda qalmaqtar turady degeni sol qalmaqtardyń tuqymy bolý kerek. Qulja tóńiregindegi sibe, solań atalatyn halyqtyń da arǵy tegin Shoqan biraz aıtyp ketedi. Solańdar daýrlar men manchjýrlardyń arasynan shyqqan daýr qandas halyq kórinedi, jońǵarlardy joıǵannan keıin olardy qytaılar Manchjýrıa jaqtaǵy shekaradan jer aýdaryp ákelipti. İleniń soltústik jaǵy men Qorǵas aralyǵynda turady eken. Al sibe manchjýr men solańnyń arasynan shyqqan halyq kórinedi. Olar bul ólkege 1826 jylǵy Qashǵar kóterilisinen keıin ákelinipti. Qytaıdyń shekaralyq qyzmetterin negizinen osy sibe men solańdar atqarady eken, Olardyń árqaısy áskerı qyzmet atqarýǵa jáne ol qyzmetin jaı soldattyqtan bastaýǵa mindeti bolypty. Olar qazaqsha da óte jaqsy sóılepti, keıbiri, tipti, qazaqsha sýyryp salyp óleń de shyǵaratyn dárejege jetipti.

Al endi tarıhtyń bárin negizinen jazba derekke súıenip jazǵanmen, oǵan qosymsha aýyzsha derekterge de apa-tupa mán berip qoıǵannyń zıany joq dep oılaımyz. Bozbala kezimizde kazirgi «Kóktal» sovhozynyń bir fermasy bolyp otyrǵan Aqjazyq aýlynyń Qarymbaıuly Noǵaıbaı, Dúńgenbaıuly Imadı, Buǵybaev Aqtaılaq, Turǵanuly Eshmuhambet, Aýǵanbaıuly Jańǵazy, Tolybaev Muhametjan, Qasymbek, Qulymqanbet sıaqty kónekóz qarttarynyń sibe, solańdarmen ózderiniń qalaı aralasqandyqtary jaıyndaǵy talaı áńgimelerin estip óstik Olardyń iri keletinin, Quljaǵa baryp qaıtý úshin solarǵa azyn-aýlaq para berip ótip ketetindikterin aqsaqaldar maqtana aıtyp birin-biri jarysa quptap otyrýshy edi. Umytpasam, para retinde kóbine olarǵa apıyn (kóknár) beretin kórinedi.

1852 jyly Qulja qalasyndaǵy birinshi orys konsýly bolyp Zaharov degen kisi taǵaıyndalady.

1846 jyly 23 ıýnde, Qapalda uly júz qazaqtarynyń Súıik Abylaıhanov bastaǵan sultany bar, bıi bar — barlyǵy 39 adam qol qoıyp mór basyp Rossıa qol astyna ótýge ant bergenderimen, is júzinde Alban, Sýan rýlary Rossıa qol astyna 1854 jyly ǵana túbegeıli ótedi.

1862-64 jyldarǵy dúńgen kóterilisi jeńiske jetip, 1865 jyly derbes taranshy sultandyǵy qurylǵannan keıin, orys patshalyǵyna qaraıtyn Alban, Sýan rýlarynyń birazy 1866 jyly solaı qaraı ótip ketedi de, olardan bosaǵan jerge Qapal ýeziniń Altynemel bolystyǵyna qaraıtyn qazaqtar men qyrǵyzdardyń Buǵy rýynyń adamdary ornalasyp alady.

Mal alyp ketip, eldi keshirip áketip, Quljaǵa ótip ketken soń da Albandar shekaraǵa maza bermeıdi. Tazabek degen praporshık Quljaǵa ózimen birge myń úı qazaqty alyp ótip ketedi. Ol, árıne, patsha úkimeti úshin eleýsiz qaldyrýǵa bolmaıtyn úlken oqıǵa edi.

Jetisý oblysynyń soǵys gýbernatory general Kolpakovskıı qashyp ótken Tazabekti qaıtarý jóninde Qulja sultanyna talap qoıady. Biraq sultan Tazabekti qaıtarmaıdy, jóndi jaýap ornyna Mazart degen selonyń túbinde orys otrádyna shabýyl jasaıdy. Osy jaǵdaı eki el arasyn shıelenistirip, 1871 jyly 22 ıýnde orys áskeriniń Quljany basyp alýyna sebep bolady. Taranshy sultany Ábil-oǵly han 21 ıýnde patsha áskerine óz erkimen berilip, praporshık Tazabek te olardyń qolyna tapsyrylady.

Orys áskeri kek ala ma dep qorqqan Alban, Sýandar endi Qashǵarǵa qaraı qashpaq bolady. Biraq orys áskeriniń der kezinde túsindirý jumysyn júrgizýiniń arqasynda tynyshtalyp, Qulja ólkesinde qalyp qoıady.

1872 jyly Qulja men Qapal arasyn Altynemel asýy arqyly jalǵastyratyn Qulja pochta joly ashylady.

1881 jyly Peterbýrgte Qytaımen shart jasalyp, sol boıynsha Quljada qalǵysy kelmeıtin halyqtar óz qalaýymen qaıtadan Rossıaǵa ótýine pravoly bolady. Endi Qulja ólkesindegi halyqtar, kóterilis jasaǵanymyz úshin qytaı ókimeti ósh alady dep qorqyp, bári de Rossıa qol astyna etýge tilek bildiredi. Tek qalmaqtardyń ǵana qozǵalǵysy kelmeıdi.

Sol kelisim boıynsha 1881-1883 jyldar aralyǵynda İle ólkesinen qazaqtar ǵana emes, uıǵyrlar men dúńgender de keshirile bastaıdy. Alǵashqy kezde beri ótýge Alban rýynan úsh bolys, Sýannan bir bolys, Qytaıdan eki bolys, Baıjigitten bir bolys el tilek bildiredi. Bulardyń ishinde Alban, Sýan rýlarynan basqalary orys eliniń azamattyǵyn qabyldamaǵan bolatyn.

Patsha ókimeti qyrǵyzdyń Buǵy rýy jaılap otyrǵan ileniń sol jaǵyndaǵy jerlerdi bosattyryp, alban rýynyń qazaqtaryn burynǵy óz mekenine ornalastyrady. Sol sıaqty İleniń oń jaǵyndaǵy jerlerdi bosatyp, Sýan rýynyń qazaqtaryn da burynǵy ornyna qaıtarady. Zertteýshi Iý. Baranovanyń joǵaryda aıtqan maqalasyndaǵy dáleldeýinshe, Qorǵas pen Altynemeldiń arasyna eki myń úı sýan kóship keledi, al İleniń — ońtústigine úsh myń úı alban ótedi. Ár úıde orta eseppen bes-alty adamnan bolady desek, sýannan on-on eki myń, albannan on bes — on segiz myń adam ótken bolyp esepteledi. Munyń ózi áýelde ótpek bolǵandardyń sanynan eki ese az eken. Al beri ótken uıǵyrlardyń sany budan áldeqaıda kóp. Biraq 1882 jyldan bastap orys patshalyǵy eldiń kóp ótýine shekteý qoıa bastaıdy.

General Kolpakovskıı İle ólkesiniń turǵyndaryn beri qaraı kep ótkizý ol jerlerdi otarlap, orystandyrýǵa zıanyn tıgizedi, kedergi keltiredi dep esepteıdi. Sol maqsatpen ásirese uıǵyr men qazaqtyń ótýine múmkindiginshe tejeý jasaýǵa tyrysady (Iý. Baranova).

1882 jyly qonys aýdarýdyń shartyna kelispeı, qytaılar men baıjigit rýlarynyń qazaqtary orys patshalyǵyna baǵynýdan bastartady, sóıtip, ótpeı qalady. Sonymen, qonys aýdartý máselesi 1883 jyldyń erte kókteminde aıaqtalady. İle ólkesinen Jetisýǵa 9572 uıǵyr tútini ıaǵnı 45373 adam, 1147 dúńgen tútini ıaǵnı 4682 adam ótedi.

Elge el qosylyp, jerge jer qosylyp jatqan soń, 1882 jyly Jetisý oblysynda jańadan Jarkent ýezi qurylady. Onyń ortalyǵy Jarkent qalasy bolady. Iá, qalasy.

Jarkenttiń negizi 1882 jyly qalandy deıtinderge dál osy sózdiń ózi-aq qarsy bolyp turǵan joq pa? O zaman da bu zaman, ásirese sonaý HİH ǵasyrda bir jylda qala ornatqan jyldamdyqty kim estipti?! İrgesin sol jyly ǵana qalap, ony ýez ortalyǵy jasap áýre bolǵansha, onyń ber jaǵynda 18 shaqyrym ǵana jerde turǵan, irgesi 1871 jyly qalanǵan dap-daıyn Kóktaldy nege ortalyq ete salmasqa?!

Óıtkeni Kóktalǵa qaraǵanda Jarkent sol jyldyń ózinde-aq kólemdi, odan áldeqaıda úlken bolatyn. Ortalyq etýge qolaıly, úı-jaıy mol meken edi.

Al endi Jarkent 1882 jyly salyndy degen sóz qalaı shyǵýy múmkin? Onyń da ár túrli sebebi bolǵan bolý kerek. Alaıda, bizdiń bir biletinimiz muny daýly másele dep qarap, arnaıy dáleldep jazǵan ǵalym da, ǵylymı eńbek te joq.

Biraq sol Jarkentte turatyn Nagımov degen bireý osy alpysynshy jyldarda Jarkent tarıhynan dıplom qorǵaǵan eken, qala 1882 jyly salyndy degendi sol «dáleldepti». Kezinde onyń dıplom jumysymen aýdan basshylary da tanysyp, aýdan ortalyǵynyń tarıhyn jazǵanyna qýanysh bildiripti. Bári de sodan bastalyp ketken sıaqty.

Endi sol dıplom jumysymen tanysyp shyǵýymyzǵa týra keldi. Orys tilinde jazylypty. Tórt taraýdan, kirispe men qorytyndydan turady eken. Birinshi taraýy patshalyq Rossıanyń 1871-1881 jyldary İle ólkesin ýaqytsha basyp alýyna arnalypty. Ekinshi taraýyn, «Jarkent qalasynyń jasalý tarıhy jáne oǵan 1881-1883 jyldarda qonys aýdarǵandardy ornalastyrý» dep atap, ol taraýdyń ózin bes tarmaqqa bólipti.

Oqyp kórgenimizde, dıplomshynyń ne arhıvtik, ne ǵylymı dálelderge súıenbeı, óz tujyrymyn zertteýsiz tyqpalaı beretinin birden baıqadyq. Dıplom jumysyna resenzıa jazyp otyrmasaq ta, másele Qazaqstannyń eń kóne qalalarynyń biri Jarkenttiń tarıhyna baılanysty bolyp otyrǵandyqtan ári bul dıplomdy árkimniń taýyp oqýǵa múmkindigi bola bermeıtindikten, onyń «Jarkent qalasynyń negizi qalanýy» degen tarmaǵyn birinshi sóıleminen bastap aýdaryp berýdi jón kórip otyrmyz:

«Arhıv materıaldarynyń kýálendirýine qaraǵanda, Somal mekeniniń negizin manchjýr qalmaqtary budan birneshe ǵasyr buryn qalaǵan. Ony myna faktiler dáleldeıdi:

1. Qalanyń ortasynda turǵyn úı jasaý kezinde 1958 jyly Jarkent jáne Bratskaıa kóshelerinen manchjýr beıiti tabyldy. 40-50 adam jerlengen múrdelerden myjylǵan tabyttyń, taǵy basqa nárselerdiń tabylýy munda musylmandar jerlenbegenin kórsetedi.

2. Jarkent qalasynyń terıtorıasynda basqa da jekelegen múrdeler kezdesedi. Mysaly, Komsomol jáne Moskva kóshelerinde Qurmaevtardyń úıiniń janynan 1918 jyly jeke múrde tabylǵan».

Mine — dálel degenińizdiń sıqy. Jáne neni dáleldep otyr deseńizshi: bul qalanyń orny 1882 jyldan buryn da bolǵan ekenin dáleldep otyr.

Mundaı qaıshylyqtan dıplom jumysy aıań alyp júrgisiz. Eskerte ketetin bir nárse: avtordyń manchjýr dep otyrǵany — joǵaryda biz aıtqan sibe, solańdar.

Dıplomshy qandaı kitaptar oqydy eken, kimderdiń eńbegine súıendi eken degen oımen paıdalanǵan kitaptarynyń tizimin qaradyq. Arhıv fondyn áp-ájeptáýir qarapty. Qalanyń ejelgi turǵyndarynyń eske alýlaryn paıdalanypty. Olar: Jarkent mılısıasynyń burynǵy bastyǵy Sergeı Aleksandrovıch Sokolov (týǵan jylyn kórsetpepti). Jarkenttiń Tótenshe tekserý komısıasynyń burynǵy bastyǵy Savva Nıkıtıch Jmýtskıı (týǵan jylyn kórsetpepti) jáne qala turǵyny Bespalova (Svetlıchnaıa) Efımıa Nıkıforovna, 1859 jyly týǵan; kóktaldyq Bakrıev Ýsman, 1887 jyly týǵan; qalalyq Blohásev Petr Tımofeevıch, 1892 jyly týǵan; Qurmaev Hamıt Ilásovıch, 1890 jyly týǵan.

Joǵarydaǵy eki pýnkt dálelge bul adamdar ne qosa alady? Bespalovadan basqasynyń bári de bertinde týǵan adamdar. Ánsheıin óz sózin dáleldi kórsetý úshin, dıplomshy neǵurlym adam atyn kóbirek tizýge tyrysqan.

Jarkent qalasynyń tarıhyna az da bolsa tikeleı toqtaǵan tarıhshylar shyǵarmalarynan P. P. Rýmánsev kitabynyń «Taranshylar» atalatyn 5-tomyn ǵana oqypty. Meıli ǵoı. Biraq biz kezinde Jetisý oblysyndaǵy Qonys aýdarý basqarmasynyń statısıkalyq jumystar meńgerýshisi bolǵan sol avtordyń Jarkent ýezine arnalǵan kitabynyń 3-tomynan bir mysal keltireıik. Onda ol 9-bette bylaı deıdi: «Jarkent ýezi 1882 jyly Vernyı jáne Qapal ýezeriniń bólikterinen uıymdastyrylyp, ortalyǵy buryn da solaı atalǵan taranshy qalashyǵynyń ornyna qaıta qalpyna keltirilgen Jarkent qalasy bop quryldy».

Al endeshe, «Taranshy qalashyǵynyń orny» degendi qalaı túsinemiz? Ol qalashyq qashan qıraýy múmkin?

Tarıhtyń júıesin qýalap otyrsaq, oǵan da jaýap tabýǵa tıispiz.

Ol selo, sóz joq, ol kezde zeńbirekpen qıratylǵan joq. Janyn saýǵalaǵan jurt úı-jaıyn tastap bosyp ketti. Olardy úrkitken, árıne, 1871 jyly taranshy sultandyǵyna qarsy joryqqa shyqqan orys áskeri. Alaıda, qolda bar derekterge muqıat úńilsek, qalashyqtyń orny typ-tıpyl bolyp jermen-jeksen qırap qalmaǵanyn ańǵaramyz. Oǵan dáleldi taǵy Rýmánsevtiń jańaǵy dıplomshy oqyǵan 5-tomynan tabamyz. Onda 3-bette bylaı delingen: «Qulja ólkesinen shyqqandar saýdager jáne kásipshi qalalyqtar men eginshi aýyldyqtar boldy. Olardyń alǵashqylary İle ólkesiniń orys bóligindegi (1881 jylǵy shart boıynsha) eń iri túzemdik eldi meken bolyp tabylatyn 1882 jyly ýezik qalaǵa aınaldyrylǵan Jarkentke ornalasty».

Bizshe, osy sóılemde kóp syr bar, «kotoroe v 1882 godý bylo prevrasheno v ýeznyı gorod» degendi árkimniń ár qalaı túsinýi múmkin emes dep oılaımyz. Rýmánsevtiń 1-tomdaǵy «qaıta qalpyna keltirilgen» degen sóziniń syryn da osy tomdaǵy jańaǵy sóz túp-túgel túzetip, túsindirip turǵan joq pa?! Jańa jurt qaptap kelip qosylyp jatqan soń, halqy kóbeıgen Jarkent 1882 jyly qala bolǵan.

«Eń iri túzemdik eldi meken bolyp tabylatyn» degen sóz de talaı maǵyna syıdyryp tur. Jarkenttiń sol kezde-aq Kóktaldan úlken bolǵandyǵy álgi sózden aıqyn ańǵarylady.

Dıplomshynyń taǵy bir qaıshylyǵyn aıta ketkimiz keledi. 1871 jyly ýaqytsha ókimettik baqylaýdyń joqtyǵyn paıdalanyp, áskerden qashqandar men qylmys jasaǵandar osynda tyǵylyp júrdi, bolashaq qalanyń alǵashqy turǵyndary solaı paıda bolǵan degendi aıta otyryp, 1890 jyly týǵan Qurmaev Ilástyń aıtýyna qaraǵanda, onyń ákesi Jarkentke 1880—1881 jyly kelgen degendi dálelge tartady. Sonda 1882 jyly salynatyn qalanyń turǵyndary 1881 jyly áli salynbaǵan qalaǵa kelip turyp jata ma? Ókinishke oraı, zerttemeı, izdenbeı asyǵys aıta salǵan áldekimniń pikiri qalanyń júz jyldyǵyn 1982 jyly negizsiz toılaýǵa ákep soqty. Ol jyl, shyndyǵynda, Jarkenttiń negizi qalanǵan jyl emes, qala bolǵan, ýeziń ortalyǵy bolǵan jyl edi.

Ókinishtiń odan úlkeni sol: Qazaq Sovet Ensıklopedıasynda Panfılov (Jarkent) qalasynyń: «İrgesi áskerı bekinis jáne saýda toraby retinde 1880 jyly qalanǵan»,— dep jazylypty (9-tom, 126-bet). Qandaı negizben olaı jazylǵanyn bile almadyq.

Al endi qalanyń irgesi qashan, dál qaı jyly, qaı ǵasyrda qalanǵan. Ony ázirshe eshkim dáleldep bere almaıdy. Tek dáleldeı alatynymyz— 1882 jyldan buryn da Jarkent qalasynyń osy ornynda bolǵandyǵy.

Oǵan negizgi bir dálel retinde qazaq halqynyń oqymysty uly Shoqan Ýálıhanovtyń pikirin tartpaqpyz.

1856 jyly Shoqannyń Quljaǵa barǵany tarıhtan belgili. Onyń sol saparda jazǵan kúndeligi «Shyǵarmalar jınaǵynyń» 2-tomynda jarıalanǵan. Endi ǵalymnyń sol kúndeligine kóz sap kórelik.

1856 jyldyń 1 avgýsynda Úıgentastyń belinen ótipti. Ol ara — qazirgi Panfılov aýdanynyń eń negizgi jaılaýy. Joǵaryda aıtylǵan «Ordyń bulaǵy» — Jáńgir han men Batýr qontaıshynyń qoldary soǵysqan taý ishi de sol Úıgentastyń arǵy jaǵynda. Shoqan Býraqojyr ózeniniń ár tusta ár túrli atalatynyn durys baıqaıdy, biraq İlege quıar tusta Túrgen atalady dep teris kórsetedi. Úıgentastyń belinde Býraqojyr atalǵan sý Belbulaq pen Jaýyrynbaılaǵan sýy qosylǵannan keıin Kıtiń, odan Qýdyń taýyn aralaı aqqan tusta Qýdyń sýy atalyp, odan ary qaıtadan Býraqojyr atalyp ketedi.

2 avgýsta Býraqojyr sýynan ótip Ósek ózenine keledi. Sol aradan olar ońtústik jaqta jaltyrap jatqan İleni, odan beride qaraýytqan qalany, ony qorshaǵan qalyń aǵashty kóredi. Ol qaraýytqan qalashyq Býraqojyr İlege quıatyn jerdegi Túrgenkent eken, Ol Túrgenkent qazir joq, Panfılov pen Kóktaldyń ortasynda qıraǵan qorǵany ǵana jatyr. Qıraǵan qorǵanynyń qalyńdyǵy 1-1,5 metrdeı. Jergilikti jurt ol arany áli de Túrgen dep ataıdy, biraq Túrgenkent demeı, Túrgenniń toǵaıy deıdi. Óıtkeni ol aranyń bári qalyń orman bolyp ketken, orman sharýashylyǵyna qaraıdy.

3 avgýsta oń jaqta qalǵan sibe záńgisi týratyn Tyshqan qalasy men Jarkent qalasyna soqpaı ótip, Aqkent degen jerge jetedi. Aqkent ertede eldi meken edi, qazir Panfılov aýdanyndaǵy Kırov kolhozynyń ýchaskesi. Onda «Ushqyn» atty qoı bordaqylaıtyn komsomol-jastar kompleksi ornalasqan. Kórip otyrsyzdar, Jarkent pen Tyshqanǵa soqpaı ketkenderin jazady Shoqan. «Jarkent» dep jazady. Demek, 1856 jyly 3 avgýsta Jarkenttiń bar bolǵany ǵoı? Jáne ol Qashǵardaǵy Jarkent emes, Túrgenniń joǵarǵy jaǵynda, al Aqkenttiń oń jaǵynda turǵan Jarkent. Qazir biz Panfılov atap júrgen Jarkent.

Bárine senbeýge bolar, kúdiktenýge bolar, óz kózimen kórgen, óz qolymen jazǵan Shoqanǵa qalaı senbeımiz? Senbeýge qandaı qaqymyz, nendeı dálelimiz bar? Tek aıtatyn raqmetimiz ǵana bolmasa.

Shoqan óz qolymen Quljaǵa ótken jolynyń eki nusqa marshrýtyn syzypty. Ol marshrýttar osy 2-tomnyń 30-31 jáne 42-43-betterinde basylypty da. Ekeýinde de Jarkenttiń orny, onyń Ósek pen Qorǵas ózeniniń arasyndaǵy alqapqa ornalasqan qala ekendigi dál beınelengen. 31-bette óte-móte dál, jar jıegindegi qala ekendigi syzyp turyp kórsetilgen. Oqyrman óz kózimen qarasyn dep, biz bul kitapta Shoqan syzǵan bir marshrýtty ádeıi jarıalap otyrmyz.

Endigi bir kóńil aýdaratyn másele: buryn bul aımaqta, Jarkenttiń ózinde kimder turǵan?

Biz joǵaryda bul máseleni atústi bolsa da aıta ketkenbiz, Sol pikirlerimizdi jınaqtaıtyn bolsaq, N. Ia. Bıchýrınniń, V. V. Bartoldtiń, P. P. Rýmánsevtiń, K. Aqyshevtiń, taǵy basqalardyń ár kezdegi ǵylymı dálelderi boıynsha, qazirgi Jetisýdy onyń ishinde Jarkent (Panfılov) aımaǵyn bizdiń dáýirimizge deıingi VII-III ǵasyrlarda saq taıpalary mekendegen. Odan berirekte, atap aıtqanda, bizdiń dáýirimizge deıingi III ǵasyrdan bizdiń dáýirimizdiń VI ǵasyryna deıin bul ólkeni úısinder (usunder) mekendeıdi. Bıchýrın úısinder jaıyndaǵy málimetti Batys ólkelerge tuńǵysh saıahat jasaǵan Qytaı saıahatshysy Chjan-kán jazbalarynan alǵan. Bul Chjan-kán dep otyrǵanymyz — onyń júrip ótken izimen keıin áıgili Uly Jibek joly ótken saıahatshy. «Kýrer Iýnesko» jýrnaly (1983 j.) onyń aty-jónin Chjan Sán dep jazǵan, al Bıchýrın Chjach Kán deıdi. Biraq ekeýiniń de aıtyp otyrǵany osy bir adam, ımperator Ýdıdiń tusynda, shamamen bizdiń dáýirimizge deıingi 2-ǵasyrda, Qytaıdyń batysynda jatqan elderdi aralap qaıtqan saıahatshy. Qytaıdan Batys ólke jaqqa eki tarmaq jol ótetinin, onyń Shanshan arqyly Qashǵardaǵy Jarkent qalasyn basyp ótip, odan Pamır taýy arqyly, Persıaǵa ketetin tarmaǵy Ońtústik jol dep; al Tán-SHan taýyn asyp Qoqanǵa, Qańly eline ótetin tarmaǵy Soltústik jol dep atalatynyn alǵash jazǵan da sol Chjan Sán. Onyń aıtýynsha, ol kezde Batys ólkedegi elderdiń, halyqtar men taıpalardyń barlyǵy derlik otyryqty ómir súrgen.

Úısinder Ták-SHan taýynyń búkil soltústik jaǵyn ıemdenipti. Oǵan Úrimshi men Barkól ǵana qaramapty. Olardyń ıeligi shyǵysta Kúndermen, batysta Qoqanmen, soltústik batysta Qańlymen (Kangúı) shektelgen. Jer óńdeýmen, baqsha ósirýmen aınalyspaı, sý men shóptiń moldyǵyna qaraı bir jerden ekinshi jerge únemi kóship júripti. Turmys tirshiligi Kúnderge uqsaǵan. Jeri jazyq, shalǵyndy, taýy qalyń shyrshaly bolypty. Halqynyń sany 120 myń tútin, 630 myń adam, al áskeri 188 myń 800 bolǵan. Jylqyny kóp ustaǵan. Keıbir baılarynda 4-5 myńnan jylqy bolypty. Halqy qatygez, dúnıeqor, aıtqan sózinde turmaıdy deıdi. Kúshti bılik ıeleriniń qataryna jatypty. Áýelgide kúnderdiń bıligine baǵynyp, keıin kúsheıip, kóptegen ıelikterdi ózine qaratypty. Qazirgi Jońǵarıadaǵy İle ólkesi jeti ǵasyr boıy úısinderdiń bıligine baǵynypty. Tek VI ǵasyrda ǵana úısinder ábden álsirep eldigin joıady da, onyń ıeliginiń bir bóligin Iýebandar bılepti, odan keıin búkil úısinniń jerin Týkúeler basyp alypty.

Profesor A. N. Bernshtam Iýeban degen qytaısha ataýdy qazaqtyń rýlyq ataýy «Chýban» bolar dep shamalaıdy. «Chýban» dep otyrǵany, árıne, sýan. Jetisý ólkesinde sýannan ózge mundaı atty ne oǵan aty uqsas rý buryn-sońdy bolǵan emes. Iýeban — Chýban rýlarynyń jalǵasy búgingi sýandar bolsa, onda bul arany ejelden (VI-VII ǵasyrdan beri) solar mekendep kele jatqan bolyp shyǵady. Biraq bul áli anyq-qanyq dáleldenbegen nárse.

Al Týkúeler dep otyrǵanymyz — túrkiler nemese túrkitter. Týkúeler uzyn shash qoıa beredi eken, kıiz úıde turypty, kóshpeli ómir súripti, et jep, qymyz ishipti, júnnen jasalǵan kıimder kıipti. Bıchýrınniń kitaby boıynsha, ádildik, uıat degendi onsha bilmepti, ertedegi kúnder sıaqty ádepsiz bolypty. El bıleýshilerin saılaǵanda kıizge otyrǵyzyp kóterip kúnge qaraı toǵyz ret aınaldyryp ótedi eken.

Kórip otyrsyzdar, bulardyń eshqaısysy da qala salmaǵan. Biraq Bıchýrınniń de, Bartoldtiń aıtýlaryna qaraǵanda, úısinderdiń sol kezde astana qalasy bolǵan, ol qala Shyǵý (Chıgý) atalǵan. Ol qala Shyǵys Túrkistandaǵy Aqsýdan soltústik batysqa qaraı 610 lı qashyqtyqta Ystyqkóldiń soltústik shyǵysynda jatypty. Al Qytaıdyń Chan-an (Sıan) qalasynan 8900 lı qashyqtyqta eken. Buǵan qaraǵanda, úısinder birjola kóshpeli emes, jartylaı otyryqty halyq bolǵan. Az bolsa da qala salýdy kásip qylǵan. Óıtip qala salý, úı turǵyzý ádisin olar óziniń babalary bolyp tabylatyn saqtardan úırengen bolý kerek. Al saqtar qurylys saldy, úı turǵyzdy degendi ánsheıin tek aıta salǵan arzan sóz dep qaramaı, ǵylymı dáleldengen tujyrym dep uqqan durys. Al onyń ǵylymı jaǵyn óziniń arheologıalyq jumystarymen dáleldegen ǵalym — Kemal Aqyshev. Ol Besshatyr obalaryn zertteý nátıjesinde: «Jetisýdy mekendegen saq taıpalary jyly ýaqytta kóship júrgen, al sýyq túse bastaǵanda qystaýlardaǵy turǵyn úılerde turǵan. Turǵyn úı qurylystaryn salǵanda aǵash, tas, qamys jáne talshilik sıaqty jergilikti materıaldardy qoldanǵan»,— deıdi.

Shyǵý qalashyǵynyń ornyn ǵalymdar áli tapqan joq. Ony eshkim arnaıy izdegen de emes. Áıtkenmen ol qalashyq Ystyqkóldiń soltústik shyǵysynda edi degen derek ár túrli oıǵa ıtermeleıdi. Bıchýrınniń bergen anyqtamasy boıynsha, «Chıgý» degen sóz «qyzyl ańǵar» degen maǵyna beredi eken. Demek, Shyǵý qalasy taý qoınaýynda emes, jazyq jerde bolǵany ǵoı.

Jetisýdy arnaıy zerttegen, «Jetisý tarıhynyń ocherkteri» atty arnaıy eńbek jazǵan, jalpy, Shyǵys Túrkistan men Batys Túrkistandy, búkil Azıany jaqsy bilip, tereń zerttegen akademık V. V. Bartoldtiń shyǵarmalaryna qosymsha retinde jasalǵan Orta ǵasyrdy beıneleıtin kartaǵa úńilsek, sol zamandarda-aq qazirgi Jarkenttiń ornynda qala bolǵanyn kóremiz. Jáne ol qala úlken kerýen joldyń boıynda bolǵan. Qansha ret qırasa da, ózenniń jaǵasynda, úlken joldyń boıynda turǵan, turmys-tirshilikke qolaıly qalalardy halyq qaıtadan qalpyna keltirip otyrǵan ǵoı. Jarkent te, sóz joq, san ret qırap, san ret qaıta qalpyna kelgen shyǵar dep oılaımyz. Sonyń bárin oılastyra kelip, ejelgi Shyǵý qalashyǵy osy Jarkent emes pe eken degen joramalǵa eriksiz tizgin beremiz. Bul jaıynda Qazaq SSR tarıhynan da bir pikir keltirsek, artyq bolmaıtyn sekildi. «Jańa zaman bastalar kezde jáne onyń alǵashqy ǵasyrlarynda Chıgý-chen eleýli saıası ortalyq ári «Uly Jibek jolyndaǵy» mańyzdy saýda pýnkti bolǵan»,— deıdi Qazaq SSR tarıhy (İ-tom, Almaty, 1980 j.) Ol ǵasyrda da, keıin de Shyǵý da, Jarkent te tek kerýen jolynyń boıynda bolǵan ǵoı.

Al tarıhı jaǵdaı bul joramalǵa qaıshy kelmeıdi. VI ǵasyrdyń aıaǵynda Túrkit qaǵanaty Shyǵys jáne Batys bolyp ekige bólingende, burynǵy úısinder jeri Batys qaǵanatqa qarap qalady. Al bul arada — Jetisý men Jońǵarıanyń batysynda — tarıh arenasyna endi dýlý jáne nýshıb atty taıpalar odaǵy shyǵady. Dýlýdy kóptegen tarıhshylar Dýlat taıpasy dep qazaqshalap júr. 604 jyly Batys túrik qaǵanaty ydyrap, sonyń nátıjesinde dýlý taıpalar odaǵy kúsheıedi, olar burynǵy úısin jerin ıaǵnı İle alqabyn jaılaıdy. Keıin dýlý men nýshıbterdiń arasy ýshyǵyp, dýlýǵa İleniń Soltústik jaǵy, nýshıbterge ońtústik jaǵy qaraıtyn bolady Al 635 jyly dýlý men nýshıb taıpalary ózin ózi derbes bıleý dárejesine jetip, bes rý dýlýǵa, bes rý nýshıbke túrik hanzadalary (balalary) retinde bir-bir oqtan (jebeden) beriledi. Oq — bılikke pravoly degen belgi. «On oq túrik» degen sóz sodan qalypty desedi. Dýlý men nýshıbterdiń ol kezdegi shekarasy endi Shý ózeni bolady: shyǵys jaǵyn dýlýlar, batysyn nýshıbter jaılasa kerek.

Bul jaǵdaılardyń bári túrkit qaǵanaty joıylǵannan keıin de Jetisý jeriniń túrikter qolynda qalǵandyǵyn kórsetedi. Demek, qazirgi Panfılovtyń burynǵy (1942 jylǵa deıin) Járkenttiń ornyndaǵy qala ejelden túrik tuqymdas halyqtardyń qalasy bolyp kelgen. Onyń negizi shamamen bizdiń dáýirimizdiń bas kezinde-aq qalanǵan dep joramaldaýǵa bolady. Al ony dáleldeý tarıhshylardyń isi dep túsinemiz.

Al endi qazaq handyǵy qurylyp, qazaqtyń derbes halyq retinde qalyptasýy Jetisý jerimen tyǵyz baılanysty ekendigin joǵaryda aıtqanbyz. Endi Jarkent jaqqa Shoqan kelgen kezde, 1856 jyly, ol qalada kimder turdy eken, sony baıqap kórelik. Ol úshin Shoqannyń kúndeligine qaıta úńileıik.

1 avgýst kúni Shoqandardy bir mánjý (manjý, manchjý) qarsy alady. «Mánjý» dep jergilikti qazaqtar manchjýrlyqtardy aıtqan. Shoqannyń aldynan shyqqan álgi mánjý dýlaı ıaǵnı shabarman qyzmetin atqarǵan adamnyń basynda bulǵynnyń qos quıryǵyn qystyrǵan qara shuǵa tymaǵy bolady. Olaı kıinetini komandırovkada júrgendiginiń belgisi eken. Bylaısha aıtqanda, ol bul araǵa ýaqytsha, qyzmet babymen ǵana kelgen áskerı adam. Dýlaı tatar tilinde sóılep, Shoqandarǵa bir qoı tartý beredi.

Onyń tatarsha sóıleýi, tartý bergendi bilýi tatarlarmen jıi aralasatyndyǵyn kórsetpeı me? Shoqannyń kúndeligin ary qaraı oqyp otyrsań, odan ózge áskerılerdiń bári de qytaılyqtar, sibe men solańdar bolady.

Bir kezde aýdarmashy ıaǵnı dýngı Shoqandarǵa óleń aıtyp beredi. Ol qalmaqsha, taranshysha, sońynda qazaqsha aıtady. «Solańdar qyrǵyzdarmen birge turady jáne tatar tilin jaqsy biledi»,— dep jazady Shoqan, «Qyrǵyz» dep otyrǵany — qazaqtar. Budan shyǵatyn qorytyndy: Jarkent aımaǵynda, aımaǵy bolǵanda qala tóńireginde, qazaqtar, tatarlar men taranshylar, jergilikti jurt qalmaqtyń bir túri dep bilgen sibe men solańdar turǵan. Sol qala tóńireginde turǵan halyqtardyń ókili daý joq qalanyń ózinde de turǵan.

Otyryqshylyqqa kenjelep aralasqan jergilikti qazaqtardyń ishinen XIX ǵasyrda jataqtar sany ájeptáýir molaıǵan-tyn. Ol tóńirekte jataqtar alǵash Jarkentte, Aıdarlyda paıda bolǵan, al oǵan jańaǵy qalmaqtar men uıǵyr, tatar halyqtarynyń áser etkendigi eshkimdi de kúmándandyrmaıdy.

Eldi mekenderdiń Jarkent, Aqkent, Almaty atanýy da ol mańaıda qazaqtardyń ejelden turyp kele jatqandyǵyn dáleldeıdi.

Shoqannyń kúndeliginde eskerýge turatyn taǵy bir túıir bar. Ol Aqkenttiń kóshesinen solańnyń eki balasyn kóredi. Biriniń dál tóbesinde bir ýys shashy bolady. Sol tóbege qoıǵan shashty Jarkent qazaqtary aıdar dep ataýshy edi. Bizdiń bala kezimizde balalaryna aıdar qoıý qazaqtarda áli bar-tyn. Sóıtsek, ol da solańdardan sińgen ádet eken ǵoı. Soǵan qaraǵanda, XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qazaqtar sibe-solańdarmen aralas-quralas turǵan, solardyń áserinen otyryqshylyqqa da beıimdele bastaǵan.

Jarkentke baılanysty óz pikirimizdi aıta otyryp, osyndaı jaǵdaıdyń Almaty qalasy jaıynda da oryn alyp kele jatqandyǵyn eskerte ketkimiz keledi. 1854 jyly Vernyı bekinisi aıdalaǵa ornaǵan joq, uly júz qazaqtarynyń ejelgi qystaýy bolyp kele jatqan, orta ǵasyrda-aq Almaty atanǵan kóne qalanyń ornyna salyndy. Mádenıeti joǵary elderde qala tarıhy qalaı zerttelse, bizde de solaı zertteletin ýaqyt jetken sıaqty. Qala irgesi, bizshe, alǵashqy qaǵylǵan qurylys qazyǵynan bastalady.

Qazaq SSR tarıhy İle alqabynda alǵashqy qonystar IX-X ǵasyrlarda paıda bola bastaǵanyn aıta kelip: «Olar feodal shonjarlardyń ordalary negizinde jáne turaqty qystaý oryndarynda qalyptasty»,— deıdi (1-tom, 399-bet.) Bul tujyrym Almaty men Jarkent tarıhyna da qatysty dep oılaımyz.

Uly Oktábr revolúsıasyna deıin Jetisý jerinde P. P. Semenov — Tán-SHanskıı, V. V. Radlov, N. A. Seversev sıaqty orystyń ǵalym-zertteýshileri jáne polák revolúsıoneri A. Ianýshkevıch, qazaqtyń aǵartýshy-demokrat uly Sh. Ýálıhanov bolyp, halyqtyń mádenıeti men tarıhyn, ólkeniń tabıǵatyn zertteýge úlken úles qosty. Olar jazǵan shyǵarmalar eki eldiń arasyndaǵy dostyqty nyǵaıtýǵa, eki halyqtyń bir-birin jete bilýine, sol bilý negizinde syılasýlaryna baǵa jetpesteı qyzmet kórsetti. Joǵaryda aıtqan Iadrınsev óz kitabynda qazaq halqyna bilim berýge, mádenı ósýine jaǵdaı jasaýǵa aıryqsha nazar aýdarady. Ol býrát ishinen shyqqan Banzarov, Pırojkov, Boldonov, Dorojeev sıaqty bilimdi adamdardy aıta kelip, olardyń qatarynda qazaq Shoqan Ýálıhanovty da ataıdy. Artynan ol adamdardyń ishinen Banzarov pen Ýálıhanovty bóle qarap, ekeýi evropalyq orta úshin de daryndy jáne ǵalym adamdar dep baǵalaıdy. Odan ary «ǵalym Banzarov», «tamasha Ýálıhanov» deı kelip, Shoqannyń belgili saıahatshylarǵa, ǵalymdar men aqyndarǵa dos adam ekendigin erekshe eskertedi. Olar birge otyra qalsa, kez kelgen evropalyq ortaǵa abyroı áperetin adamdar degen túıin jasaıdy.

Odan keıin qazaqtan daryndy adamdardyń kóp shyqqandyǵyn, olardyń ótkir sózdiligimen, oı-qıalynyń ushqyrlyǵymen erekshelenetinine toqtala ketedi.

P. Golovachevtiń 1902 jyly Moskvada basylǵan «Sibir» atty kitabynda da qazaqtar jaıynda qyzǵylyqty derekter bar. Ol qyrǵyzdardyń (qazaqtardy aıtady) aq kóńil, shydamdy, biraq ańqaý keletindigin aıta kelip, olardyń eń basty ereksheligi asa qonaqjaılyǵy dep baǵalaıdy. Qazaq minezindegi jańalyq ataýlyǵa jáne qoly bostyqqa qumarlyqty tap basyp baıqaıdy. Ataqqumarlyǵynyń aıaǵy daý-janjaldy qozdyryp ketetindigin de kóre biledi. Sýret salýǵa, esepke júırik, uǵymtal degendi aıtady. Basty tamaǵy sút taǵamdary ekenin aıta otyryp, qymyzdy olardan jaqsy eshkim de jasaı almaıdy, al eń jaqsy qymyz Kókshetaýda jasalady deıdi.

Qonaqjaılyq demekshi, ózin, jalpy, qonaqjaı emespiz dep aıtatyn halyq jer betinde joq bolý da kerek. Degenmen qonaqjaı halyqtardyń ishinde de qazaqtyń qonaqjaılylyǵy oqshaý turatyn sıaqty. Ony P. Rýmánsevtiń myna esebi dáleldese kerek.

Ortasha qazaq sharýashylyǵynyń jyldyq tabysy 20-ǵasyrdyń basynda 369,37 somǵa teńeledi eken. Al jyldyq shyǵyny 363,25 som bolady. Sonda aıyrma 6,12 som ǵana. Basqa shyǵyndaryn bylaı qoıǵanda, tek qonaqqa shyǵaratyn shyǵyny búkil aqshalaı shyǵynynyń 79,8 prosenti, al búkil natýraldyq shyǵynynyń 80,8 prosenti bolady eken. Áı, mundaı qonaqjaılyqqa kez kelgen halyqtyń qoly jete bermeıtin-aq shyǵar.

I. Stepnoı degen zertteýshi de 1912 jyly Moskvada basylǵan «Sibir» atty kitabynda qazaqtarǵa ózinshe baǵa beredi. Ol olardyń atqa myqty otyratyndyǵyn, at ústinde ári jyldam, ári tózimdi keletindigin, atqa kóp otyratyndyqtan, aıaqtarynyń qatandaý keletindigin, alaıda olardy at ústinen aýdaryp alýdyń múmkin emestigin jazady. Sibirdegi búkil buratana halyqtyń ishindegi eń kóbi qazaqtar ekendigin, olardyń sany birneshe mıllıonǵa jetetinin aıta kelip, olardyń búkil úı jumysyn áıelderi atqaratynyn, al erleriniń kúni qydyrýmen ǵana ótetinin eskertedi.

Ataqtysy, meıli qatardaǵy zertteýshileri bolsyn, orys ókilderi az ultqa iltıpatpen, bilgirlikpen qaraǵany joǵaryda keltirilgen mysaldardan aıqyn ańǵarylady. El men eldi, jer men jerdi jaqyndastyrýǵa týystastyrýǵa sondaı izgi nıettiń ǵana septigi tıetindigi sózsiz. Oǵan bizdiń uzaq ýaqyt boıy dostyqpen ótip kele jatqan ómirimiz kýá.

1848 jyly jazda Jetisý jerin aralap qaıtqan polák revolúsıoneri Adolf Ianýshkevıchtiń «Kúndelikter men hattar nemese qazaq dalasyna saıahat týraly jazbalar» atty kitabynda da bizdiń halyq jaıynda jaqsy pikirler mol. Ianýshkevıch osy saparynda Rossıa quramyna alýyn ótinip hat jazǵan sultan 76 jastaǵy Súıik Abylaıhanovty kóredi. 1846 jyly 23 ıýnde, keıbireýler jazyp júrgendeı 4 ıýlde emes, Uly júzge qarasty bes rýdyń Rossıaǵa qosylý saltanaty ótken Lepsi selosynda bolady. Ol arany qazaqtar Shubaraǵash, Oıjaılaý dep te aıta beredi. Bul kitapta Qunanbaı, Beıbit bı, Orynbaı aqyn, Beksultan, Baraq sıaqty belgili adamdar jaıynda da, eldi mekender men jer-sý kórinisi týraly da talaı mańyzdy pikirler bar.

Endi halyq sanyna baılanysty da birer pikir aıta ketkenniń artyqtyǵy bolmas dep oılaımyz.

Levshınniń dáleldeýinshe, XIX ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda qazaq halqynyń sany jaıynda san túrli pikirler bolǵanǵa uqsaıdy. Pikir bildirýshilerdiń basym kópshiligi halyq sanyn kóterip kórsetýge beıim bolypty. Al Levshınniń óz pikirinshe, úsh júzge jatatyn barlyq qazaq 500 myń tútin bolýǵa tıis. Onyń uly júzde 100 myńy, orta júzde 210 myńy, al kishi júzde 190 myńdaıy bolýǵa tıis. G. Bronevskıı bir ǵana orta júzdiń ózinde 500 myń tútin bar dese, qazaq bıleýshileri ol sandy 537 myńǵa jetkizipti, al kapıtan Andreev 176 myń 400 tútin dep tómendetipti. Solardyń bárin taldaı kelip, Levshın, eger ár úıde orta eseppen bes-altydan adam bolady dep eseptesek, uly júzde 500—600 myń jan, orta júzde 1 mıllıon 360 myńdaı jan, al kishi júzde 1 mıllıon 1 júz myńdaı jan bar, búkil qazaq halqynyń sany shamamen 2 mıllıon 500 myń adam men 3 mıllıon adamnyń arasynda degen dáleldi pikir aıtady.

Al N. V. Alekseenkonyń 1981 jyly Almatydan shyqqan «Qazaqstannyń revolúsıaǵa deıingi turǵyndary» degen kitabyna júginsek, 1897 jyly júrgizilgen sanaq boıynsha Jetisýda 987863 adam bolǵan kórinedi. Bir ǵana Jetisýdyń ózine 1870—1896 jyldar aralyǵynda Evropanyń Rossıadan, Sibirden, taǵy bosqa jerlerden 92 myń 846 adam jańadan qonys aýdaryp kelipti. Sonyń nátıjesinde 1897 jyly qazaqtar barlyq halyqtyń 80,4 prosenti bolsa, 1914 jyly 60,5 prosenti bolady. Al jalpy Qazaqstan boıynsha bul jyldar aralyǵynda halyqtyń ara salmaǵy 74 prosentten 58,5 prosentke tómendeıdi. Onyń málimetine súıensek, 1897 jyly búkil Qazaqstanda ıaǵnı Dalalyq Qazaqstan men Ońtústik Qazaqstandy qosa alǵanda 3 mıllıon 964 myń 936 adam bar eken. Bizshe, bul san, jalpylaı alǵanda, joǵaryda keltirgen Levshınniń esebine dál kelip te qalatyn tárizdi. Óıtkeni bul sannan qazaq halqynyń ǵana esebin shyǵarǵan kezde, kóp aıyrmashylyq baıqalmaıdy: Alekseenkonyń esebi boıynsha, qazaq halqynyń jalpy sany 3 mıllıon 101 myń 142 adam.

Sonda, Levshın eseptep otyrǵan kez ben Alekseenko eseptep otyrǵan aralyqta jarty ǵasyrdan astam ýaqyt ótse de, qazaq halqy bálendeı óse qoımaǵan tárizdi. Arada ótken 65 jyl qazaq halqynyń kóbeıýine kóp úles qospaǵandaı. Biraq, kim biledi, bul alshaqtyq qazaq — jońǵar-qoqan arasynda álsin-áli bolyp turǵan qyrǵyn soǵys pen qazaqtyń ez ishindegi qýǵyn-súrginderge de baılanysty bolar.

Ejelden qazaq jeriniń shuraıly bir bóligi bolyp kele jatqan Jetisýda turatyn halyqtyń da esebi XX ǵasyrdyń basynda (1910-1912 jj.) alynǵan eken. Onyń esebi biz joǵaryda aıtqan P. Rýmánsevtiń kitaptarynda keltirilgen: birinshi kitap (tom) Lepsi ýezine (Peterbýrgten 1911 jyly shyqqan), ekinshi kitap Qapal ýezine (1913 j.), úshinshi kitap Jarkent ýezine (1912 j.) tórtinshisi (1913 j.) Vernyı ýezine arnalǵan. Besinshi kitap eki bólimnen (jeke-jeke eki kitaptan) turady. Jalpy aty — «Taranshylar». Taranshy dep ol kezde uıǵyrlardy ataǵan. Birinshi bóliminde Jarkent, Vernyı ýezerindegi uıǵyrlardyń sharýashylyq, mádenı jaǵdaılary taldanady. Al ekinshi bóliminde ár túrli tablısalar berilgen. Altynshy kitapta Lepsi, Qapal, Vernyı, Pishpek, Prjevalsk ýezerindegi orys turǵyndarynyń ornalasý jaǵdaılary tablısalar arqyly kórsetiledi. Jetinshi jáne segizinshi kitap tomdary Pishpek, Prjevalsk ýezerine, ıaǵnı qyrǵyz sharýashylyǵyna arnalǵan. Tolyqtaı alǵanda, kitap «Jetisý oblysyndaǵy túzemdik jáne burynnan bar orys sharýashylyqtary men jer paıdalaný jaǵdaıyn zertteý materıaldary» dep atalady. Avtordyń óz aıtýynsha, mundaǵy adam sany durys eseptelmegen, azaıtyp alynǵan. Sol kitaptardaǵy esep boıynsha Lepsi ýezinde boıynsha Lepsi ýezinde 118 974 qazaq (72,0%), 43 447 orys (26,3%), 2757 basqa usaq ult ókilderi (1,7%), barlyǵy 165 178 adam; Qapal ýezinde 157 999 qazaq (85,7%), 21 946 orys (11,9%), 4453 basqa usaq ult ókilderi (2,4%), barlyǵy 184 398 adam; al Jarkent ýezinde 89 985 qazań (57,3%), 13 749 orys (8,5%), 41 131 uıǵyr (26,3%), 12 345 basqa usaq ulttar (7,9%), barlyǵy 157 210 adam; Vernyı ýezinde 157 357 qazaq (60,8%), 67449 orys (26,0%), 25575 uıǵyr (9,8%), barlyǵy 250 381 adam turypty. Sonda, búkil Jetisý oblysyndaǵy qazaqtar turatyn tórt ýeze barlyǵy 524 315 qazaq. 146 591 orys bolǵan, barlyǵy 757 167 adam.

Jetisý oblysyndaǵy adamdar sanynyń qaýyrt ósýinde Shyńjań (Qulja) ólkesinen qonys aýdarǵan halyqtarmen qatar qazaqtardyń da úlesi mol, Patsha ókimetiniń otarlyq saıasaty negizinde oblysqa óz erkimen de, zorlap ta kazaktar kóshirilip ákeline bastady. Olar keıin Jetisý kazaktary degen atqa ıe boldy. Jetisý kazaktarynyń sany 1870 jyly, erkegi men áıelin qosa eseptegende, 17111 adam bolsa, 1897 jyly 33757-ge, al 1914 jyly 54350 adamǵa jetti. Qonys aýdaryp kelgen kazaktar negizinen áskerı qyzmet atqardy, olarǵa kóp jeńildik jasaldy. Keıde jaı soldattar men qalmaqtardy da kazaktyqqa jaza beretin boldy. Sharýalardy shet aımaqqa qonys aýdarý Stolypınniń agrarlyq reformasynyń quramdy bir bóligi jáne patsha ókimetiniń otarlaý saıasatynyń mańyzdy elementi edi.

XX ǵasyrdyń basynda orystarmen etene aralasa bastaǵan Jetisý halqy oqý-bilimge de biraz ynta qoıa bastaǵandaı. Sol jyldarǵy málimetke qaraǵanda (P. Rýmánsev), bir ǵana Jarkent ýezi boıynsha qazaqtardyń jalpy sany boıynsha 2106 adam qazaqsha saýatty bolsa, 630 bala qazaqsha oqypty, onyń syrtynda 20 adam oryssha saýatty bolyp, 6 bala oryssha oqypty. Jalpylaı alǵanda, bul esepke qaraǵanda, jergilikti halyqtyń 3 prosentinen astamy saýatty bolǵan kórinedi. P. Rýmánsev árbir myń adamnyń 23,40-y saýatty deıdi. Ár myń erkektiń 44,59-y musylmansha (Qapalda 67,68, Lepside 61), 0,34-i oryssha, (Qapalda 1,18, Lepside 2) saýatty bolypty. Ár myń erkektiń ishinen 1,48-i, al myń áıeldiń 0,09-y oryssha sóıleı alypty, búkil Jarkent ýezi boıynsha 69 er adam, 4 áıel oryssha sóıleı alǵan eken. Al jalpy ýez boıynsha 100 er adamǵa 92,4 áıel sáıkes kelipti. (Qapalda 81,6 áıel, Lepside 85,5 áıel). Qapalda 100 shalǵa 116 kempir, Lepside 101,5 kempir bolypty.

Halyqtyń ál-aýqaty, turmys dárejesi de kóńil aýdararlyq. Uıǵyr, dúńgen halyqtarynyń yqpalymen qazaqtar eginshilikti ǵana úırenip qoımaı, mal úshin pishen shabýdy da atakásipke aınaldyra bastaıdy. Búkil eldiń 48,6 prosenti bede, al 16,5 prosenti qonaq egipti.

Jetisý oblysynyń ishinde mal sharýashylyǵyn órkendetýde Jarkent ýezi birinshi orynda bolypty, al búkil maldyń tórtten úshi qoı eken. Ekinshi orynda jylqy, úshinshi orynda sıyr, onan keıin eshki jáne túıe kórinedi. Barlyq sharýashylyqtyń 3,6%-i ǵana otyryqty eken. Al Lepsi ýezinde 28%, Qapalda 28,19% otyryqty bolypty. 45,16% tútin jyl boıy kıiz úıde turmysyn ótkizse, 52,86% tútinniń ári kıiz úıi, ári ár túrli qurylystary bolypty. Qystaýǵa úı salý, qora salý ádetke aınalypty. Orta eseppen Jarkent ýezindegi jeke sharýashylyǵy bar árbir tútinde 21 bas mal bolǵan eken (Lepside — 12, Qapalda— 15). Al ýez boıynsha 17 myń 225 jeke sharýashylyq esepke alynypty, al oǵan áli ózderi jeke derbes bólinip shyqpaǵan otaý úıler kirgizilmepti, olardy eseptese, 19463 úı bolady eken.

Bul esepterdiń bárin kezinde Jerge ornalastyrý jáne jer óńdeý bas basqarmasynyń qonys aýdarý basqarmasy júrgizgen. Al esepke 1910—1913 jyldar aralyǵyndaǵy jaǵdaı alynǵan. Shyndyǵyn aıtý kerek, esepteý, zertteý jumystary múmkindiginshe muqıat júrgizilgen. Ol esepte árbir bolysqa qarasty qoǵamdasqan aýyl sany, ár aýylǵa uıymdasqan rýlar, aýyl aqsaqalynyń aty-jóni, qystaýy, kókteýi, jaılaýy; adam sany, onyń erkegi, áıeli, otaý úıi; mal sany, maldyń ishinde jylqysy, onyń qulyny men basqasy, qoıy men eshkisi, túıesi men sıyry, olardyń teli men eresegi, sharýashylyqqa qajetti qural-saımandary, onyń ishinde soqasy, mosyaǵashy, tyrmasy, arbasy men shanasy; pishen shabatyn jeriniń aty, kólemi; egini ishinde bıdaıy, arpasy men tarysy, sulysy men qonaǵy; malshylarynyń sany, onyń jaldamalysy; qurylys túrleri, taǵy basqa da jaǵdaılary táptishtelip turyp tekserilgen. Osyndaı tekserýdiń nátıjesinde ǵana olar qaı jerdiń shuraıly, qunarly ekendigin anyqtap, qaı jerge kazak orystardy, orys sharýalaryn qonystandyrý kerektigin bilip otyrǵan. 1898 jylǵy málimet boıynsha, Jetisý oblysynda barlyǵy 990107 adam turǵan, al olardyń balalary ońý úshin alty ýeze 43 mektep ashylǵan. 1903 jyly Jarkent ýezinde 28 musylman mektebi isteıdi, onyń 12-si Jarkent qalasynda bolady, barlyǵy 1175 ul-qyzdy qamtıdy. Lepsi ýezinde 7 mektep bolady. 380 balany qamtıdy. Qapal ýezi boıynsha ol jylǵy málimet joq, biraq 1886 jyly bul ýeze barlyǵy 450 bala oqypty, alaıda osy málimet onsha sendirmeıdi, óıtkeni 1886 jylǵy málimette musylman mektebinde Jarkent ýezi boıynsha barlyǵy 3069 oqýshy oqyǵan eken, al 1903 jyly ol 1175-ke azaıyp ketedi. Derekterge qarasań, bul jyldar aralyǵynda musylman mektebi jabylmaǵan, soǵan qaraǵanda, jańaǵyndaı alshaqtyq ol kezdegi aqpar jınaý men esep alýdyń tártipke qoıylmaǵandyǵynan bolý kerek.

Oblys qurylǵan kezde Jetisýda bar-joǵy 2 klastyń 2 prıhod mektebi (biri Vernyıda, biri Qapalda), 12 stanısalyq jáne poselkelik mektep bolypty. 1868 jyly Qapalda kazaktar mektebiniń ornyna biri uldarǵa, biri qyzdarǵa arnap eki prıhodtyq (dinı) ýchılıshe jáne Sarqan men Kóksýda orys balalaryna arnalǵan mektep ashylady. 1869 jyly Qarabulaqta qyzdar mektebi jumys isteı bastaıdy.

Qapal ýeziniń qazaqtary Qapal qalalyq ýchılıshesinde ońyp júrgen qazaq balalaryna jataqhana uıymdastyrý úshin aqsha jınaıdy. Olar úı satyp alady, muǵalim jaldaıdy. Jataqhana nemese oqýshylar páteri 1874 jyly 8 noıabrde ashylady. 1876 jyly onda 1 5 qazaq balasy jatady.

1886 jyly Jetisý oblysynda musylman mektepterin qospaǵanda barlyǵy 62 mektep bolady, onda 9865 bala oqıdy, onyń ishinde Jarkent ýezinde 5 mektepte 135 oqýshy, Qapal ýezinde 10 mektepte 301 oqýshy, Lepsi ýezinde 16 mektepte 541 oqýshy oqypty.

1876 jyly Túrkistan ólkesi ýchılısheleriniń bas ınspektory Kýn degen bireý orys-qazaq mektepterinde qazaqsha sabaq berýdi toqtatyp, múmkindiginshe qazaq tilin orys áribimen jazýdy engizý qajettigi jaıynda pikir bildiripti. Jáne ol pikirin general-gýbernatordyń da pikiri dep eskertipti. Ol jyldary Túrkistan general-gýbernatory fon Kaýfman ekeni belgili, ortalyǵy Tashkent qalasynda boldy Al Jetisý oblysy soǵan baǵynatyn. Biraq Jetisý general gýbernatory ýchılısheler bas ınspektorynyń álgi pikirimen kelispeıdi.

1903 jyly oblysta 76 oqý orny jumys isteıdi. Profesor Tólegen Tájibaev «XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy Qazaqstan mektepteri jáne oqý-aǵartý isi» degen kitabynda (Almaty, 1962 j) osy jaılardy aıta kelip, Jetisý oblysynyń ár ýezindegi mektepterge de arnaıy toqtala ketedi.

Ol kezdegi Jetisý oblysynyń úsh ýezi negizinen qazirgi Taldyqorǵan oblysyna qaraıdy, biraq ol kezdegi ýeziń terıtorıasy qazirgi aýdan kóleminen ájeptáýir úlken. Sol jaǵyn eskere otyryp, ár ýezge qaraǵan bolystardy da aıta ketkenniń artyqtyǵy joq pa deımiz,

Buryn Jarkent ýeziniń ońtústigine İle ózeniniń sol jaǵalaýyndaǵy ańǵar da qaraǵan, ol ońtústik shyǵysynda ýez 7300 metrlik Hantáńiri atty shyńy bar Tán-SHan taýymen shektelgen. Ońtústigi túgeldeı Prjevalsk ýezimen, ońtústik batysynda Vernyı ýezimen, soltústigi men shyǵysynda Qytaımen, soltústik batysynda Qapal ýezimen shektesken; Býraqojyr, Tógirek, Turdymbet, Toqarystan, Báıtúgeı, Sarytoǵeı, Qońyrbórik, Qojmambet, Bógeti, Aıt, Kegen, Áljan, Merki, Toraıǵyr, Shelek, Qurman, Ivanov bolystary qaraǵan, keıinirek Jarkent-taranshy, Jarkent-dúngen jáne Sataı bolystary qosylǵan, sonda quramynda 20 bolys bolǵan. 1886 jyly osynsha bolys elde bar-joǵy bes-oqý orny jumys isteıdi, onda 290 bala oqypty, al búkil ýez boıynsha mektep sany 49-ǵa jetipti. 1896 jyly Jarkentte er balalarǵa jáne qyz balalarǵa arnalǵan eki klastyq jeke-jeke prıhodtyq (dinı) ýchılıshe ashylady.

Qapal ýezi soltústik shyǵysynda jáne shyǵysta Lepsi ýezimen, shyǵysta Qytaımen, Jarkent jáne Vernyı ýezerimen shekaralasqan. Ońtústik batysy men batysynda İle ózeni ony Vernyı ýezinen bólip tursa, soltústigi men soltústik batysynda Semeı oblysynan Balqash kóli bólip turǵan. Lepsi ýezine Basqan-Sarqan, Taýly Aqsý, Tómengi Aqsý, Búıen Aqsý, Sarytaý, Arasan, Kóldeı-Jumaı, Búıen-Qoıandy, Akeshki, Myrza, Joǵarǵy Qaratal, Tómengi Qaratal, Súpetaı, Taý jalaıyr, Shı, Ońtústik Balqash, İle-Balqash, Kúshik, Taz, Altynemel, Andas, Sholaq jáne Balǵaly, barlyǵy 23 bolys qaraǵan. Osynshama elde 1879 jyly 8-aq oqý orny bolypty, onda bar-joǵy 767 bala oqypty, onyń 50-i ǵana qazaq balasy eken. Al 1886 jyly ýeze on oqý orny, onyń altaýy Qapaldyń ózinde bolady, sol alty mektepte ul-qyzy bar, barlyǵy 245 oqýshy oqypty.

Burynǵy Lepsi ýezi soltústik batysynda Semeı oblysynyń, Qarqaraly, soltústiginde Semeı, soltústik shyǵysynda Zaısan ýezerimen; ońtústigi men ońtústik shyǵysynda Qytaı ımperıasymen, al batysynda Qapal ýezimen shektesetip, oǵan ol kezde Aqsháýli, Aıakóz, Arǵanaty, Taýqum Balqash, Qarakól, Myrzataı-Qarasý, Uryjar, Barlyq, Emil, Alakól, Sharbaqty, Shynjaly, Batys Shynjaly, Maqanshy-Sadyr, Qysqash-Sadyr, Mámbetbaı-Qysqash jáne Balqash-Lepsi, barlyǵy on jeti bolys qarapty. 1882 jyly bul ýeze on bir prıhodtyń (dinı) ýchılıshe, onyń jeteýi er balalardy, ekeýi qyz balalardy, al qalǵan ekeýi ul men qyzdy qosyp oqytatyn ýchılıshe bolady. Olarda barlyǵy 525 bala oqypty. Al 1886 jyly ýezegi oqý orny 16-ǵa jetedi, bala sany da 541-ge ósedi. Ár mektepte oqıtyn bala sanynyń óte az bolatyndyǵyn osy sandar da aıqyn dáleldese kerek.

1881-1883 jyldar aralyǵynda Quljadan uıǵyr, dúńgen halyqtarynyń ótkendigi belgili. Tek qana bir Jarkent ýchaskesine ıaǵnı Qorǵas, Ósek, Sharynǵa deıingi aralyqqa 4,5 myń tútin, shamalap aıtqanda, 20 myń adam jańadan qonystandy. Patsha ókimeti endi olardyń balalaryn oqytý isin jedel qolǵa alyp, jańa ashylǵan mektepterde aldymen orys tilin úıretýge aıryqsha kóńil bóldi. Psıhologıalyq, ekonomıkalyq jaǵdaılardy esepke ala otyryp, 1893 jyly uıǵyr, dúńgen bolystarynan eń qurymasa eki jylǵa deıin balalarymyzǵa orys tilin oqytýdy toqtata tursa degen tilekter tússe de, patshalyq Rossıanyń ákimderi oǵan qulaq aspady, orys tilin mindetti túrde oqytý úshin eshqandaı jergilikti jaǵdaımen sanasqylary kelmedi. Árıne, patshalyq Rossıanyń otarlaý saıasaty óz maqsaty men prınsıbine oraı júzege asyp jatty. P. P. Rýmánsev «Lepsi ýezi» kitabynda: «Qyrǵyzdardyń pravolyq sezimine ult degen uǵym qanshalyq beıtanys bolsa, memleket degen uǵym da sonshalyq beıtanys»,— deı otyryp, bul jaǵdaı olardyń birigýine múmkindik bermeıtindikten, orystardyń qyrǵyzdarmen kúresin jeńildetti degendi aıtady.

Biz otarlaý saıasatyn aıyptaǵanmen de, orys halqynyń qazaq halqyna jan-jaqty ıgi áser etýin joqqa shyǵara almaımyz. Ol yqpal eń aldymen qazaq aýyldaryndaǵy oqý-bilimge degen qushtarlyqtan baıqalady. 1912 jyly Saqypjamal Tileýbaıqyzy degen avtor «Aıqap» jýrnalynyń 7-sanynda: «Bile bilseńiz, qyz balany kóbirek oqytý kerek... Ana nadan bolsa, balaǵa jaqsy ónege bere almaıdy»,— dep jazdy. Soǵan qaraǵanda, qazaq qyzdary da oqý-bilimniń eldik mańyzyn túsine bastaǵan sekildi. «Aıqaptyń» 1911 jylǵy 12-sanynda Muǵaly Joldybaıuly degen avtor: «Ǵylym, bilimimiz bolmasa, júz jyldan soń tuqymymyz qalmaıdy. Tek mýzeılerde doıyr qamshylarymyz hám múıiz shaqshalarymyz qalar. Burynǵy batyrlarymyz joq, olardyń saýyttary mýzeıde bar»,— deıdi ashynyp. Al jýrnaldyń sol jylǵy besinshi sanynda Ǵalaldın Mamıkov: «Bizdiń jurtta bir unamaǵan minez bar: oryssha oqysa, buzylady deıdi; jamandyqqa oryssha oqý shart emes. Oqymaı-aq buzylǵan kisi oqyp buzylǵannan kóbirek»,— dep ol kez úshin óte qundy progresıvpen pikir bildiredi. Jýrnaldyń 1912 jylǵy 10-sanynda «Ǵ. M.» degen avtorǵa «Qapal» dep túsinik berilgen. Sirá, sol osy Ǵalaldın Mamıkov bolý kerek.

«Aıqap» jýrnalynda Jetisý jerinde bolyp jatqan mádenı jańalyqtar jaıynda habar jıi jarıalanyp turypty. Máselen, 1915 jylǵy 7-8 sandarynda (birge shyqqan): «Jetisýda turatyn Mamanov jaqsy roman jazǵan adamǵa 200 som báıge bermek»,— degen habar basylǵan. Al 1913 jylǵy 7-sanynda Qapalda «Mamanıa» atty mektep barlyǵyn, onyń alty muǵalim ustaıtyndyǵyn jazady. Col jylǵy İİ-sanynda Muhamedsálim Keshimov degen kisi Lepsi (Shubaraǵash) qazaqtarynyń jaıynan sóz qozǵaı kelip, otarlyq saıasattyń ozbyr bir isin áshkereleıdi: el aralap júrgen ýez bastyǵy kelgende, bir qart kisi sálem bereıin dese, kárilikten ornynan tura almaı qalady, sol úshin álgini ýez bastyǵy 7 kún túrmege otyrǵyzyp qoıady.

Áıel teńdigin qorǵaý, eldi oqý-bilimge úndeý, halyqty birlikke shaqyrý sıaqty kókeıkesti máselelerge qazaq jastary úlken yqylas qoıyp, buryn-sońdy bolmaǵan belsendilik kórsete bastaıdy.

Qazaq halqynyń mádenı-turmystyq dárejesiniń ósýine, saıası sanasynyń oıanýyna, qanaýshy tap pen qanalýshy taptyń ara jigin ajyratyp ashynýyna irgeles ómir súre bastaǵan orys-kazaktar men orys sharýalarynyń áser etkendigi — tarıhı shyndyq. 1916 jyly qazaq halqynyń qolyna qarý alyp ult-azattyq kóteriliske shyǵýy osy yqpaldyń alǵashqy saıası nátıjesi edi.

Patshanyń áıgili «ıýn jarlyǵy» 1916 jyly 25 ıýnde shyqty. Ol jarlyq (ýkaz) boıynsha Astrahan, Sibir jáne Orta Azıadaǵy «buratana halyqtardan» armıanyń tyldyq jumystaryna adam alynatyn boldy. Ol jarlyq shyn máninde kóteriliske syltaý ǵana boldy, áıtpese patshalyq Rossıanyń otarlyq ezgisi men óz ústem taptarynyń qanaýynan qorlyq kórip tıtyqtaǵan halyq onsyz da zorǵa shydap turǵandaı edi. Halyq narazylyǵynyń anyq sebebin Jetisý oblysyndaǵy jaǵdaıdan jaqsy baıqaýǵa bolady.

El ishindegi áleýmettik teńsizdik, «bolys aıtty — bitti, bı sheshti — kesildi» tárizdi jeke adamnyń jaı-kúıin, jaǵdaıy men múmkindigin esepke almaıtyn ozbyr ádet halyqtyń rýhanı eńsesin ábden-aq basqan bolatyn. Qolynda bıligi bar ákim jaqsy jaılaý men shuraıly qystaýǵa ıe bolyp, qalǵan jurt solardan artylǵanǵa qarap qaldy. Ol azdaı, olardyń syrtynda otarlaý saıasaty kúnnen kúnge qabyrǵaǵa batyp, eldiń aryn da aıaqqa basa bastady. Ataqonys, týǵan jer tartyp alynyp taratylyp berilip jatty. Qorlanǵan, ashynǵan azamattar mynandaı kópe-kórneý qıanatqa tóze almady. Eń bir qyzyǵy: qazaq ishinen alǵash saıası sanasy oıanǵan azamattarǵa alǵash yqpal etýshi de ezýshi halyqtyń ózinen shyqqan ozyq oıly azamattar edi.

Jetisý halqyn ult-azattyq kóterilisine ákelgen qıanatqa kóz jetkizý úshin, mynandaı faktilerge zer salsaq ta jetkilikti. Qyrǵyz tarıhshysy profesor Sultan Jantýarovtyń málimeti boıynsha («Otty qursaýda», Frýnze, 1968 j.) 1905 jyly Jetisýdaǵy kazaktardyń sany 4748 adamǵa jetedi, olardyń ıeliginde qazaq pen qyrǵyzdan alynǵan 510,5 myń desátına qunarly jer bolady; al qazaq tarıhshysy profesor Ábdi Tursynbaevtyń málimeti boıynsha («Qazaq aýly úsh revolúsıa kezeńinde», Almaty, 1967 j), 1906-1914 jyldar aralyǵynda qazaqtar paıdalanýyndaǵy jerlerdi qazynaǵa alý jóninde qyrýar jumystar júrgiziledi, alynǵan jerdiń kólemi 2 mıllıon 703 myń desátınaǵa jetedi. Salystyryp kórińizshi: 1905 jyly 510,5 myń desátına ǵana edi, 1914 jyly 2 mıllıon 703 myń desátına bolypty. 53 esege jýyq ósipti, 53 ese. Ne degen temp, ne degen jyldamdyq, qandaı sanaspaýshylyq! Buǵan renjimegen, oǵan qynjylmaǵan halyq halyq bolýshy ma edi?

«Lepsi ýezi» degen kitabynda P. Rýmánsev orys sharýalaryna alyp bergen jerlerdiń esebin kórsete kelip bylaı deıdi: «Joǵaryda keltirilgen sıfrlarǵa baǵa bergende, orystardyń paıdalanýyndaǵy jerler túgeldeı eginshilikke óte qolaıly jerler ekendigin, al qyrǵyzdardyń paıdalanýyndaǵy jerlerdiń kólemi óte úlken bolǵanymen, tek mal jaıýǵa ǵana jaraıtyndyǵyn eskerý qajet». (56-bet.) Ol saıasattyń qıanatyn kele-kele halyq ta seze bastaǵan-dy.

Halyq narazylyǵy áýelde stıhıalyq bas kóterý dárejesinde boldy. Qazaq úshin 18 ben 43 jastaǵy er adamdar eldiń ajary bop esepteledi. Árbir úı, árbir tútin óziniń ajary bolǵan asyraýshysynan, tireginen óz erkimen qalaı aırylsyn. Jalpy, Jetisý oblysynan 87 myń adam alynýǵa tıis bolǵan eken, Stıhıaly bas kóterýdiń aıaǵy Jetisý aımaǵy boıynsha alǵash ret Jarkentte kóteriliske aınalǵany bekerden-beker bolmasa kerek. Munda «buratana» halyqtardyń tyǵyzdyǵy ózge jerlerge qaraǵanda joǵary edi ári olardyń kóbi 1881-1883 jyldar aralyǵynda Quljadan qonys aýdaryp kelgender bolatyn. Onyń bárin psıhologıalyq faktor retinde esten shyǵarmaý kerek.

Ásker jumysyna alynýǵa tıis adamdardyń jas mólsheri keıbir derekterde 18 ben 43-tiń arasy emes, 19 ben 31 jastyń arasy dep te aıtylady. Biraq biz Qazaq SSR tarıhynda kórsetilgen mólsherdi aldyq.

1916 jylǵy ıýldiń alǵashqy kúnderinde-aq, Jarkent Taranshy bolysynyń Gorodskoe selosyndaǵy qazaqtar bas kóteredi. Oǵan Ivanov bolysynyń turǵyndary qosylady. Narynqol ýchaskelik bastyǵynyń úıi aldyna sol kúni myńǵa tarta halyq jınalyp uıymdasqan túrde qarsylyq bildiredi. Jetisýdaǵy kóteriliske uıǵyr, dúngen sıaqty az ult ókilderi de belsene qatysty.

1916 jylǵy kóterilisti uıymdastyrýshylar ásker jumysyna alynatyndardyń tizimin jyrtty, el basqarýshylardyń qanaý, aldaýǵa qurylǵan isterin áshkereledi, qoldaryna qarý alyp ózderiniń adamdyq, pravolyq teńdikterin qorǵady. Lepsi, Qapal ýezeriniń bolystarynda 30 myńǵa tarta jigit bas kóterdi. Bul kóterilister shyn máninde halyqtyq sıpat aldy. Kóterilis barysynda adamdardyń taptyq jikti túsinýi ósti, saıası sanasy jetildi.

Patsha ókimeti kóterilisshilerdi aıaýsyz jazalady. Túrkistan ólkesi soǵys jaǵdaıynda dep jarıalandy. Jetisýdaǵy kóterilis basshylarynyń qatarynda Toqash Bokın sıaqty ıntellıgensıa ókilimen birge Bekbolat Áshkeev, Núke Sátibekov, Jámeńke Mámbetov, Uzaq Saýryqov sıaqty qarapaıym halyq ókilderi de boldy. 1916 jylǵy avgýst aıynyń bas kezinde-aq Toqash Bokın túrmege alyndy, Bekbolat batyr darǵa asyldy, qart Jámeńkege túrmede ý bepip óltirdi, Uzaq batyr túrmede atyldy. Qazaq Sovet Ensıklopedıasynda kersinshe Uzaqqa ý bergen dep kórsetilipti (İİ-tom, 340-bet). Al onyń anyǵy M. Áýezovtiń «Qıly zaman» povesinde jazylǵan jáne el qarttarynyń jadynda jaqsy saqtalǵan. Patshanyń qarýly áskerimen qarsylasýǵa jabaıy ǵana qarýlanǵan halyq kóterilisshileriniń múmkindigi bolmady, sondyqtan Jetisýdaǵy ult-azattyq kóterilisi oktábr aıynda-aq aıaýsyz tunshyqtyryldy. Eń sońǵy halyq kóterilisshileri men jazalaýshylar arasyndaǵy qarýly urys sentábr aıynyń sońynda Byjy ózeniniń boıynda boldy. Halyq basyna qaıǵyly kún týdy. Qýdalaý men jazalaýdyń saldarynan 300 myńnan astam qazaqtar men qyrǵyzdar týǵan jerin tastap qashyp ketýge májbúr boldy. S. Jantýarov onyń 150 myńy qyrǵyzdar edi deıdi, onda qazaqtardyń da 150 myń bolǵany.

Halyq qatty qyrǵynǵa ushyrady. Jazalaý otrádtarymen bolǵan urystarda oqqa ushqany, sotsyz-tergeýsiz atylǵany qanshama. Onyń syrtynda bir ǵana Túrkistan ólkesi boıynsha «1917 jylǵy I fevralǵa deıin 347 adam ólim jazasyna, 168 adam katorgalyq jumystarǵa, 129 adam túrmede otyrýǵa kesildi». (Qazaq SSR tarıhy, İ-tom.)

Jetisýdaǵy halyq basyna týǵan bul qaıǵyly kúndi Lenındik jáne SSSR Memlekettik syılyqtarynyń laýreaty, qazaq sovet ádebıetiniń klassıgi Muhtar Áýezov «Qıly zaman» povesinde kórkem shyndyqpen beıneleıdi. Povestiń sújettik negizine Jarkent ýezine qarasty Qarqara jármeńkesinde bolǵan oqıǵa alynǵan. Kitap keıipkerleriniń bári de ómirde bolǵan adamdar. «Erkek toqty qurbandyq» dep el úshin basyn ólimge tikken erler jaıyndaǵy bul poves jastardy otansúıgishtikke baýlýda búgin de baǵa jetpes qyzmet etip keledi.

Jarkent aımaǵynda patsha ókimetiniń jazalaýshy otrádtarymen kúresip, olardyń qaramaǵynan talaı qazaq aýyldaryn aman-esen kóshirip áketken Qazaqbaıuly Átike, Nurjeke syndy batyrlardyń esimin, erligin kónekóz qarttar kóp aıtady, el arasynda «Átike batyr» degen jyr da bar. Tanymdyq jaǵynan baǵaly bolǵanmen, jyr, jalpy, kórkemdik dárejesi turǵydan ádebıetke jańa lep ákele qoımaıtyn dúnıe sıaqty. Óleńdik sapasy da, sújeti de qarabaıyrlaý. Otyz úsh jasynda qapyda atqan oqtan ólip bara jatqanyn aıtyp Átike óz ómirin óleńge qosady. Nurjekedeı dosynan tiri aırylyp, endi jaqyn sanaǵan adamdardyń satqyndyǵynan patsha áskeriniń oǵyna ushqanyn ókinish etedi. Kim biledi, el ishinde «Átike batyrdyń» budan góri kórkem nusqasy bolýy da múmkin.

1916 jylǵy Jetisýdaǵy ult-azattyq kóterilisi qanshalyq qanǵa bógip basylǵanyn Muqtar Áýezovtiń «Qıly zaman» povesinen alynǵan myna bir úzikter de aıqyn elestetedi:

«Sonymen, el ábden jatatyn kez bolǵanda, barlyq jármeńke Jarkentke qaraı ketetin qara jolmen shubap-shýlap tartyp berdi. Abaqtydaǵy Serikbaı, Turlyqojalardy ala ketti.

...Sol betpen qara jolmen kele jatyp, jármeńkeden bes-alty shaqyrymdaı jer shyqqanda, jol janynda sulap-sulap jatqan kóp kisiniń óligin kórdi... Bir arada ekeý-úsheýden jatqany da bar. On, on bes qadamdaı jerde jatqandar da kórinedi... Osylardyń ishinde shalqasynan túsip, betin buryp qubylaǵa berip ólip jatqan Serikbaı kórindi... Teńgedeı jerde qara kúreń qan uıysyp, tegistelip turǵan jara bar — oqtyń orny.

...Serikbaıdan bir-eki adymdaı jerde Turlyǵoja jatyr eken.

Osyndaı-osyndaı ár jerde jatqan óliktiń barlyǵy da Ospannyń tanıtyn adamdarynyń óligi bolyp shyqty... Barlyǵy da — uly nıettiń, eldiń uranynyń qurbany... Oı, júrek batyrlary, tegis namys quly edi».

Bul kezeńge, ol kezeńniń erlerine Muqańnan asyryp baǵa berý múmkin emes.

El úshin qurban bolǵan erlerdi el de umytpaıdy. 1926 jyly, ult-azattyq kóterilisiniń on jyldyǵynda, osy Qarqara jármeńkesiniń ortasyna qazaqtyń ardager uldarynyń biri Oraz Jandosovtyń basshylyǵymen qurban bolǵan halyq batyrlaryna belgi-eskertkish ornatyldy. Jıynǵa jınalǵan halyq óz qoldarymen tas tasyp, topyraq úıip tóbe ornatyp, oǵan «Ereýiltóbe» dep at qoıdy. Q. Qýanyshbaev, S. Qojamqulov, I. Baızaqov syndy qazaq teatrynyń sańlaqtary sol tóbeniń basyna shyǵyp, ult-azattyq kóterilisinen teatraldi epızodtar kórsetti. Sol «Ereýiltóbe» degen poselkesiniń jelkesindegi jazyqta áli tur.

1916 jyldyń oqıǵalaryn eske aıaǵanda, sol kezge tán erliktiń bir úlgisi eriksiz súısindiredi. Qolǵa qarý alyp jaýdy óltirý, árıne, erlik. Jaýdy kóbirek qyrý erdiń eriniń ǵana qolynan kelse kerek. Ondaı erlikke kóbinese jastar beıim, Al ult-azattyq kóterilisi kezindegi erliktiń úlkenin Jetisýda negizinen qarttar jasaǵan: olar ózgeler úshin ózderin ólimge qıdy. Halyqtyń keleshegin, bolashaǵyn — jas urpaǵyn qorǵap, ózderi ólse de jastardy aman alyp qalýdy oılady. Qazaqy erlik jasap, ózderin ózdepi qurbandyqqa shaldy. Ondaı erlik eń úlken erlik sanalsa kerek. Qart Bekbolat, Jámeńke shal, Uzaq batyr — bári de eldiń bolashaǵy úshin bastaryn tikken has batyrlar. Ózin ózge úshin ólimge qıǵan qaharmandar!

Jetisý jeri erte ýaqyttardan beri talaı tarıhı oqıǵalardy ótkerip, kóneniń kýálikterin kóp saqtaǵan. Onyń burynǵysynan sóz qozǵasań, muńǵa batasyń; búgingisine kóńil aýdarsań, ári qyzyǵasyń, ári qýanasyń. Búgingi bıikten qarasaq, keshegi bıikterdiń kóbi buldyrap qana kórinedi. Biraq biz buldyrap kóringenniń ózin anyǵyraq kórýge umtylýǵa tıispiz. Óıtkeni ótken tarıhty bilý búgingi jetistikti baǵalaýmen tikeleı baılanysty. Ótkenniń qaıǵy-qasiretin túsinbeseń, búgingi qyzyq-qýanyshtyń baǵasyn da bilmeýiń múmkin. Otarlaýshy Rossıanyń saıasaty az jyl ishinde-aq halyqtardyń sandyq qatynasyn qalaı zorlap buzǵanyn, eger lenındik ult saıasaty arasha bolmasa, onyń aıaǵy qandaı qaıǵyly jaǵdaıǵa aparyp soǵýy múmkin ekenin joǵaryda keltirilgen mysaldardyń ózi-aq ap-aıqyn, naqpa-naq aıtyp tur.

Sovettik zaman buratana sanalǵan halyqtyń baqytyna týdy. Baqytty zaman úshin qazaq halqy da baryn sap kúresti. Qazaq SSR Memlekettik gımnindegi:

«Torlaǵan tumannan jol tappaı turǵanda,
Jarqyrap Lenındeı kún shyǵyp atty tań»,—

degen sóz uly kósemge búkil qazaq halqynyń júrekten shyqqan shynaıy raqmetin bildiredi.

---