InfoHub Logo

Qazaqtyq arǵy, bergi tarıhynda elge jaıly qonys, jaqsy meken izdegen adamdar haqynda ańyz áńgimeler kóp. Asan Qaıǵy jeruıyqty izdese, Ótegen batyr

«Qara qazan, sary bala
Qamy úshin qamdana
Qonysqa jer izdeıdi».

(J. Jabaev)

Ertegiler men ańyzdarda, jyrlarda bul motıv keń damyǵan. Asan ata Jetisýdy kórgende: «Aǵashy tunǵan jemis eken, sharýaǵa jaqsy qonys eken», — dep aıtypty degen sóz bar. «Bıylǵy shanshyǵan taıaǵyńnan kelesi jyly arba shyǵady» degen de áńgime aıtylady. Onyń bári jerdiń qunarlylyǵyna, sýynyń moldyǵyna rıza bolǵan kóńilden shyqqan sóz bolar. Biraq jerdiń baǵasyzy, qunsyzy bola ma?

Osy suraqqa jaýap retinde bir ańyzdy aıta ketkenniń artyqtyǵy bolmas.

Ańyzdyń ózin aıtpas buryn osy ańyzdy bizge jetkizgen avtor jaıynda birer sóz aıta ketsek. Óıtkeni babalar jaıyn bizge jetkizgen árbir adamdy qurmetteý bizdiń basty mindetterimizdiń biri dep oılaımyn.

Bul ańyz Nıkıta Iakovlevıch Bıchýrın (Iakınf) degen kisiniń «Erte kezderde Orta Azıany mekendegen halyqtar jaıyndaǵy málimetter jınaǵy» degen kitabynda keltirilgen, Kitap 1851 jyly Peterbýrgte basylǵan, 3 tom. Bıchýrın Qazan gýbernıasynyń Cheboksary ýezinde Bıchýrın (chývashsha Shıak) degen seloda 1777 jyly 29 avgýsta din qyzmetkeriniń semásynda dúnıege keledi. Qazan semınarıasynda oqıdy. İrbitte, Tobylda bolady. 1808 jyldan 1821 jylǵa deıingi aralyqtaǵy ómiri Pekınde ótedi. Grek, latyn tilderin meńgergen; nemis, fransýz tilderin jaqsy bilgen; mońǵol, túrik tilderin úırengen. Jazǵan ǵylymı, tarıhı eńbekteri úshin ol tórt márte Demıdov syılyǵyn alady. 1853 jyly 11 maıda jalǵyzdyqtyń japasyn shegip qaıtys bolady.

Al endi Bıchýrın jazyp qaldyrǵan ańyzǵa kezek bereıik.

Ertede kúnderdi (nemese gúnderdi) Tuman (nemese Túmen, Týmyn bolýy da múmkin) degen kisi bılepti. Onyń Móde atty murager uly bolady. Biraq ózi asa jaqsy kóretin toqalynan taǵy bir perzent kórgen soń, taqqa sol kishi balasyn otyrǵyzǵysy keledi de, Módeni kórshi eldiń bıleýshisine amanatqa beredi. Sóıtedi de, ulyn amanatqa bergen elge dereý shabýyl jasaıdy. Oǵan yzalanǵan kórshi han qolyndaǵy amanat uldy óltirmek bolady. Shabýyldyń ózi de osy maqsat úshin jasalynǵan bolý kerek. Sonyń bárin der kezinde sezip qalǵan Móde dereý hannyń arǵymaǵyn urlap minip óz eline qashyp keledi. Endi amal joq, qashyp kelgen ulynyń erligin baǵalap, Tuman oǵan on myń atty ásker beredi, demek, on myń tútin Módeniń enshisine tıedi. Enshisine ıe bolǵan soń, Móde ózine ysqyrma jebeler jasaıdy, sadaq tartyp atqan kezde, álgi jebeler ysqyryp ushady eken. Endi ol óz nókerlerin at ústinde sadaq atýǵa úırete bastaıdy. Áýeli mynandaı buıryq beredi: «Ańda júrgende bolsyn, basqa jerde júrgende bolsyn, meniń ysqyrma jebem ushqan jaqqa qaraı oılanbastan sadaq atpaǵan adamnyń basyn alamyn», — deıdi. Sonan soń aldymen ol ysqyrma jebemen óz arǵymaǵyn atady. Nókerleriniń birazy ne isterlerin bilmeı ańyryp, aqyry atpaı qalady, Móde dereý olardyń báriniń basyn alady. Biraz ýaqyt ótken soń, Móde endi ysqyrma jebeni óziniń eń jaqsy kóretin áıeline qaraı atady. Mynandaı qatygezdikten shoshynǵan nókerlerdiń bir toby taǵy da sadaq tartpaı qalady. Móde oılanbastan olardyń da basyn alady. Odan keıin arada biraz ýaqyt ótedi. Kúnderde bir kún Móde nókerlerimen taǵy ańǵa shyǵady. Ańda júrip Móde óz ákesi Tumannyń arǵymaǵyna qaraı ysqyrma jebesin atyp jiberedi. Bul joly barlyq nókeri de óz jebelerin bir kisideı sol baǵytqa atady. Sonda baryp qana Móde óz nókerlerin senimdi sanaıdy. Birde, ákesi Tumanmen birge ań aýlap júrgende, sońynda kele jatyp ysqyrma jebeni ákesiniń art jaǵynan jiberip qalady. Nókerleri de Tumandy kózdep toqtaýsyz tartyp jiberedi. Ákesin óltirgen soń, ógeı sheshesi men inisiniń de kózin qurtady. Sóıtip, ózin bıleýshi etip jarıalaıdy.

Qatygez zamannyń qatygez adamynyń qylyǵyna qaıran qalasyń. Ákesiniń ulyna istegen ádiletsizdigin de, ulynyń ákesinen qaıtarǵan kegin de bizdiń qazirgi uǵymmen aıyptaý da, arashalaý da qıyn.

Sol Móde bıleýshi bolyp taqqa mingen kezde kórshi eldiń bıleýshisi Dýn-hýdyń (Tatar urpaǵy) jaǵdaıy óte jaqsy, naǵyz kúshine mingen shaq eken. Ákesin óltirip Móde taqqa otyrdy degendi estigen soń, Dýn-hý oǵan arnaıy sálemshiler jiberedi. Olar Módeden kúnine myń shaqyrymdyq jol alatyn Tumannan qalǵan has arǵymaqty suraıdy. Móde tóńiregindegi keńesshi adamdaryn shaqyryp alyp aqyldasady. «Bir kúnde myń shaqyrym jol shabatyn arǵymaq — kúnderdiń qolyndaǵy qundy qazynasy. Ony berýge bolmaıdy»,— deıdi dáýletti keńesshileri. «Kórshi adamdardan jalǵyz atty aıaǵanymyz uıat bolar. Arǵymaqty bereıik»,— deıdi Módeniń ózi. Arǵymaqty alǵan soń, Dýn-hý taǵy oıǵa ketedi Móde maǵan arǵymaqty qorqqanynan berdi degen oımen, endi onyń sulý áıelderiniń birin suraıdy. Sálemshilerdiń sózin estigen soń, Móde aqylshy adamdaryn taǵy shaqyryp alady. Olar ashýlanyp: «Dýn-hý — arsyz adam. Oǵan qarsy soǵys ashý kerek!»— desedi. Kijingen keńesshilerin basyp: «Bir áıelge bola bildeı kórshimizben keriskenimiz kelispes. Bereıik»,— deıdi de, arý áıelderiniń birin Móde kórshi eldiń bıleýshisine berip jiberedi. Tilegenine taǵy qoly jetken Dýn-hý endi tipten shekten asyp tasyrańdaı bastaıdy. Qolyn eki ret qaqpaǵan soń, kórshim menen qorqady-aý dep oılap, kóńiline pańdyq kiredi. Kúndermen eki arada myń shaqyrymdyq jer ıen jatady eken. Ol ara eki shetindegi eki eldiń kúzetshilerinen ózge jan baspaıtyn japan dala kórinedi. Endi Dýn-hý Módeden sony suraıdy. Sálemshilerdiń tilegin tyńdaǵan soń, Móde taǵy keńesshileriniń betine qaraıdy. «Oı, ol bir qaıyry joq qajetsiz jer. Bere salaıyq»,— deıdi birazy. «Joq, bermeıik», — deýshiler de bolady. Sonda Móde bulan-talan ashýlanyp: «Jer — memlekettiń negizi, ony qaıtip ózgege berýge bolady?» — deıdi de, berý kerek degenderdiń báriniń basyn alady, «Kimde-kim maǵan ilespese, basyn alam!» — degen buıryq berip, beıqam jatqan Dýn-hýǵa tutqıyl shabýyl jasap, olardyń kúl-talqanyn shyǵarady da, jerin, mal-múlkin — bárin basyp alady.

Jer qadirin, onyń qasıetin baǵalaýda bul kóne ańyzdyń, sóz joq, úıreteri kóp. Asan atamyz izdegen Jeruıyq túgil, Qarabaıdyń toqsan myńy sý tappaı qyryla jazdaǵan ıen qum dala da bizge qymbat. Memleket óziniń negizin belgili bir jer ústinde ǵana qalaıtyn bolǵandyqtan, adamzatqa ana esebinde jer eshqashan jaqsy, jamanǵa bólinip alalanbaıtyndyqtan, jazýshy úshin týǵan jer týraly qalam tartýdan artyq abyroı bolady dep oılamaımyn.

Jetisý jaıynda óleń de kóp, án de kóp. Bul ólkeden el qamyn oılaǵan, jer qadirin syılaǵan abzal uldar men zerek qyzdar mol shyqqan. Qazaqta «Qoı aqsaǵymen myń bolady» degen ataly sóz bar. Sol aıtpaqshy, jer tarıhyn jazǵanda tek asa ataqtylar men dańqtylarǵa ǵana kitaptan oryn tıip, ózgeler umyt qalmaýǵa tıis-aý, sirá. Óıtkeni jer tarıhyn, el ómirbaıanyn jasaǵan ataqtylardyń ózi sol tarıhty el ishindegi qatardaǵy qaharmandarǵa súıenip qana jasamady ma?! Sondyqtan, sez kezegi kelgende, osyndaı jaǵdaıdy da esten shyǵarmaǵan jón sıaqty.

Qazaq sovet ensıklopedıasynyń málimetine júginsek, qazirgi Jetisýdyń terıtorıasy «Soltústikte Balqash, soltústik-shyǵysynda Sasyqkól men Alakól, shyǵysta Jońǵar Alataýy, ońtústigi jáne ońtústik-batysynda Soltústik Tán-SHan jotalarymen shektesedi». Al endi Jetisý atalǵan mekenge ejelden ózgerissiz osy terıtorıa qarap keldi desek, úlken qatelik jasaǵan bolar edik. Tarıhı damý barysynda, sóz joq, Jetisýǵa jatatyn terıtorıa da san ózgeristerge ushyrady. Qazirgi kezde ózimiz kúnde aıtyp júrgen Ortalyq Qazaqstanǵa qaı aralar jatady dep suraı qalsaq, oǵan ekiniń biri oılanbastan jaýap bere qoımaıdy. «Ortalyq Qazaqstandy sýmen qamtamasyz etý problemalary» (Almaty 1950) degen kitapta ǵalymdar Sh. Shokın men V, Kıktenko da: «Ortalyq Qazaqstan terıtorıasynyń turaqty bekigen shekarasy joq»,— deıdi de, ol aralyqqa shamalap myna jerlerdi jatqyzady: soltústik-shyǵysynda — Ertis ózeni, ońtústiginde — Balqash kóli men Betpaq dala shóli, batysynda — Jezqazǵan-Ulytaý aýdany jáne soltústiginde — Atbasar-Pavlodar lınıasy. Soǵan qaraǵanda, Jetisý terıtorıasyn da ár kezde ár túrli jaǵdaıǵa baılanysty shamalap qana belgileýge bolatyn shyǵar dep oılaımyz. Qazaq handyǵynyń XV ǵasyrda qurylǵanyn, «qazaq» degen eldiń de sol ǵasyrda paıda bolǵanyn bilsek te, «Qazaqstan» degen sózdiń alǵash qaı kezde aıtylǵanyn bárimiz bile bermeımiz ǵoı. Degenmen Zaın ad-Dın Vasıfıdiń «Badaı al — Vakaı» («Ǵajaıyp oqıǵalar») atty memýarlyq kitabynda «Qazaqstan» sózi tuńǵysh qoldanylǵan dep júrmiz. «Badaı al — Vakaı» XVI ǵasyrda jazylǵan kitap bolsa Qazaqstan sózi de XVI ǵasyrda qoldanylmaı ma? Biraq sol qoldanys birinshi me, joq pa — bul máseleni eshkim kesip aıta almaıdy, óıtkeni odan buryn jazylǵan kitaptardyń bizge túgel jetpeýi de múmkin emes pe?

Sol sıaqty Jetisý ataýynyń da qaı kezden bastap aıtylyp kele jatqanyn kesip aıtý qıyn bolar. Buryn Jetisý aımaǵyn ǵalymdar Moǵolstan dep kelgen.

Ǵalym Alekseı Iraklıevıch Levshınniń 1832 jyly Peterbýrgta basylyp shyqqan «Qyrǵyz-qaısaq nemese qyrǵyz-qazaq ordasy men dalasynyń sıpattamasy» atty 3 tomdyq kitabynyń 2 jáne 3-tomynda Jetisý aty oryssha Semrek delinipti. Soǵan qaraǵanda, XIX ǵasyrdyń basynda bul ataý ábden ornyqqan bolý kerek.

Al endi jerdiń aty Jetisý atalǵanmen, sol jeti sýǵa qaı-qaı sýlar jatady degen másele kúni búginge deıin turaqty sheshimin tappaı keledi. Tipti, Jetisý ataýyna jeti ózenniń esh qatysy joq, ol qasıetti sý, sýy mol jer degendi bildiredi deýshiler de bar. «Bilim jáne eńbek» jýrnalynyń 1983 jylǵy II-sanynda osyndaı pikir aıtyldy. Jazýshy Sáýirbek Baqbergenov «Qan tozań» atty Jetisý jerindegi oqıǵalarǵa baılanysty jazǵan romanynda: «Jetisý! Qasıetti san, kıeli ataý. Jetisý — jeti ózen ǵana emes, irili-ýaǵyn qosa eseptese, jetpis ózen!» — dep tolǵanady. Alaıda Úlken Sovet ensıklopedıasy men Qazaq sovet ensıklopedıasynda Jetisýdyń jeti ózeni atap-atap kórsetilgen, biraq oǵan jatatyn ózender ekeýinde eki basqa. Kezinde ǵalymdar A. K. Geıne te, A. Vlangalı de, V. V. Bartold te jeti ózendi ózderinshe anyqtap kórsetken, áıtkenmen olardyń myna aıtqany durys dep bir toqtamǵa kele qoıǵanymyz joq, óıtkeni olardyń aıtqany da bir jerden shyqpaıdy.

Jetisýdyń jeti ózenin ǵalymdar ǵana emes, kópti kórgen kónekóz qarttar da ár túrli aıtady. «Lenınshil jas» gazetiniń 1971 jylǵy 9 sentábrdegi sanynda «Jetisýǵa qaısy ózender jatady?» degen maqala jarıalandy. Sol maqalada aqyn Áshim Turlybaevtyń «Jetisý» atty óleńi keltiriledi. Óleńine qaraǵanda, Áshim Turlybaev, rasynda da, Jetisý jerin jaqsy biletin adamǵa uqsaıdy.

— Jetisýdyń biri — İle, basy Tekes, Baıynqol, Qaqpaq ózeni oǵan tirkes. Qarqara, Kegen, Naryn, Shelek, Túrgen, Qaskeleń, Kúrti, Talǵar o da enshiles,— dep bastaıdy da, jeti ózendi óleńmen sanamalap shyǵady. «Ekinshisi — Qaratal, basy — Shaja» — dese; «Úshinshisi — Aqsý qatar Eshkiólmesten», «Jońǵardan Lepsi aǵady asyp asý», «Aıakóz bir shetinde besinshi ózen»,— deı kelip, «Altynshy, jetinshi ózen — Talas pen Shý»,— dep túıedi. Sonda ol kisi Jetisýǵa İle, Qaratal, Aqsý, Lepsi, Aıakóz, Talas jáne Shý ózenderin jatqyzady.

Kim aıtsa da Qaratal, Lepsi, Aqsý ózenderin ǵana Jetisý quramyna kúmánsiz qosyp aıtady; basqa ózenderdiń barlyǵyn da bireý qosady, bireý qospaıdy. Al endi Jetisý qazaqtary ózennen góri kishileý ózenshelerdi sý dep ataıdy, ondaı sýlardyń esebin alsaq, Jetisýdan bir jeti emes, birneshe jeti ózen tabýǵa bolady.

Bireýler Jetisýǵa Balqash kóline ǵana quıatyn jeti ózendi jatqyzsa, endi bireýler tek Jońǵar taýynan bastalatyn jeti ózendi jatqyzǵysy keledi. Ertede Alakóldiń ózine jeti ózen quıypty degendi aıtatyndar da bar. Degenmen Jetisý degen at dál qazirgi Jetisý terıtorıasyndaǵy jeti ózenge baılanysty shyqty dep kesip aıtý durys bolmaıtyn sıaqty, óıtkeni bul terıtorıanyń bári áýel bastan-aq Jetisýǵa jatqan degendi ázirge eshkim dáleldeı almaıdy. O basta Jetisý jerine bir jaǵy Balqash, Alakól, ekinshi jaǵy İlege deıingi aralyq qana jatqan bolý kerek degen joramaldy Qazaq sovet ensıklopedıasy da jaqtaıtyndaı: «V. V. Bartoldtiń aıtýynsha, alǵashqyda jergilikti halyq Jetisý dep İleden soltústikke qaraı sozylǵan aımaqty ataǵan, oǵan Lepsi, Basqan, Aqsý, Búıen, Qyzylaǵash, Qaratal, Kóksý ózenderi engen. Al Jetisý İleniń ońtústigine qaraı sozylǵan taýly aımaq degen uǵym 19-ǵasyrda tarap, sondaı-aq oǵan Tán-SHanniń soltústik-batys jáne ortalyq aýdandary da qosylatyn bolǵan. Tarıhı ádebıette Jetisý uǵymyna Shý alqaby men Naryn ózeniniń joǵarǵy aǵysyn qamtıtyn atyrap ta kirgen»,— deıdi.

Osy ólkeni patsha úkimetiniń arnaıy tapsyrmasy boıynsha talaı jyl zerttep, onyń ýezeri jaıynda talaı kitap jazǵan P. P. Rýmánsev pikiri de Bartold pikirimen úndes keledi. Onyń aıtýynsha, Jetisý ataýy 1867 jyly Jetisý oblysy qurylǵanǵa deıin de atalyp kelgen. Jetisý ólkesi, İle boıy ólkesi degen ataýlar oǵan deıin de bolypty. Al Jetisý dep alǵashqyda Lepsi men Qaratal ózenderiniń arasynda jatqan jer ǵana atalsa kerek. Onyń Jetisýǵa jatqyzatyn ózenderi: Lepsi, Sarqan, Aqsý, Búıen, Qyzylaǵash, Kóksý, Qaratal.

Al endi keıbir derekter negizinde bizdiń boljaýymyzsha, Jetisý degen at tarıhqa áriden, shamamen XIV ǵasyrda belgili bolǵan sıaqty. Bul pikirge oqyrmandy da ortaq etý úshin, biz múmkindigimizshe XV ǵasyrda jazylǵan tórt shyǵarmany kýálikke tartpaqpyz, onyń tórteýi de áıgili Aqsaq Temirdiń áskerı joryqtary men jeńisin madaqtaýǵa arnalǵan arab jáne parsy tilinde jazylǵan shyǵarmalar.

Birinshisi — Baǵdattyq Nızam ad-Dın Shamı degen kisiniń «Zafarnamasy». Baǵdatty basyp alǵan soń (1392—93), Temir óz patshalyǵynyń tarıhyn jazýdy 1401-02 jyldary osy kisige tapsyrypty. Ol ony naqty derekter men kúndelik dápterlerge jáne joryqqa qatysqan adamdardyń áńgimelerine súıene otyryp 1403-04 jyly mart aıynda jazyp bitip kórsetken eken, Temir rıza bop «Jeńister kitaby» dep atapty. Bul kitap Temirdiń resmı tarıhyn tolyq jazǵan tuńǵysh shyǵarma bolyp tabylady.

Ekinshisi — «Eskendir anonımi» dep atalady. Temirdiń resmı emes tarıhyn óz betinshe baıandaǵan shyǵarma. Temirdiń nemeresi Eskendirge (Iskandar) arnalǵandyqtan, shyǵarmaǵa bul atty akademık V. Bartold shartty túrde qoıǵan. Onyń avtoryn da anyqtaǵan — V. Bartold. Eki redaksıasy bar eken, biri — Brıtan mýzeıinde, ekinshisi Parıjdiń ulttyq kitaphanasynda. Avtory Mýın ad-Dın Natanzı degen kisi Isfahan qalasynda týypty. Bul shyǵarmasyn 1413-14 jyly jazyp bitipti. Kitaptyń qandaı derekter negizinde jazylǵanyn ǵalymdar kesip aıtpaıdy.

Úshinshisi — Sharaf ad-Dın Alı degen Iezda qalasynda týǵan saraılyq ǵalym ári ádebıetshi kisiniń «Zafarnamasy». Temirdiń parsyny bılegen balasy Omar-sheıhtiń uly Eskendirdi Shahrýh taqtan taıdyrǵan bolatyn, al Shahrýhtyń balasy Ibragım sýltan parsyny 1415-1435 jyldarda bılegen. Avtor Shahrýh pen Ibragımniń de saraıynda qyzmet jasapty. Avtordyń óz moıyndaýy boıynsha, bul kitapty áýeli Ibragım sýltan hatshylarǵa jazdyrady da, onyń kórkemdeý jaǵyn ıaǵnı ádebı óńdeý jaǵyn avtorǵa tapsyrady. Bul shyǵarmaǵa mynalar málimetkóz bolady: 1. Joǵarydaǵy Nızam ad-Dın Shamı jazǵan «Zafarnama». 2. Temirdiń jekelegen joryqtary jaıyndaǵy sıpattaý jazbalary men kúndelikteri. Sharaf ad-Dın bul materıaldardy Nızam ad-Dınge qaraǵanda tolyǵyraq keltirgen. 3. Temirdiń únemi qasynda júretin parsy jáne uıǵyr pesirleriniń jazbalary. 4. «Handar tarıhy» atty óleńmen jazylǵan túrikshe hronıka. 5. Zamandastary men joryqqa qatysýshylardyń aýyzsha aıtqan áńgimeleri. Avtordyń óz aıtýynsha, olardy áńgimesi daýly kezderde, túsiniksiz jaǵdaıdy anyqtaý úshin óte qajetti bolǵan kórinedi. Bul shyǵarma Temir jaıyndaǵy málimetterdi neǵurlym tolyq qamtyǵan jáne eń keń taraǵan shyǵarma bolyp tabylady. 1424-25 jyldary jazylyp bitken.

Tórtinshisi — 1413-14 jyly Gerat qalasynda týǵan, biraq arǵy túbi samarqandyq Abd ar-Razzak Samarqandıdiń «Matla as-sadaın...» atty kitaby. Bul shyǵarma 170 jyldyń aralyqty qamtıdy, 1470-1471 jyldardan keıin jazylyp bitken bolý kerek, óıtkeni sol merzimge deıingi oqıǵalardy qamtıdy. Avtor 1482-83 j. qaıtys bolǵan. (Arab, parsylarda jyl basy mart aıy (22) bolǵandyqtan, mart aıyna deıingi datalarda eki jyl qatar kórsetiledi).

Bul tórt shyǵarmanyń da úzindileri 1973 jyly Moskvadan («Naýka») shyqqan «Qyrǵyzdar men Qyrǵyzıa tarıhy boıynsha materıaldar» degen kitapta orysshaǵa aýdarylyp jarıalanǵan. Endi osy tórt shyǵarma boıynsha pikir túıeıik. Kórip otyrǵan bolarsyzdar, tórteýi de ár kezde jazylǵan. Alǵashqy úsheýiniń jazylý arasy on jyldan ǵana. Al ishindegi eń senimdisi de, bedeldisi de úshinshisi — Sharaf ad-Dınniń shyǵarmasy. Demek, dúdamal jerlerde kóbinese bizdiń soǵan sengenimiz jón bolý kerek.

Bizge keregi Temirdiń Jetisýǵa qatysty joryqtary bolǵandyqtan, joǵarydaǵy tórt shyǵarmadan da biz tek jer atyna baılanysty derekterdi tergishteımiz.

Birinshi qoljazba boıynsha, Saıypqyran Temir 1371 jyly Moǵol ýálaıatyn baǵyndyryp, oǵan Kepek-Temirdi basshy etip keledi. Biraq kóp uzamaı Kepek-Temir qarsylyq kórsetip jatyr degendi estip, ony jazalaý úshin Bahram men Abbas bahadúrdi jumsaıdy. Kóterilisshilerge jaqyndaǵanda, Bahramǵa burynnan qastyǵy bar júzbasy Tezekshi oǵan satqyndyqpen qarsy shyqpaq bolady. Ony Bahram bilip qoıady da, aldyn ala saqtyq jasaıdy. Kóterilisshilermen kelisimge kelip keıin qaıtady.

Olardyń kelisimmen oralǵanyn estigende, Temir: qatty ashýlanyp, joryqqa ózi shyǵady. Onyń ózkele jatqanyn estip, jaý qatty sasady. Temir olardy Jalǵyzaǵash (Sankız-Iagash) degen jerge deıin qýyp, kóp oljamen oralady.

Ekinshi qoljazbada Temirdiń moǵol ámirlerin Iýmgala men Qoshqarǵa (Kýchkar) deıin qýǵandyǵy aıtylady. Biraq ol oqıǵadan buryn Toǵlýk — Temir han ólgen soń úlken ólkeniń bıleýshisiz qalǵandyǵy, Jete jeriniń qyrǵynǵa ushyraǵandyǵy aıtylady.

Úshinshide 1370-71 jyly Saıypqyran Temirdiń Jete (Djete) jaqqa qaraı joryqqa shyqqandyǵy aıtylady. Ulysty ózine baǵyndyrǵan soń, oǵan basshy etip Kebek — Temirdi qoıady. Kebek — Temirdiń satqyndyǵyn estip, ony jazalaý úshin Bahram Jalaıyrdy jumsaıdy. Júzbasy Tezekshiniń satqyndyǵy áshkerelenedi. Ózenniń jaǵasynda (İle bolý kerek) ámirler bitimge kelip, keri qaıtady. Jolda Bahramǵa satqyndyq jasamaq bolǵan jalaıyrlar jazalanady. Olardyń bitimmen oralǵanyna Temir rıza bolmaıdy.

Aqyry Temir joryqqa ózi shyǵady. Saıram men Iangı (Taraz, Talas) arqyly júredi. Ol kele jatyr degendi estip-aq jaý qashady. Temir Jalǵyzaǵash degen jerge deıin keledi.

Tórtinshi qoljazbada da oqıǵa osylaı ótedi. Tek ózen jaıynda derek tereńdeı túsedi. Bahram Jalaıyrlar áldebir úlken ózenge (İle bolar) kelip tireledi, ásker óte almaıdy. Sonda Hıtaı batyr men Sheıh-Alı batyr bir-birimen básekelese ózennen ótip, Kebek — Temirdiń áskerin jeńip, qaıta oralady. Qaıtar jolda satqyn jalaıyrlardy jazalaıdy. Jer aty Moǵolstan, jurty moǵol dep atalady. Biraq keıingi taraýlarda Jete jer aty retinde atalyp, Jetede bolǵan soǵys jaıynda biraz aıtylady.

Osy salystyrýlarǵa qarap otyrsań, avtorlardyń bári Moǵolstandy Djete (Jete) dep ataıdy. Bul qaıdan shyqqan at? Maǵynasy ne?

Qazaqstanǵa, qazaqqa baılanysty kóptegen tarıhı qoljazbalar bolǵanmen, olardyń negizgileri arab jáne parsy tilderinde jazylǵan, barlyǵy derlik qazaqshalanbaǵan, al keıbiriniń úzindiler? ǵana bolmasa, túgeldeı orys tiline de aýdarylmaǵan. Sondyqtan áldebir daýly nárselerdi túbine jete dáleldeý óte qıyn. Degenmen «tuıaq serippeı» taǵy bolmaıdy.

Muhammed Haıdar Dýlatı «Tarıhı Rashıdı» kitabynda Shyńǵysqannyń tórt uly bolǵandyǵyn, sol tórt ulyna tórt ulysty bólip bergendigin aıta kelip, sol ulystyń biri moǵol ekendigin, al onyń ózi biri moǵolǵa, ekinshisi shaǵataıǵa bólinetindigin eskertedi. Ózara óshtikpen moǵoldardy shaǵataılyqtar «djete» dep, al moǵoldar shaǵataılyqtardy «karaýnas» dep ataǵan kórinedi.

«XV-XVIII ǵasyrlardaǵy qazań handyqtarynyń tarıhy jaıyndaǵy materıaldar» (Almaty, 1969) atty kitapta osyǵan baılanysty «djete» — «qaraqshy, qańǵybas», al «karaýnas» — «metıs, qospa» degen maǵyna beredi dep túsindiriledi (530-bet). Biraq oǵan qosymsha: «Jete» ataýyn Muhammed Haıdar «Tarıhı Rashıdıdiń» İ-bóliminde Moǵolstannyń sınonımi retinde áldeneshe ret qoldanady»,— dep eskertedi.

Jetisý jerinen shyqqan XIII ǵasyrlyq tarıhshy Jamal Qarshı da Moǵolstandy Jete dep jazypty. Demek, ertede «jete» aty, Muhammed Haıdar Dýlatı aıtqandaı, tek belgili bir taıpaǵa emes, jerge, terıtorıaǵa baılanysty da aıtylǵan. Al moǵoldar sol Jete jerin mekendegen taıpalar odaǵy bolǵan. Óıtkeni joǵaryda biz atap ótken tórt qoljazbada Jete dep İle men Alakól aralyǵyndaǵy jerler ǵana aıtylady, al ol kezde Moǵolstanǵa qaraǵan qazirgi Shyńjań ólkesindegi qalalar men mekender Talas pen Shý da odan bólip atalady. Oǵan kóz jetkizý úshin birer mysal keltirý durys shyǵar. Endi joǵaryda atalǵan tórt shyǵarmany bir-birimen salystyrmaı-aq, mysaldy Sharaf ad-Dınniń «Zafarnamasy» boıynsha ǵana ala bereıik.

1375 jyly 5 ıanvardyń juma kúni Temir Jetege qarsy úshinshi ret joryqqa shyǵady. Biraq ol joly jaýyn-shashynnyń óte kóp bolǵandyǵynan Samarqanǵa qaıta oralyp, mart aıynda taǵy attanady. Áskerdiń aldyńǵy shebin Jahanger hanzadaǵa bastatady. Toǵluk Temirhan ólgen soń İlıas qojany óltirip, ol kezde Jeteniń bıligin qolyna dýlat rýynan shyqqan Kamar ad-Dın (Qamarıddın) alypty. Temir Saıram arqyly ótip Sharynǵa (Djarýn, Charýn) keledi. Sol arada jetelik bireýdi ustap alyp jón suraıdy. Ol: «Kamarıddın áskerin jınap Kóktóbede tur, senderdiń keletinderińdi bilmeıdi, beıqam»,— deıdi. Aldyńǵy shep aıaldamaı Kamar ad-Dındi qýyp ketedi.

Kamarıddın qashyp Barka-ın Gýrııan degen jerge tyǵylady. Ol ara orta ǵasyr kartasynda Berkeı Gýrıan dep te kórsetiledi. Ketpen taýynyń ońtústik batys jaǵynda, Sharyn ózeniniń bastalar tusy. Ol arada úsh tereń shatqal bar eken, olardan úsh úlken ózen aǵyp jatypty. Kamarıddın eki shatqaldan ótip, úshinshisiniń aýzyna bóget jasapty. Jahanger hanzada qýyp kelip, sadaqtan oq jaýdyryp, óz kúshin baıqatady. Tún bolady. Kamarıddın túndi paıdalanyp, ol aradan ketip qalady. Tań ata Temir de kelip jetip, Daýd ámir, Qusaıyn, Barlas jáne Úshqara batyrǵa jetelikterdi İle boıymen tómen qaraı qýdyrady. Jolda tereń ózenge tap kelip, ótip bara jatqanda aty taıyp jyǵylyp, Qusaıyn kózdi ashyp-jumǵansha at-matymen sýǵa ketip óledi. Bul jaǵdaı ekinshi qoljazbada keńirek aıtylady. Jaýyn-shashyn kóp bolǵandyqtan, ózenniń sýy qatty tasyp jatqan eken. Sýretteýlerge qaraǵanda, oqıǵa bolǵan jer Shelek ózeniniń bas jaǵy tárizdi.

Temirdiń áskeri eldi tonap, malyn sypyryp alyp, bárin Samarqanǵa jiberedi. Hanzada Jahanger Temirdiń ámirimen Úsh — Fırman (Úshqońyr emes pe eken?) degen jerge turaqtaǵan jetelikterdi talqandap, onyń áıeli men qyzyn qolǵa túsirip, olardy Temirge jiberedi. Ol qýanyshty habar Temirge Qara-Kasmak (Qara Qystaq bolar) degen jerdiń joǵarǵy jaǵynda kóship bara jatqanda jetedi. Sodan ary Temir At-Bashı degen jerge toqtap, odan Arpa-azy (Arpa jazyǵy bolar) ańǵaryna ótedi.

Atbashy, Arpa degen ózender Qyrǵyzstanda osy kúnde de bar. Al İle men Sharynnyń qazirgi Jetisýdaǵy ózender ekenin eshkim joqqa shyǵarmas. Muhammed Haıdardyń «Tarıhı Rashıdı» kitabynda da İleni bylaı qoıǵanda Sharyn men Shelek Charýn-CHalak atalady. Soǵan qaraǵanda, bul ózender óz atyn ejelden saqtap kele jatqan bolý kerek. Osyndaǵy Sankız-Iagash degendi qazirgi Uzynaǵash bolar dep shamalaımyz. Óıtkeni túrki halyqtarynda mundaı ataý kóp kezdesedi jáne ár nusqada aıtyla beredi. Máselen, qazirgi Panfılov aýdany Lenın atyndaǵy sovhozynyń ortalyǵyn jergilikti kazaktar áli kúnge Uzynaǵash, Jýanaǵash, Jańǵyzaǵash dep túrlendirip aıta beredi. Al tipti, ol emes degen kúnde, Túrgen ózeniniń boıynda, Jarbaltabaı degen jerdiń janynda Jańǵyzaǵash atalatyn jer áli bar.

1388-89 jyly Temir Qyzylqoja men Eńke tórege qarsy Moǵolstanǵa taǵy joryq jasaıdy. Úzindini ǵana oqyǵan soń, Temirdiń Jetege Qashǵarıa jaqpen be, joq Saıram, Taraz arqyly ma — qaı jolmen kelgenin kesip aıtý qıyn. Áıtkenmen Balqash aınalyp júrgen sıaqty. Óıtkeni Atkan-Sýrı (Akın Súrı bolýy da múmkin) degen jerge kelgende, shólden qınalady, eki-úsh kún qudyq qazyp sý ishedi, sodan Aıǵyrjal (Aıgyr-Ialy) degen jerge jetip, sol arada qulan atyp ańshylyq jasaıdy. Aıǵyrjal taýy Aıakózdiń Semeı jaǵynda 30-40 shaqyrymdaı jerde. Temir áskeriniń bir tobymen sol mańaıda Eńke tóreniń áskeri kezdeısoq jolyǵysyp qalady. Qolǵa túsken tutqynnan surap, Eńke tóreniń Uryjarǵa (Ýrýng-Iar) ornalasqanyn biledi de, Temir Sheıh-Áli bastaǵan bir-eki batyryn top áskerimen jedel solaı qaraı jiberedi. Kúni buryn seziktenip qalmas úshin, olarǵa jolaı ot jaqpańdar dep buıyrady. Solardan keıin ózi de túndeletip jolǵa shyǵady. Biraq joldan adasyp ketip, kún boıy izdep, keshkisin Kúl-Saly (birinshi qoljazbada Kók-Saly) degen jerge toqtaıdy. Ertesi ǵana jol taýyp Aıakózge (Paı-Akýz, birinshi qoljazbada Aı-Akýz) jetedi. Sol arada Temir keńes ashyp: «Biz úsh kún boıy adasyp júrgende, jaý shańymyzdy kórip tyǵylyp úlgergen bolar. Endi biz olarǵa eki jaqtan bólinip attansaq, sol durys»,— deıdi. Bir toppen Omar-sheıh ámirzada ketedi, ekinshi toppen ózi Shır (Shar bolar), Shıbartý (Shubartaý shyǵar, birinshi qoljazbada Shıpar-Taý), Koı-Mýrag (Qoımańyraq, Qozymańyraq) atty taýlar Aqsháýliniń ońtústik batysynda, Kýragan jáne Býýrlagý (Barlyq bolý kerek, birinshi qoljazbada Iarlagý) degenderdi basa ótip, bálkim, aınala ótip, Kara-Gýchýr atty jerge jetedi. V. Bartold shyǵarmalaryna qosymsha retinde jasalǵan orta ǵasyr kartasynda Aıakóz, Aı, Tańsyq ózenderi bastalatyn Tarbaǵataıdyń silemi Kara-Gýchýr dep, Emil ózeni bastalatyn tusy Emil-Gýchýr dep kórsetilgen.

Sheıh-Áli bastaǵan aldyńǵy topty izdeýge shyqqan Omar-sheıh ámirzada Itishpes Alakóldiń (It-Ichmes-Ala-Kýl) dalasyna keledi. Balqashtyń ońtústigindegi Alakóldi qazir de osylaı ataıdy, Omarsheıh sol arada ózinen áldeqaıda kóp jaý áskerimen jolyǵysyp qap, soǵysta jeńip shyǵady.

Temir Qara-Gýchýrda aıaldap, túsken oljanyń bárin áskerlerine bólip beredi. Attary tynyǵý úshin biraz bógele turmaq bolyp, 30 myń áskerin jaýdy izdeýge Ertis jaqqa jumsaıdy. Olar Ertiske jetken soń, jartysy ózenniń ar jaǵymen, jartysy ber jaǵymen júrip otyryp, aqyry jaýdy tyǵylǵan jerinen taýyp alyp qyrady. Tutqyndar men oljalardy Samarqanǵa sol aradan attandyryp, Temirdiń ózi Emil-Gýchýrǵa jetip Saraı-Ýrdýmda (Saraı-Ordým) aıaldaıdy. Onysy, sirá, Saraı orda bolý kerek. Úgedeıdiń han ordasy Emil ózeniniń boıynda edi degendi tarıhshylar aıtady. Demek, Temir sol Úgedeıge ortalyq bolǵan saraı ordaǵa aıaldady dep joramaldaýǵa negiz bar.

Juldyz (Iýldýz) degen jerde bári jolyǵysatyn kelisimmen olar qaıtarda tórt topqa bólinip qaıtady. Olardyń endigi bet alǵan jaǵy Shyǵys Túrkistan edi, al ol arany qoljazbalarda Jeteniń jeri dep qadala aıtpaıdy. Soǵan qaraǵanda, sirá, shyǵysta Sútkólge (qazirgi Saıram kóli) deıingi jerler ǵana Jetege qaraǵan sıaqty. Al Jeteniń soltústigi men soltústik shyǵysy Aıakózge deıin barǵan, ıaǵnı Tarbaǵataımen shektesken.

1389-90 jyly ıaǵnı joǵaryda aıtylǵan Aıakóz joryǵynan keıin bir jyl ótken soń Súleımen-shah bastaǵan 20 myń áskerdi Temir Jetege qarsy taǵy jumsaıdy. Olar Seıhýnnen (Syrdan) ótip Tashkent arqyly Andýgan (Andıjan) jaǵynan Ystyq kólge jaqyndaǵanda, taǵy qosymsha 5 myń ásker tyńnan kelip qosylady. Olar sodan Kóktóbege (Kók-Tóbe) biraz kún aıaldaıdy. Odan jaýdy eksheleı qýyp Aradj-Taý asýy arqyly ótip, Almalyǵqa keledi, odan ary İle ózeninen ótip, Eńke tóreniń jurty Qaratalǵa deıin jetedi. Sol arada oılamaǵan jerdeı Kamarıddınmen kezdesip qalyp, soǵysta ózi jaǵy da úlken qyrǵynǵa ushyraıdy. Sodan keıin Temir áskerleri Kamarıddındi Ertis ózeniniń jaǵasyna deıin qýady.

Mundaǵy Aradj-Taý asýy dep otyrǵany, sirá, Symtas (Santash) asýy bolý kerek. Kóktóbesi osy qazirgi Kóktóbe me, basqa ma, kesip aıtý, árıne, qıyn. Óıtkeni mundaı ataý ázirdiń ózinde ár qazaq aýlynda bar. Al endi Almalyǵ dep otyrǵany Almaty bolýǵa tıis. Ol kezde Almaty dál osy ornynda boldy ma, joq basqa tóńirekte me, qala retinde bar ma edi álde qırap jatyr ma edi,— ony arheolog ǵalymdar aıta jatar, biraq, bizdiń oıymyzsha, bul aıtylyp otyrǵan jer — anyq osy kúngi Almaty turǵan mańaı.

Jalpy, ertede İle boıynda nemese İle alqabynda eki Almalyq bolǵan. Onyń biri jáne eń úlkeni — Shyǵys Túrkistandaǵy Almalyq. Qazirgi Súıdin qalasy. Qorǵastan 13 shaqyrym jerde. XIII ǵasyrda Shaǵataı áýletiniń ortalyǵy boldy. Ertedegi Soltústik kerýen jolynyń, keıingi Qulja jolynyń boıyndaǵy qala. Ony ertede Almaly dep te ataǵan. Joǵaryda aıtylǵan Almalyq bul emes, óıtkeni Ystyqkól jaqtan kele jatqan ásker áýeli İleden ótpeı jatyp bul qalaǵa kele almaıdy, sebebi qala İleniń oń jaǵyna ıaǵnı soltústigine ornalasqan.

Ekinshi Almalyq qazirgi Almatynyń ornynda ne mańaıynda bolǵan. Joǵarydaǵy aıtylyp otyrǵan Almalyq — osy. Óıtkeni Ystyqkólden Qaratalǵa qaraı ketip bara jatqan ásker aldymen Almatyǵa soǵyp, sonan soń ǵana İleden etedi. Bul jaǵynan bálendeı daý bolmasqa kerek, Bizge belgisizi: ol kezde qala bar ma, joq pa — sol.

Qala jaıyndaǵy qazirgi uǵym men burynǵy uǵym birdeı bolmaǵan. Buryn qala ataýy ondaǵy halyqtyń sany men úıleriniń kóptigine emes, qolónermen jáne saýdamen aınalysatyn adamdarynyń moldyǵyna baılanysty bolǵan eken. Máselen, buryn Tarazdyń kólemi shamamen 6,5 ga, Otyrardiki — 20 ga, Qulandiki — 12 ga bolypty. (Qazaq SSR tarıhy, İ-tom). Endeshe, Soltústik kerýen joly ótken jerde Almatynyń qala atanýy ábden zańdy. Orta ǵasyrdaǵy Orta Azıa kartasynda Almaty qala retinde kórsetilgen. Jáne ol kezde de osylaı atalǵan degen pikir bar. Biraq bizder Almatyny 1854 jyldan beri ǵana bar dep júrmiz. Mádenıeti joǵary halyqtar qala tarıhyn eń alǵash qaqqan qurylys qazyǵynan bastaıdy, bizdiń de bul máselede oılanýymyz kerek sıaqty.

Almaty sóziniń de arǵy tórkini — Almalyq pen Almaly. Almaǵa baı, almasy kóp jer degen maǵynany beredi. Al almanyń atasy dep túsinetinder múlde qatelesedi. Kezinde san ret qırap, san ret qaıta qalpyna kelgen Almatynyń keıingi qıraýy Monǵol shapqynshylyǵyna baılanysty ma deımiz. Monǵol basqynshylarynyń qala ornatýǵa, kásipshilikpen aınalysyp, otyryqty ómirge kóshýge beıim bolmaǵany tarıhtan belgili. Sonyń saldarynan Almaty da bir kúnde bolmasa da birte-birte qańyrap, bos qalyp baryp qıraǵan qala sıaqty. Al onyń qaıta tirilýi, qaıtadan Almaty atalýy da Jetisýda qazaq handyǵynyń ornaýymen baılanysty bolý kerek. Yrǵaıty, Jamanty, Begeti, Sógeti, Bulanty sıaqty ataýlar da «ty», «ti» qosymshalary arqyly jasalǵan jáne erteden saqtalyp kele jatqan, toponımıkalyq máni zor ataýlar.

Qarap otyrsaq, Ámir Temirdiń joryqtaryna baılanysty joǵarydaǵy shyǵarmalarda keltirilgen jer attarynyń deni túrki tilinde qoıylǵan. Demek, Jete jerin buryn da túrik tektes halyqtar mekendegen. Al Jetege İle Alataýynyń Ystyqkólden bergi soltústik jaǵynan Aıakózge deıingi, kóldeneńi Balqashtan Sútkólge (qazirgi Shyńjańdaǵy Saıram kóli) deıingi aralyq qaraǵan. Tup-týra derlik qazirgi Jetisýdyń terıtorıasy, Sol jerdiń Shýdan İlege deıingi aralyǵyn dýlat Kamarıddın (Kamar ad-Dın), İleden Tarbaǵataıǵa deıingi jerin Eńke tóre (Inga-túrá) bılepti. Al onyń shyǵys jaǵyn qazirgi Shyǵys Túrkistandy (Shyńjańdy) qosa Qyzyr Qoja (Hyzr-hodja-oǵlan) bılegen sıaqty. Osy shyǵys jaq terıtorıasy sál buldyrlaý. Ámir Temir joryqpen Qarashar (ol kezde Shalysh), Aqsý, Qashǵar qalalaryna da barady, biraq Sútkólden (Saıram), Talqy asýynan arǵy jerge Jete ataýy qoldanylmaıdy. Soǵan qarap, ol jaq Jete ulysyna, Jete jerine jatpaǵan-aý dep shamalaımyz. Onyń bári, árıne, óz aldyna úlken áńgime ǵoı, alaıda ázirge bizdi basty oılantatyny — Jete sóziniń máni.

Jete sózi shaǵataı tilinde qaraqshy, qańǵybas degen jaǵymsyz uǵym beredi degenge ılaný qıyn. Óıtkeni shaǵataı atty jeke halyq tarıhta bolmaǵan, tek shartty túrde Shaǵataıdyń esimimen atalyp ketken. Al onyń ulysyna negizinen túrki tildes halyqtar qaraǵan. Ol tilderde jete, chete degen jaǵymsyz maǵynaly sózder baıqalmaıdy. Mamandardyń aıtýyna qaraǵanda, atap aıtqanda, arab tiliniń mamany Ánýar Derbisalıevtiń málimdeýinshe, Nurtas Ońdasynovtyń «Parsysha — qazaqsha túsindirme sózdigine» qaraǵanda, ondaı maǵyna beretin aıtylýy uqsas sózder arab pen parsyda da joq kórinedi. Eger ol ondaı kemsitý sózi bolsa, ony ózi sol ólkede týǵan Jamal Qarshı nege emin-erkin qoldanady? Muhammed Haıdar Dýlatıdiń ózi nege ol sózdi Moǵolstanǵa sınonım etedi? Jete sózinde kemsitý maǵynasy bolsa, ony XVİ ǵasyrdaǵy Dýlatı baıqap, al odan 300 jyl buryn ómir súrgen Jamal Qarshı qalaı baıqamaǵan?

Dýlatıdyń aıtýynda dáldik jetispeıtindeı. Moǵolstan moǵolǵa jáne shaǵataıǵa bólindi deıdi. Al shyndyǵynda Shaǵataı ulysyna qaraǵan jer Moǵolstan jáne Maýerannahar bolyp ekige bólingen joq pa edi? Jáne ol XIV ǵasyrdyń orta kezinde bólingen ǵoı. Endeshe jete ataýy da sodan keıin shyǵýǵa tıis edi, biraq ony 1318 jyly ıaǵnı XIV ǵasyrdyń bas kezinde ólgen Jamal Qarshı odan buryn jazyp ketipti, sonda bul ne maǵynaly sóz?

Halyqtardyń uly úrkinshiligi, qonys aýdarýy negizinen osy Jetisý jeri arqyly ótse de, bul arany ár kezde de túrki tildes halyqtar mekendep qalyp otyrǵan. Demek, mundaǵy toponımıkalyq ataýlar da sol tilde qoıylýǵa tıis. Olaı bolsa, Jete sóziniń maǵynasyn, bizdiń oıymyzsha, ejelgi túrik sózi Jeti degennen izdegen durys. Al ol o basta-aq Jetisý atalyp, túrki tilin túsinbegender Jegi dep qana aıtyp, ony jazǵandar Djete dep túrlendirip áketti me, kim biledi. Qalaıda Jete men Jetisý ataýynyń arasynda úzilmeı kele jatqan maǵynalyq baılanys bolýǵa tıis.

Jeti sózinde áýel basta sandyq maǵynadan basqa qasıetti, kıeli tárizdi uǵymdardy bildiretin sapalyq maǵyna da boldy ma eken; eger olaı bolsa, Jetisý sóziniń máninde jeti ózen emes, sýy mol, qasıetti jer degen uǵym bar deýshilerdiń pikiri durys pa — onyń bári ǵalymdar sheshetin bolashaqtyń isi dep oılaımyz. Al bizdiń pikirimizshe, 13-14-ǵasyrdaǵy Djete sózi kazirgi Jeti sóziniń sol kezdegi atalýy nemese sol kezdegi ǵalymdardyń jeti sózin buzyp jazýynyń «jemisi». Endeshe, qazirgi Jetisý ataýy da sol Jetiden týyndaǵan.

Qazir Saryarqa degen sózdi qaı qazaq ta maqtanyshpen aıtady. Al: «Saryarqanyń shekarasyn aıtyp shyqshy!»— deseń, ekiniń biri oǵan qulshyna qoımaıdy. Bizdiń oıymyzsha, Jetisý terıtorıasy da osyndaı kúıdi bastan keshken. Aýdan bop, oblys bop bólinbegen qazaq jerge óıtip dál shekara belgilemegen; jerdiń jalpy bir ortaq sıpatyna, ereksheligine baılanysty at qoıýǵa sheber bolǵanmen, al ol jerdiń etek-jeńin anyqtap, ana jer ana jaqqa, myna jer myna jaqqa jatady dep kesip-pishpegen. Sondyqtan bul ólkege Jetisý degen at ata-babamyzdyń jalǵyz kóligi at bolǵan kezde qoıylǵandyǵyn da esten shyǵarmaýymyz kerek sıaqty. O sheti men bu shetin aralap kórmegen jerge adam at qoımasa kerek qoı. Astymyzda mashına, samolet bar kezdiń ózinde Jetisýdyń qazirgi terıtorıasyn túgel aralap shyǵý ońaı emes. Soǵan qaraǵanda, sanamalaǵan jeti ózenine keliser-kelispespiz, biraq Jetisýǵa alǵashynda qaı terıtorıa jatty degende, sirá, V. V. Bartold pen P. P. Rýmánsevtiń pikirleri shyndyqqa jaqyn-aý.

Al endi Jetisýǵa Aıakózdi, Shy, Naryn boıyn jatqyzýǵa 1867 jyly Jetisý oblysynyń qurylýy da sebep bolǵan bolý kerek. Sol oblysqa ákimshilik jaǵynan baǵynǵan jerlerdiń barlyǵy da Jetisý quramynda aıtylyp, halyq sanasyna sodan sińip qalǵan sıaqty. Aıakóz ben Shý aralyǵy Oktábr revolúsıasynan keıin de kóp jyldar boıy Almaty oblysynyń terıtorıasyna jatyp keldi. Tek 1939 jyly ǵana Almaty oblysynan Krasnogor, Qordaı, Shý aýdandary Jambyl oblysyna; al Aıakóz, Maqanshy, Uryjar aýdandary Semeı oblysyna berildi ǵoı. Osy jaǵdaılardyń bári Jetisýǵa qaı ara jatady degen máselege belgili dárejede áser etpeı qoımasa kerek. Biraq halyq sanasyna sińip, tarıhı jáne ádebı shyǵarmalarda daýsyz aıtylyp júrgen Jetisýdyń qazirgi terıtorıasyn jeti ózenge qaı ózender jatady degen máselemen baılanystyrýdyń qajeti joq dep oılaımyz. Qazirgi Almaty, Taldyqorǵan oblystarynyń jeri túgelimen Jetisýǵa jatatyndyǵyna eshkim kúmán keltirmeıdi.

Qalaı degenmen de Jetisýdyń eń zor baılyǵy — sýy ekendigin eshkim teris deı almaıdy. «Sýly jer — nýly jer» demekshi, bul aımaqtyń kórki men kelbeti aldymen sýyna baılanysty, «Jeruıyq» atalýyna da sol sý baılyǵy sebep. Úlken-úlken áıgili ózenderdi bylaı qoıǵanda, Taldyqorǵanǵa jatatyn Jetisýdyń ózinde ete kóp usaq sýlar bar, bul aranyń Jeruıyq atalýynda sol usaq sýlardyń da zańdy úlesi bar.

Jetisýdaǵy ǵana emes, jalpy Qazaqstandaǵy úlken ózenderdiń biri — İle. Taldyqorǵan oblysynyń Kerbulaq aýdanynyń shekarasy ońtústik shyǵysynda, Panfılov aýdanyniki ońtústiginde İlemen shektesedi. Basyn Tán-SHannan alady. İle Alataýynyń Narynqol aýdanyna qarasty tusynan Tekes degen ózen aǵady, sol ózen İleniń basy bop esepteledi. Sondaǵy Labasy degen taýdy jurt İlebasy degennen ózgergen desedi. Tekes Han-táńirinen bastalady deýshiler de bar. Qazaq sovet ensıklopedıasy ol arasyn anyqtap aıtpaıdy. Tekes ózeni Sovet Odaǵynyń terıtorıasymen 218 km jer aǵady, sonan soń Qytaı jerine ótip ketedi, jalpy uzyndyǵy 438 km. Joldan oǵan Kúnes, odan keıin Qas ózenderi quıady. İleniń uzyndyǵy, Tekesten bastaǵanda, 1439 km. Balqashqa quıǵanǵa deıin oǵan oń jaǵynan Qorǵas, Ósek ózenderi, sol jaǵynan Sharyn, Shelek, Túrgen, Talǵar, Qaskeleń, Kúrti ózenderi quıady. 1910 jyldarǵy málimet boıynsha, İle ózeniniń arnasy Qulja mańynda 80 sajen, İle poselkesi (qazirgi Qapshaǵaı teńiziniń ornynda) mańynda 105, al Balqashqa quıar tusta 500 sajen bolady eken. Sýy az jyldary tereńdigi 3-ten 30 fýtqa deıin jetipti. İleniń oń jaq qaptalynan qosylatyn eki ózen — Qorǵas pen Ósek qazir Taldyqorǵan oblysyna qaraıdy. Qorǵas ózeni basyn Jońǵar Alataýynyń kúńgeıinen, atap aıtqanda, Qazankólden alady, ońtústikke qaraı aǵady. Oǵan Jeldiaıyryq degen jerden Myńjylqy sýy, taǵy Qorǵas Arasannyń jyly bulaqtarynyń sýy qosylady. Tómenirek tusynan oń jaqtan Oıjaılaý, Shuńqyrbulaq, Almaly quıady.

Ósek Qorǵastan úlkendeý bolý kerek. Uzyndyǵy 164 km. Qazaq sovet ensıklopedıasynda aty Úsek dep qate jazylǵan, jergilikti halyq eshqashan ony Úsek demegen, ejelden Ósek. Jońǵardyń bıik quz shyńdarynan bastalady. Joǵarǵy jaǵynda úsh saladan quralady, olar Úlken Ósek, Orta Ósek, Kishi Ósek atalady, Kishi Ósektiń basynda Altynkól, Jazyqkól, Shoǵanaq deıtin kólder bar, solardan aqqan sý Kishi Ósekti quraıdy. Tómennen oǵan Keregetas, Tikenbulaq, Órensaı, taǵy basqa sýlar qosylady. Ósek Panfılov qalasynyń jelke tusyna taqaǵanda ekige bólinedi. Negizgi sý Ósek atymen qalyp, qalanyń túbinen ótedi, al batysqa qaraı ketken tarmaǵy, tastaqty jermen eńiske qaraı aqqandyqtan, Dańǵyrlaq atalady.

İleni alǵash sý joly retinde paıdalaný 1856 jyly bastalypty. Sol jyly Kýznesov degen kópes barjy jasap, oǵan astyq tıep Balqashtan İle poselkesine deıin aman-esen kelipti. 1872 jyly Fısher degen ınjener de barjymen Quljadan İle poselkesine deıin júzipti. 1883 jyly Poklevskıı degen bireýge qosylyp áıgili uıǵyr kópesi Ýálibaı Iýldashev ózenge vıntti keme túsiripti. Ol keme Qulja men İle poselkesiniń arasyna áldeneshe qatynap, aqyry avarıaǵa ushyrapty. 1910 jyly almatylyq Potoskýev degen bireý İlege býmen júretin kater túsiredi, ol da bir-eki jyldan keıin avarıaǵa ushyraıdy. Al qazir Qapshaǵaı teńizindegi katerler men qaıyqtar shaǵalalardan kep.

Jetisý jeriniń, onyń ishinde Taldyqorǵan oblysynyń úlken ózenderiniń biri — Qaratal. Sýynyń moldyǵy men úlkendigi jaǵynan Jetisýda İleden keıin ekinshi oryn alady. Balqashqa quıady. Onyń boıyna oblystyń úsh qalasy — Taldyqorǵan men Úshtóbe jáne Qaratalǵa quıatyn Qora ózeniniń boıyna Tekeli ornalasqan. Ózenniń jalpy uzyndyǵy 390 km. Aǵysy qatty ózenge jatady. Qarataldyń eń basy bolyp sanalatyn Qora, Terekti, Shaja ózenderi taý ishimen áýeli shyǵystan batysqa qaraı aǵady. Qora ózeni bıik muzdaqtan bastalady, jol boıy oǵan ádemi-ádemi kóp bulaq qosylady. Qoraǵa kelip qosylatyn Burqanbulaqtyń boıynda Jetisýǵa máshhúr áıgili qulama bar. Jaýynnan keıin sýy molaıyp tipti tamasha kórinedi. Sý tómen qaraı úsh baspaldaq jasap qulaıdy, sońǵyda dáý tastyń ústine soǵylady. Saryny men arynynan aspan tóńkerilip kele jatqandaı bolsa, aq kóbik burqyraǵan aǵyny aıbatymen shoshytady. Qulamanyń dál túbinde dóńkıgen «Áýlıe tas» jatyr. Buryn bul tasqa sıynýshylar kóp bolǵan. Jalpy, Qora ózeniniń boıy óte ádemi. Qora Qaratalǵa oń jaǵynan kelip quıady.

Qarataldyń sol jaǵynan quıatyn úlken salasy — Kóksý. O l óziniń basyn Jońǵardyń eń bıik jotalarynan alady. Taý ishinde ol 2500—3000 metrlik bıiktikten qulap aǵady. Kóksýdyń ózine de jol boıy kóp sý quıady. Onyń eń bir kórikti salasy — Qarabulaq. Ol Kóksýǵa Aıyrkezeń atalatyn bıik asýdyń qasynan kelip qosylady.

Qarataldyń taǵy bir salasy — adam aıaǵy emin-erkin basa bermeıtin, biraq óte ádemi jerlermen aǵatyn Tentek ózeni nemese Tentekbulaq. Tentektiń ózine ári tereń, ári tar shatqalmen aǵatyn Terisaqqan atty bulaq sýy quıady. Boıynda emdik qasıeti kúshti jyly Arasan bar. Ol ara, Arasan asýynyń aınalasy — sırek kórkem jerler. Qytaıdaǵy áıgili boratola asýyna qaraı jol osy aramen ótedi, onda da atty kisi ǵana júre alady, kólik ótýi múmkin emes.

Kóksý, jalpy, únemi derlik taý ishimen aǵady. Jalǵyzaǵash degen jerge jetken soń ǵana ashyqqa shyǵady, sol aradan keıin oǵan sol jaǵynan Satyly ózeni kelip qosylady. Odan tómenirekte Kóksýdyń ózi Qaratalmen qoıyndasady. Búkil jol boıy Kóksýǵa qosylatyn irili-usaqty, sazdy-batpaqty bulaqtardyń sanyn kim bile bersin. Jalǵyzaǵash, Taldybulaq, Alaıtóbe, Sarybulaq, aıta berseń, tolyp jatyr.

Qaratalǵa sol jaq qaptalynan bir-birine qosaqtalyp, birine-biri tirkesip Qoǵalynyń, Muqyrynyń, ábden Balqashqa jaqyndaǵanda Muqanshy men Byjynyń sýlary quıady. Byjynyń ózi bas jaǵynda Úlken Byjy, Kishi Byjy bolyp bólinedi. Taldyqorǵan qalasy Qarataldyń sol jaq jaǵalaýyna salynǵan. Sol araǵa kelgende ózen kóp tarmaqtanyp jaıylyp ketedi jáne biraz jer, shamamen 20-25 shaqyrymdaı kóldeneńdep aǵady. Sodan keıin Túıemoınaq atalatyn jaıpaq asýdyń janynan kilt Soltústikke qaraı burylady. Balqashqa jaqyndaǵan saıyn kóp tarmaqtanyp qoltyq-qoltyǵy men qolaty, araly kóbeıip, Qaratal da İle qusap jaıylyp ketedi. Óte berekeli ózen.

İle men Qarataldyń shyǵysyndaǵy kelesi iri ózen — Aqsý. Basyn Jońǵar taýynyń kishileý-kishileý jeti muzdyǵynan alady. Ár muzdyqtan aqqan sýdyń óz aty bar, olar: Demikpe, Aqbulaq, Kóksaı, Qarabulaq, Aqambaıbulaq, Quttybaıbulaq, jetinshisi — Aqsýdyń ózi. Aqsý ózeni Balqash kóline quıady, uzyndyǵy 316 km. Uzyndyǵy jaǵynan da, sýynyń moldyǵynan da Lepsiden kishi. Oń jaǵynan quıatyn eń úlken salasy — Sarqan. Jalpy, Sarqant dep aıtý — sońǵy jyldardyń qateligi, áý bastaǵy aty Sarqan. Osy tóńirektegi eki ózen Basqan, Sarqan degen aǵaıyndy batyrlarǵa baılanysty atalypty degen áńgime de bar. Sarqanǵa Aqshunaq, Qarasyryq, Kıikbaı deıtin kishigirim sýlar qosylady, olardyń bári de muzdyqtardan aǵady. Sarqannan keıingi úlken salasy — Búıen. Ol úsh saladan turady: Tasty Búıen, Orta Búıen jáne Shet Búıen. Shet Búıenniń muzdyǵy Qaratalǵa quıatyn Qora ózeniniń muzdyǵyna óte jaqyn. Balqashqa ile, Qaratal qusap kóp tarmaqtanbaı, jalǵyz arnamen quıady.

Aqsý men Qarataldyń ortasynda Qyzylaǵash atalatyn taǵy bir ózen bar. Uzyndyǵy 117 km. Basyn taý qoınaýyndaǵy bulaqtardan alady. Oǵan Muzbulaq, Qapal, Aqeshki sýlary quıady. Molaly stansıasynyń soltústik batysyndaǵy Úshkól atty kólge quıady.

Kelesi ózen — Lepsi. Uzyndyǵy 418 km. Uzyndyǵy jaǵynan Qarataldan da ozady. Basyn Sarymsaqty jáne Aǵynyqatty degen eki ózenniń sýy quraıdy. Al ol eki ózen de basyn Eshkiólmes taýynyń ońtústik jaǵynan alady. Sodan soltústikke qaraı burylyp, Eshkiólmes taýyn qaq jaryp ótip, Qarǵaly ańǵaryna shyǵady. Sol arada oǵan Qarǵalynyń sýy qosylady. Qarǵaly basyn Qotyrtas taýynan alady, bastalar tusta Terekti atalady. Lepsige basyn Saýsaqty taýynan alatyn Ashybulaq sýy jáne sýy mol Basqan ózeni quıady. Basqan áýeli Basqan atty kólge quıady, ol kólden shyqqan soń Sarybulaq atalyp baryp, Lepsige sol jaq búıirinen qosylady. Basqan men eki ortadan Qarajıde atalatyn kishkene ózen kelip quıady.

Odan aryda batysqa qaraı taǵy bir Tentek atalatyn ózen bar. Onyń da kózi — Jońǵar taýynyń muzdyqtary. Onyń bastalar jerinde Bıesyımas, Toqjaılaý deıtin taýlar bar. Toqjaılaýdan Bas Tentek bastalady, oǵan joldan Orta Tentek pen Jińishke Tentek qosylady. Úsheýiniń basyn bir-aq qosyp jurt ony Úsh Tentek dep te ataıdy. Uzyndyǵy 20 km. Sasyqkólge qaraı aǵady, biraq oǵan jete almaı, ońtústik tusyndaǵy shaǵyn bir kólge baryp quıady. Erterektegi derekterde (1910 j.) Sasyqkólge quıady delingen. Bálkim, ol kezde Úsh Tentek quıatyn qazirgi kel Sasyqkólden bólinbegen de bolý kerek.

Tize bersek, Taldyqorǵan oblysyna qaraıtyn usaq ózender áli de kóp. Olardyń bári ne kólge quıa almaı, ne úlken ózenge qosyla almaı qurdymǵa ketip jatady. Biraq qasıetti jerdi kógertýde olardyń da ózindik úlesi bar.

Alakólge quıatyn Shynjaly atty ózen bar. Al Alakólge qaraı jarysa attyń basyn qoıa bergenderimen, Toqty, Yrǵaıty, Jamanty deıtin ózender oǵan jete almaı qumǵa sińip ketip jatyr.

Aıakóz ózeniniń Balqashqa quıar tusy da Taldyqorǵan oblysyna qaraıdy.

Jońǵardyń kúngeı jaq betinde İlege qaraı umtylyp, biraq oǵan jete almaı qalǵan Kókterek, Qoıbyn, Qaıshy, Burqan, Shejin, Tyshqan deıtin kishigirim ózender bar. Al endi taý ishindegi úlkendi-kishili sýlar men bulaqqa san jetpeıdi dese de bolady. Aqsý, Qarǵaly, Esenǵul, Qoıandy, Terisaqqan sýlary Panfılov aýdanynyń jerinen bastalǵanmen, bári bir arnaǵa qosylǵan soń burylyp, basqa aýdandardyń terıtorıasyna ótip ketedi. Al Belbulaq, Syrlytam, Jaýrynbaılaǵan, Qarabastaý, Yrǵaıly, Yrshýyq, Jambylbastaý, Kókbastaý, Aqtastybulaq, Qostal, Úsharal, Narketkenniń sýlary biri úlken sýǵa qosylyp jatsa, biri eginjaıǵa jetip jyǵylady, taǵy biri aýyzsýǵa jaraıdy.

Taldyqorǵan jerinde Qapal-Arasan, Qý-Arasan (qazir Jarkent-Arasan, Kóktal-Arasan), Qorǵas-Arasan, Ósek-Arasan, Aıaq Qalqan, Naızatapqan sıaqty shıpaly sýlar da mol.

Vertoletke minip Jońǵar Alataýynyń teriskeı men kúngeıine joǵarydan úńilseń, eń aldymen qan tamyrdaı jan-jaqqa taram-taram ketip jatqan ózen-sýlar kózińe túsedi. Sol sýlardy qan tamyrǵa teńemeı, qan tamyrdyń ózi deseń de esh qatelespeısiń. Ol shynynda da solaı, Jetisý jeriniń ádemi órnegin, jurt jeruıyqqa teńeıtin ásemdigin erinbeı-jalyqpaı jasap júrgen eń uly sýretshi — osy sýlar. Jerdiń ajary, eldiń yrysy — osy sýlar: ózender, bulaqtar. Árıne, kólder de.

Taldyqorǵan oblysy kólge de kedeı emes. Jeke ıemdenbese de, shuraıly bir bóligi enshisine tıgen ejelgi Balqashy bar. Balqash — aýmaǵy jaǵynan Qazaqstandaǵy Kaspıı men Araldan keıingi úshinshi úlken kól. Eń tereń jeri 26 metr eken. Kólemi qubylmaly, uzyndyǵy 605 km, al eni shyǵys bóliginde 9-19 kılometrge, batys bóliginde 74 kılometrge jetedi. Oǵan İle, Qaratal, Lepsi, Aıakóz ózenderi quıady. Ózinen shyǵatyn ózen joq, tuıyq kólge jatady. Basaral, Tasaral degen eki úlken araly bar. Ol Batys Balqash, Shyǵys Balqash bolyp ekige bólinedi, olardyń arasyn Saryesik túbegi bólip jatady. Al eki jaqty bir-birimen qosyp jatqan eni úsh jarym shaqyrymdyq buǵazdy Uzynaral dep ataıdy. Sýdyń mıneraldyǵy, tuzdylyǵy Balqashtyń eki jaq bóliginde eki túrli. Munda balyqtyń jıyrmadan astam túri bar.

Balqash kóliniń aınalasyna kelip Qazaqstannyń tórt oblysynyń terıtorıasy tireledi. Balqashtyń jalpy turqy sadaqsha ıilgen ımek qoı. Áýeli ońtústikten soltústikke qaraı sozylyp barady da, Saryesik túbegine jaqyndaǵanda, batystan shyǵysqa qaraı burylyp kóldeneńinen kesiledi. Saryesikke deıingi ońtústik beligi óte endi keledi, al joǵarǵy jaq bóligi odan eki esedeı jińishke. Balqashtyń ońtústik jaq shetinde de Alakól atalatyn shaǵyn bir kól bar, sýynyń ashshylyǵyna bola ony jurt ejelden «It ishpestiń Alakóli» deıdi, sol kóldiń shyǵys jaǵynan bastap Saryesik túbeginen keıin de talaı jer Almaty oblysyna qaraıdy. Taldyqorǵanǵa sodan bergi jaǵy ıaǵnı kóldiń shyǵys jaǵy, odan aınalyp otyryp shetine deıin, arǵy betindegi Saıaqqa deıingi jerler qaraıdy. Sol Saıaqtan arǵy soltústigi men batys jaq syrty, Saryshaǵannan kóp árige deıin Jezqazǵan oblysyna qaraıdy. Odan arǵy jaq — Balqashtyń ońtústik sheti men It ishpestiń Alakóliniń batys jaq betine deıingi aralyq — Jambyl oblysyna qaraıdy.

Balqash kóli tarıhı ádebıetterde Sı-Hoı, Bal-kası-nor, Kókshe teńiz dep te atalady. Al onyń Balqash atalýyna baılanysty el aýzynda aıryqsha ańyz bar.

Qaı ertede ekenin kim biledi, áıteýir, ertede bireýdiń Balqash atty óte kórkem qyzy bolady. Aqyldy, ajarly qyz boıjetkende, oǵan ózine teń bir batyr jigit ǵashyq bolady. Biraq baılyq pen bılik ústemdik etken zamanda jaqsyny jaqsyǵa qıǵan ba, áldebir áýlettiniń saqaý balasy Balqashqa quda túsedi. Oǵan týǵan-týystary da áldeqandaı bolyp qýanysady. Qorlanǵan qyz súıgen jigitimen bir túnde qashyp ketedi. At minip qashqan ekeýi úlken kóldiń jaǵasyndaǵy qalyń qamys ishin panalaıdy. Shaǵyn bir jartastyń janynan aǵash qadap, qamys jaýyp qos jasap alady. Jigit qarýsyz, qur qol ekendigine qaramaı, ań aýlap tirshilik jasaı bastaıdy. Aǵashtyń túp tamyrynan kishkentaı qolshoqpar jasap alyp toǵaı ishin aralaıdy. Sóıtip júrgende, jigitti qaı ań ekenin qaıdam, áıteýir, bir jyrtqysh qapyda jaryp ketedi. Qaıǵy ústine qaıǵy jamaǵan qaraly Balqash súıgen jigitin jalǵyz ózi júrip zorǵa jerleıdi. Qabirdiń basynda otyryp jylap-jylap, kún batarda jartastyń basyna shyqsa, bir top atty kisi sýyt kele jatady. Jaqyndaǵanda bárin de tanıdy: óziniń týystary, saqaý «kúıeýi» eken. Aǵashtan tikken qostyń qasyna kep attarynan túsedi. Ol aradan eshkimdi tappaǵan soń, jartasqa qaraı júredi. Qyz qutylmasyn biledi. Ornynan turyp, jartastyń sý shaıyp jatqan erneýine qaraı jaqyndaıdy. Balqashty kórgen qýǵynshylar ýlap-shýlap umtylysady. Sol kezde qyz tas basynan sekirip sýǵa qulaıdy. Tereń kel qyzdy tuńǵıyǵyna tartady da ketedi. Óz kózderine ózderi senbeı qýǵynshylar daǵdaryp qalady. Teńsizdik zamanynda, odan ólip qutylý da úlken qarsylyq sanalǵan. Erlikke baǵalanǵan. Sóıtip, Baıan ápkesi qusap Balqash ta súıispendiktiń qurbany bolypty.

Arý qyzynyń atyn halqy ardaqtap, sodan beri ol ketken úlken kóldiń atyn Balqash qoısa kerek.

Balqash kólinde turaqty keme qatynasy bar, balyq aýlanady. Keme toqtaıtyn eń úlken aılaqtary — Býrylbaıtal men Bórilitóbe.

Balqashtan keıingi oblystaǵy úlken kól — Alakól. Tarıhı ádebıetterde «Gýrge-noor», «Alak-Týgýl», «Ala» dep jazylǵan kezderi bolypty. Onyń soltústik jaǵy Semeı oblysyna, ońtústigi Taldyqorǵanǵa qaraıdy. Batystan ońtústik shyǵysqa qaraı qıǵashtaý sozylyp jatyr. Ol da tuıyq, biraq tuzdy kól. Uzyndyǵy 104, eni 52 kılometr. Semeı jaqtan Úrjar, Qatynsý, Emil ózenderi, Taldyqorǵan jaqtan Shynjaly ózeni quıady. Kóldiń ortasha tereńdigi 22 m, al eń tereń jeri 45 m. Mundaı tereńdik Balqashta da joq. Usaq araldarynan basqa Úlken Araltóbe, Kishi Araltóbe degen araldary bar. Muz qatqanǵa deıin keme júzedi. Kólden balyq aýlanady.

Balqash pen Alakóldiń ortasynda batystan shyǵysqa qaraı sozylyp jatqan Sasyqkól bar. Onyń da soltústik jaǵy Semeıge, ońtústigi Taldyqorǵan oblysyna qaraıdy. Atyna qarap kórmegen adam odan shoshýy múmkin, al shyn máninde ol sýy móldir, tuzdylyǵy tómen kól. Sý tabany taıaz bolǵannan keıin, kóp jerinde qamys ósedi, keı tustary qalyń qorys bop ketedi, Sasyq atanýy da, sirá, soǵan baılanysty bolsa kerek. Kóldiń eń tereń jeri 4,7 metr. Kóldiń jalpy uzyndyǵy 49,6 km, eni 19,8 km. Oǵan Semeı jaqtan Qaraqol ózeni quıady. Taldyqorǵan jaqtan Tentek (Úsh Tentek) ózeni jaqyndap baryp janyndaǵy kishigirim kólge quıady. Keme júzedi, balyq aýlanady.

Sasyqkól men Alakóldiń aralyǵynda Uıaly kóli bar. Qazaq sovet ensıklopedıasynda negizgi aty osylaı kórsetilgenmen, ony jergilikti jurt kóbinese Qoshqarkól dep ataıdy. Uzyndyǵy soltústikten ońtústikke qaraı sál qıǵashtaý sozylyp jatyr. Sýy tushshy. Tereńdigi 5,8 m. Jalpy uzyndyǵy 18,3 km, al eni 9,6 kılometrge jetedi. Jaǵalaýynda qamys ósedi. Sasyqkólmen eki aralyǵynda Jińishkesý degen ózenshe bar, Alakól ekeýiniń aralyǵynda Kósherbaı, Kenenbaı atty usaq kólder bar. Qoshqarkólde balyqtyń birneshe túri ósedi.

Alakóldiń ońtústik shyǵysynda Jalańashkól jatyr. Jońǵar qaqpasynyń aýzyndaǵy shaǵyn ǵana kól. Eki jaǵyndaǵy taýmen paralel syzylǵan uzyndyǵy 9 km, al eki taýdyń arasyna kóldeneń keletin eni 5 kılometrge jýyq. Jaǵalaýy tas, qıyrshyq. Sýynyń tereńdigi 5 m. Oǵan Qýsaq, Toqty degen eki shaǵyn ózen quıady. Balyq ósedi. Alakólmen eki aralyǵynda Jamanótkel atalatyn qamysty, batpaqty ózek bar. Jaýyn-shashyndy, sýy mol jyldarǵy kóktemde álgi ózek sýǵa tolyp, Alakól men Jalańashkól bir kólge aınalyp ketetin kórinedi.

Aýyzsha jáne jazbasha derekterge qaraǵanda sý mol bolǵan jyldary Jalańashkól Alakólge, Alakól Qoshqarkólge, Qoshqarkól Sasyqkólge qosylyp, tórt kól birigip, barlyǵy bir tizbektiń boıyndaǵy uzyn kólge aınalady eken. Tarıhı ádebıetterde de bul kólderdiń erte kezde bir ǵana tutas kól bolǵandyǵy aıtylady (A. Levshın). Al, Alakól men Balqashtyń da arasy bir kezde qosylyp jatqan bolý kerek, óıtkeni qazir de kóktemgi sý tasyǵan ýaqyttarda ekeýiniń arasyndaǵy qamysty sazdar sýǵa tolyp birigip ketedi degendi kezinde biraz adam, onyń ishinde Shoqan Ýálıhanov ta aıtqan.

Taldyqorǵan oblysynyń terıtorıasynda bulardan basqa da kishigirim kólder óte kóp. Taýlardyń quzar shyńdy ortasynda nemese alystaǵy qumdy dalanyń qoınaýlarynda jatqan nebir ádemi shaǵyn kólderdi árkimniń joly túsip kóre berýge jaǵdaıy da joq. Onyń syrtynda qoldan jasalǵan kólder men tospalar da tolyp jatyr. Eńbekshilerdiń demalýyna, jastardyń sý sportyn meńgerýine olar qosyp kele jatqan úles te az emes.

«Sý anasy — bulaq» deıdi halqymyz. Bulaqtan ózen, ózennen kól quralady. Al bulaq ataýlynyń basym kópshiligi ne taýdyń basynan, ne eteginen óris alady. Sý jerdiń súti bolsa, taý sútti sıyr sıaqty. Jetisýdyń taýlary qandaı tamasha!

«Tizilgen taýlary bar Jetisýdyń,

İshinde orman, toǵaı bitken nýdyń.

Darıadaı sol taýlardan týlap tasyp,

Kóresiń tamashasyn aqqan sýdyń»,—

degendi Jambyl atamyz beker aıtpaǵan.

Jetisýdaǵy, onyń ishinde Taldyqorǵan oblysyndaǵy negizgi taý, árıne, Jońǵar Alataýy. Ol batystan shyǵysqa qaraı 450 kılometrge sozylady, eni 100—250 km. Eń bıik shyńy Besbaqan atalady, 4464 metr, Kóksý ózeniniń bastalar jerindegi Kókjota taýynda. Jońǵardaǵy barlyq muzdyqtar sany — 724.

Jalpy aty Jońǵar Alataýy atalǵanmen, onyń jekelegen silemderi de óz aldyna taý atalady. Olardyń bárin sıpattamaq turmaq, sanap shyǵýdyń ózi múmkin emes.

A, Levshın «Qyrǵyz-qazaq nemese qyrǵyz-qaısaq ordalary men dalalarynyń sıpattamasy» degen kitabynda: «Balqash kólinen bastalyp soltústik shyǵysqa qaraı Qytaı ıeligine deıin ketip jatqan qarlytaý Ala nemese Úısin Alataýy jaıynda biz naqty eshteńe aıta almaımyz»,— deıdi. (İ-kitap, 66-bet). Onyń Úısin Alataýy dep otyrǵany qazirgi Jońǵar ekenin túsiný túk te qıyn emes. İle Alataýymen shatastyryp otyr ma deseń, sol kitaptyń taǵy bir jerinde, Syrdarıaǵa baılanysty sóz qozǵaǵanda: «Ol qytaılar Tán-SHan nemese Aspantaý dep ataıtyn taýdyń Kashkar-Davan degen sileminen shyǵyp aǵady»,— deıdi. Demek, İle Alataýynyń Tán-SHan silemi ekenin Levshın bilgen. Osy jaǵdaı el ishinde aıtylyp júrgen bir áńgimeni eske túsiredi.

Oqıǵa Jetisý oblysy áli qurylmaǵan jyldary bolsa kerek. Ol kezde áli Rossıa qol astyna túgeldeı ótpegen Jetisýdyń shyǵys jaǵy Batys Sibir general-gýbernatorlyǵyna qaraıtyn. Sol ýaqytta Jetisý jeriniń kartasyn jasaý jumysy polkovnık Abakýmovke tapsyrylypty. Jergilikti halyqtan suraı otyryp, saı-saıdy, jota-jotany kartaǵa túsirse kerek. Sonan soń jergilikti elden: «Al endi batystan shyǵysqa sozylyp jatqan osy taýdyń jalpy aty bar ma?» — dep suraǵan kórinedi. Alǵashqyda bári: «Alataý ǵoı»,— deı salypty. «Qazaqta Alataý kóp, bul qaı Alataý?» — degende, bireýler: «Zańǵar Alataý. Zańǵar degen bıik, basy kókpen talasqan degen sóz»,— dese kerek. Taǵy biri turyp: «Jo, Jońǵar Alataý. Munda buryn jońǵarlar turǵan»,— depti. Úshinshi biri: «Ertede munda hundar bolǵan, olar osy taýdy mekendegen, bul taýdyń aty — Hunǵarıa. Qazirgi vengrler buryn osy jaqtan ketken, olardyń óz elin áli kúnge hýngarıa, Vengrıa deıtini sodan»,— dep ózeýrese kerek. Tórtinshi bireý taǵy turyp: «Atalarymyz muny Úısin Alataý deıtin, ejelden úısinder mekendegen jer ǵoı»,— degendi aıtsa kerek. Onyń bárine tyńdap turǵan Abakýmov ashýlanyp: «Turaqty bir aty joq bul ne qylǵan taý? Men kartaǵa tórt atty birdeı jaza almaımyn ǵoı, maǵan munyń eń shyn atyn aıtyńdar»,— dese, álgilerdiń eshqaısysy meniki shyn aty edi deı almasa kerek. Sonda, Abakýmov bárine qolyn bir-aq siltep: «Boldy. Bul taý budan bylaı Abakýmov taýy bolady, kartaǵa solaı jazam»,— depti-mis. Álgi áńgimeniń ishinde famılıasy Obýh pa, basqa ma, áıteýir, bir porýchık bolǵan kórinedi, sol Ombyǵa «Osyndaǵy bir úlken taýǵa Abakýmov óz atyn qoıǵaly jatyr»,— dep jasyryn habar jazyp jiberedi. Ony oqyp Gasford ashýlansa kerek: «Abakýmov degen kim? Ol taý nege Gasford taýy bolmaıdy?»— depti-mis.

Shyn ba, ótirik pe, kim biledi, biraq Rossıanyń otarshyl adamdarynyń minez-qulqy, jergilikti halyqqa, olardyń jer-sýyna degen pıǵyl-nıeti osy áńgimeden aıqynyraq kórinedi. Bul taýdy ataǵanda, P. Rýmánsev te Jetisý nemese Jońǵar Alataýy degendi aıtyp qalady («Lepsi ýezi», 58-bet). Soǵan qaraǵanda, bul taýdyń Jońǵar atalýy — keıingi jyldardyń jemisi.

Aqsý — Qapaldyń tusynan bastalatyn Saıymbólek, Myńshuqyr, Jamankól, Jambas, Qoıtas taýlary Taldyqorǵannyń, shyǵys jaq jelkesindegi Sarnoqaıǵa deıin sozylyp, bir-birimen jalǵasyp jatqan tutas bir taý sıaqty.

Jońǵar silemderiniń attary qandaı ásem jáne qanshalyq ár maǵynaly: Bıesyımas, Kóktekshe, Tekeli, Barkórneý, Qatý, Qoıandy, Saıqan, Mataı, Arqarly, Eshkiólmes, Dolańqara, Shoqpar, Shybyndy, Altynemel, Jabyq, Toqjaılaý, Jaýyrynbaılaǵan, Óleńdi, Itshoqy, Úshqaıyń, Yrshýyń, Qaıshy, Qaraǵaıly, Toqty, Saýsaqty, tize berseń, taýsylmaıdy, tolyp jatyr. Bir ǵana júrekke baılanysty úsh taý bar eken: biri — ejelden belgili Baıanjúrek, Qapaldyń qasynda; ekinshisi — Janjúrek, Basqan ózeni men Orta Tentektiń bastalar tusynda; úshinshisi — Tasjúrek, Kóksý ózeniniń bastalar tusynda.

Taldyqorǵan men Almaty oblysynyń shekaralas tusynda, Balqash boıynda, Kerbulaqtyń batysynda Malaısary atanǵan bir taý bar. El onyń solaı atalýyn ár saqta túsindiredi. Bireýler jońǵarlarǵa qarsy soǵysta asqan erlik kórsetken Básentıindik batyr Malaısarynyń qurmetine qoıylǵan deıdi. Taǵy bireýler: «Joq, ol Malaısary emes, basqa batyrdyń atyna, atap aıtqanda, Alban ishindegi Qystyq rýynan shyqqan Malaı batyrdyń qurmetine qoıylǵan. Ol kisiniń aty alǵash osy aradaǵy soǵysta shyqqan, jekpe-jekte qalmaq batyryn óltirgen. Batyrdyń óz aty Malaı bolǵanmen, Qystyqtardyń urany Malaısary»,— deıdi. Alaıda qazaq sovet ensıklopedıasynda bul taýdyń batyr Básentıin Malaısary qurmetine qoıylǵandyǵy jazylǵan.

Qart Jońǵardyń teriskeıi men kúńgeıindegi kók shalǵyndy jaılaýlar qanshama?! Úıgentastyń beli, Qoıandy, Araltóbe, Kúreńbel, Sarytór, Uzynbulaq, Qarǵaly, Sarybel, Oıjaılaý, Shaja, Aqqaıqy, Kóljota, Qyzylqıa, Qońyr syndy ásem jerler kórgen adamdy kóńiline qanat bitirgendeı qýantady.

Burynǵy-sońdy bilgirlerdiń aıtýyna qaraǵanda, dúnıedegi eń toıymsyz nárse adamnyń kózi kórinedi ǵoı. Al Jetisý jeriniń jaılaýlary aldymen adamnyń kózin toıdyrady. Kóz toıdyratyn jerler kóp-aq! Jaılaý ádemiligin biz qazir ǵana kórip júrgemiz joq, bizden buryn da san zıalylar men jaqsylar kórip tamsanǵan.

Osydan 135 jyl buryn A. Ianýshkevıch Oıjaılaýdy kergen eken. Qazir onda Andreev aýdanynyń Lepsi selosy tur. Ianýshkevıch Oıjaılaýǵa jaz aıynyń naǵyz jaqsy kezinde 19 ıýnde kelipti. «Alty kúndik saıahattan jáne qyrýar qıyndyqtan keıin biz keshe, kún bata, kózdiń jaýyn alǵan Lepsiniń jaǵasyndaǵy Oıjaılaý... qonysyna kelip at basyn tiredik. Bul jerdiń teńdesi joq ádemiligin sizdiń kóz aldyńyzǵa keltirý úshin mynany aıtqym keledi: eger men munda Ombydan jaıaý kelsem de, tókken terime eshbir ókinbes edim. Bizdiń qazaq jaılaıtyn osyndaı ádemi, romantıkalyq jerde bul dúnıeniń birde-bir koroli ómir súrip kórgen joq»,— dep tebirenedi ol. Ol aranyń sýyna, taýyna, aǵashyna, aspany men bultyna — bárine tamsanady. Jerdi emgen malyna da súısine qaraıdy. «Qaıda barsań da shóp belýardan keledi... Jer ústindegi jumaq osy!» — deıdi erekshe súısinispen baǵa berip.

Aınalasy on jylǵa jeter-jetpes ýaqytta dál osy arany arnaıy kelip Shoqan kóredi. Shoqan munda 1856 jyly ıýl aıynda keledi. «Meniń bári kóp aıtatyn dalanyń tamasha jeri Oıjaılaýdy kórgim keldi, jaǵdaıdy paıdalanyp, Kovrıgın myrzanyń qasyna erdim»,— deıdi ol. «Terektiden ary qaraı barlyq jaǵynan da tamasha jer bastalady. Shalǵyny ǵajap!...—...Shubaraǵash — sharýashylyqqa jaılylyǵynan dalanyń, bálkı, búkil ońtústik shyǵysyndaǵy eń tamasha jer bolar»,— deıdi ol da tańdana maqtap.

Ianýshkevıch aıtyp otyrǵan Oıjaılaý da, Shoqan jazyp otyrǵan Shubaraǵash ta — ekeýi de bir jaılaý. Jergilikti jurt eki atty qosaqtap Shubaraǵash-Oıjaılaý dep ataıdy. Qazir kóbinese Lepsi atap júr.

Quljaǵa barar saparynda 1856 jyly Shoqan qazirgi Panfılov aýdanynyń negizgi jaılaýy Úıgentastyń belin nemese Beljaılaýdy basyp ótedi. Jaılaýdyń marǵaý tynyshtyǵy, áli adam men maldyń tuıaǵy tımegendeı tunjyr tabıǵaty oǵan qatty áser etedi. Qazirgi kúnde bul Beljaılaýda jaz aıynda úsh-tórt iri sharýashylyqtyń maly jatady. Úıgentastyń beli men Aıaqsazdyń arasyndaǵy 40-50 shaqyrymǵa sozylǵan úlken astaýdyń túbindeı keń jazyqty jalpylaı Bel jaılaýy dep ataǵanmen, onyń árbir saıy men jotasynyń taǵy ózinshe jeke aty bar. Bel jaılaýynyń eń ereksheligi sol: onyń kórki — arsha men kók shalǵyn. Arshanyń eki túri bar: shubar arsha, kók arsha. Shubar arsha shyrmaýyq qusap tasqa oralyp, jerge jaıylyp ósedi. Onyń tini qyzylyn qyzyl arsha, aq tindisin jasyl arsha deıdi. Qazekeń tis shuqýǵa, qazy túıreýge qyzyl arshaǵa teń keletin aǵash jer betinde joq dep túsinedi. Solaıy solaı bolý da kerek. Al, bir ózi bir úlken úıdiń ornyndaı dóńgelenip, bıiktigi atty kisiniń boıynan asyp ketetin arshany kók arsha dep ataıdy. Onyń ormany kádimgi ormannyń qaı-qaısysynan da kem emes. Arshanyń qaı túri de kók kúıinde-aq shytyrlap maısha janady. Iisi adam elitetindeı qyshqyl shyrysh. Úıgentastyń belinen on shaqyrymdaı batysta Arshalybetkeı atalatyn ádemi jer bar, arshasynyń tyǵyzdyǵy tekeniń ústindegi túbitteı, túıetaıly úlken betkeıdiń uıysqan arshadan alaqandaı ashyq jeri joq: ol da bir ǵajap kók orman!

P. Rýmánsev 1913 jyly shyqqan «Qapal ýezi» kitabynda: «Qapaldan Qora jaqqa ketip bara jatqan joldaǵy asýdan qarasań, aldyńnan Qora ańǵarynyń ǵajaıyp sýreti ashylady»,— dep jazady. Qazaq at qoıýǵa qandaı sheber, Qora jaılaýy, shynynda da, ashyq qoradan aýmaıdy. Jan-jaǵy taýmen qorshalǵan jazyq ańǵardyń uzyndyǵy 40-50 shaqyrym, eni 2-2,5 shaqyrym. Astaý sekildi ádemi shuńqyr — tabıǵattyń tunyp turǵan qaıtalanbas sulýlyǵy. Qora ózenine Qasqabulaq, Tentekbulaq, Burqanbulaq degen birinen biri ótken ádemi bulaqtar kelip qosylady. Munda ósetin boıy bir qarys qana, maıda túkti shepti aıýjún deıdi eken. Kók barqyttaı keremet kórikti shóp qansha taptap jatsań da, aınalasy bir saǵattyń ishinde qaıtadan qaz qalpyna kelip qulpyryp shyǵa keledi.

Osy Qora jaılaýynyń mańynda Qontaıshy, Shaja degen jerler bar. Buryn, bul arada qalmaqtar turǵanda, bolǵan bir áńgimeni Qazaq SSR halyq artısi, respýblıka memlekettik syılyǵynyń laýreaty marqum Qanabek Baıseıitovten estip edim.

Ertede osy arada qalmaqtyń qontaıshysy turypty. Qazaq ishinde áıgili bir baqsy bolypty. Sol baqsy el kezip júrip qontaıshyǵa da kezigip qalsa kerek. Qazaqtyń baqsysy ne bile qoısyn degen pańdyqpen qontaıshy: «E, baqsym, bilgish bolsań, aıta qoıshy, men qashan ólem, neden ólem?» — dep surapty. Sonda qazaq baqsysy: «Kóp uzamaı qaraqurt shaǵyp ólesiz»,— depti. Ádeıi qyrsyǵyp aıtty degen oımen qontaıshy baqsyny qýyp jiberedi. Qýýyn qýǵanmen, kóńilinen kúdik ketpeıdi, baqsynyń aıtqanyn boldyrmaıtyn amal izdeıdi. Aqyry taýyp, qatty qýanady. «Qaraqurt degen ystyqty jaqsy kóredi. Men Shajanyń basyna úı tigip aq qar, kók muzdyń qasyna jatyp alaıyn, qaraqurt ol araǵa qaıdan keler eken»,— dep mıyǵynan kúledi. Shynynda, taýdyń sýyq basynda qaraqurt bolmaıdy eken, qontaıshy aman-esen júrip jatady. Sodan bir kúnderi kún sýyta bastaıdy, kıiz úıde muzdaıtyn bolǵan soń, qontaıshy ot jaqtyrady. Shoǵy uzaq saqtalady dep, qum ishinen sekseýil aldyrady. Sol sekseýil sorly qontaıshynyń túbine jetedi. Sekseýilge ilikken bir qaraqurt, taý basyna ákelgen soń, sýyqtan álsirep ólimsirep jatady, biraq sekseýildi otqa jaqqan kezde, jylýdyń áserinen qaıta tiriledi de, jyljyp baryp qontaıshyny shaǵyp alady. Qansha qý bolsa da, qontaıshy sóıtip ajaldan qashyp qutyla almaıdy. Sol qontaıshy ólgen jer Qontaıjy (Qontaıshy) atalǵan eken desedi.

Jaı oılaǵanda, sýy mol, kóli kóp jerde qum bolmaıtyn sıaqty kórinedi. Biraq shyndyǵynda olaı emes. Taý bar jerde oıpattyń da bolatyny sıaqty, sý bar jerde qum da qatarlas júredi. Tipti, talaı sý qum men shóleıtti qaq jaryp aǵyp jatady. Ondaı qumnyń eń kóp jeri de Balqashtyń boıy. İle men Qarataldyń, Aqsý men Lepsiniń, Aıakózdiń Balqashqa quıar tustary — bári qum. Biraq qazaqtyń qumy qunarsyz qum emes, jerdiń kádimgi qumdaýyttyǵy ǵana. Ol qumda ósetin qunarly shópter men tózimdi aǵash-butalar qanshama! Qumnyń da ózine laıyq óz kórki bar. Qum ishin qazaq ejelden malǵa jaıly qonys sanaǵan. Qumnyń tek bir qatygezdigi — sýynyń tapshylyǵy nemese múldem joqtyǵy.

Taldyqorǵan jerinde túrli-túrli qumdar bar, olardyń aty da alýan-alýan: Oımaqqum, Qodarqazǵan, Jıekqum, Maıbúırekqum, Qaraqum, Tatyrqum, Nıazqum, Mátiqum, Aıdarlyqum (mundaı atty qum Almaty oblysynyń İle boıynda da bar), Tasqum, Kenerebarmaq qumy, Qozyjota, Tasjon, taǵy-taǵylar.

Jerdiń ásemdigi onyń tósinde ósip-ónetin kógine de baılanysty. Kórikti aǵash pen ádemi shópten artyń jer ajaryn ne kirgizsin! Jetisý taýlarynda negizinen shyrsha, sheten, yrǵaı, qaıyń, arsha, ıtmuryn, qaraqat, dolana aǵashtary; al jazyǵynda terek, tal, alma, órik, qaraǵash; shól men shóleıt jerlerinde sekseýil, jyńǵyl, torańǵy, jıde aǵashtary jáne qylsha, sheńgel, shyrǵanaq, terisken, baıalysh, bozqaraǵan, tobylǵy, qotyrqara, jantaq sıaqty butalar esedi. Taýda ósetin eń negizgi shóbi — betege men kede. Al taý men betkeıge, taý etegindegi jazyqtarǵa ósetin shópterinde esep joq dese bolady: jýsan, ızen, qıaq, óleń shóp, erkek shóp, kókpek, jelkek, shytyr, sasyr, bıdaıyq, mysyqquıryq, aıýjún, teńgejapyraq, shaıshóp, seleý, kekire, adyraspan, qyzǵaldaq pen búldirgenniń, jýanyń birneshe túri, taǵy-taǵylar. Tańqýraı, ebelek, qyzylqýraı, sasyqqýraı, baldyrǵan, meńdýana, ýqorǵasyn, qalaqaı, raýǵash, qarasora tárizdi qýraı túrleri de tolyp jatyr. Qamyssyz, qoǵasyz sý bolmaıtyny bárimizge beseneden belgili.

Ańy men qusyn aıtsań, ol da óz aldyna jyr. İle men Qarataldyń boıynan jolbarys joǵalǵaly da júz jyldan asty desedi jurt. Lepsi boıynda tasbaqa men kámshattyń toly ekenin osydan 135 jyl buryn Ianýshkevıch jazyp ketken. Taýynda arqar men taýeshki, az da bolsa aıý, qasqyr, qaraquıryq áli de kezdesedi. Kerbulaq aýdanynyń terıtorıasynda İle boıynda qulan baǵylady. 1910 jyldary Jońǵar qaqpasy jaqta jabaıy jylqynyń bir túri tarpańdar bolǵan eken, qazir qalmaǵan sıaqty. Qorqaý qasqyr, sileýsin, ilbis, túlki, qoıan, elik qazir de bar. Borsyq, sýyr, sartyshqan, kúzen, sýtyshqan kóp. Azdap búrkit pen qarshyǵa kezdesedi, quzǵyn, qumaı, tazqara, qarǵa, úki, japalaq, baıǵyz, kók kókek, sasyq kókek, ıtelgi, saýysqan, boztorǵaı, qaratorǵaı, toqyldaq, sýyń torǵaı, kepter, toqtybalaq, kók qarǵa, kepter, ular, kekilik, buldyryq, shaqshaqaı, qyrǵaýyl sıaqty qustyń túr-túri bar. Baqa-shaıany, jylany men kesirtkesi, kóbelegi men shybyn-shirkeıi, qurt-qumyrsqasy byqyp jatyr, qyzyqqan kisige olardyń tirshiliginen de talaı syr tabylady.

Aıta berseń, Jetisý jeriniń oıy men qyry, taýy men sýy tunǵan sýret. İlıas Jansúgirov «Jetisý sýretteri» atty uzaq óleńinde sol sýretti óleńmen saldy. «Jer tappan jerge jeter Jetisýym» dep jalpy synyna tamsana otyryp, taýlary men sýlaryn, jándikteri men shópterine deıin tizbelep madaqtaıdy. «Neshe eldi attandyrǵan qutty qonys. Áli túr ásemdigi taýysylmaı»,— dep, onyń ótken tarıhyna da meńzeý jasap ketedi. İlıastan keıin de talaı talant Jetisýǵa jyr arnaǵan, áli de talaılardyń arnary haq.

---