InfoHub Logo

Basqa elge baryp, ony bir aptanyń ishinde kórip-bilip, túp-túgel tanımyn deý, árıne, ábestik.Túrkıany túgel bilip-taný úshin eń quryǵanda bir jyl, tym bolmasa Qaltaıdiki sıaqty bir aı kerek.

Túrkıanyń astanasyndaǵy «Ankara» meımanhanasynda jatqan bólmeniń telefony shar-shar etkende «bul kim boldy eken?» — desem, kádimgi Qalekem, Qaltaı Muhamedjanov eken. Júgirip dalaǵa shyqsam, qasynda burynnan tanys Halıfa Altaı, Qalekem tur. Shurqyrasyp jatyrmyz.

Stambýldy kópten mekendep, Quran kárimdi qazaqshalap, ǵylym dúnıesinde júrgen Halıfa Altaı:

— Mundaǵy qazaqtar bizdi: Halıfa Altaı, Qoja Qaltaı dep uıqastyryp alypty. Endi ekeýimiz Stambýldan shyǵyp, Ankaraǵa sizderge sálemdeseıik dep ádeıi toqtap, asyǵys Konáǵa attanyp bara jatyrmyz. Koná — Túrkıanyń ejelgi astanasy, — dedi.

Qalekeńniń Stambýlda jatqanyna aıǵa jýyqtapty. Endi Halıfamen qosylyp, Koná, odan Izmır, qaıta aınalyp Stambýl attanbaqshy.

— Oý, bir aıdan beri...

— E, bir sharýa bolyp... Qoja Ahmet Iasaýı babań týraly túrikter kınofılm túsirmek. Sonyń senarıine konkýrs bolyp, men de kirisip ketip edim, qýdaı abyroı bergende, meniki birinshi bolyp qabyldandy. Endi sonyń keıbir kedir-budyryn qyrnap, jóndep degendeı, biraz jumysy bolyp turǵany.

Bul eki ortada búkil musylman dúnıesiniń ókilderi Stambýlǵa jınalyp, Muhammed paıǵambardyń týǵan kúnine arnalǵan kongres ótkizgen eken, Qaltaı Muhamedjanov sonda sóz sóılep, úlken abyroıǵa ıe bolypty. Bul da bolsa Qazaqstannyń bıik bedeline qosylǵan úles dep baǵalapty kópshilik. Ózi aıtsa, maqtanyp týr der me edik, janyndaǵy kisiler osy jaıdan habardar etti.

Mine, Túrkıany bilgiń kelse, osylaı tany degen nıet bizdiki. Taǵy bir aıtqandary: qazir Túrkıada Qazaqstannyń abyroıy artyp tur. Qazaqstan dese eleń etpeıtin túrik kemde-kem. Nege degende: eki el arasynda qarym-qatynas bastaldy. Burynǵy temir qaqpa eptep bolsa da ashyldy. Buryn, mysaly, bizge túrikter qaıyrshy halindegi kedeı el dep túsindirip kelse, endi onyń múlde jalǵan ekenine kózimiz jetti. Al túrikter jaǵy bolatyn bolsa, eń aldymen qazaqtardyń qandas baýyr ekenin tanydy. Ekinshiden, Qazaqstan keremetteı baılyq bulaǵy ekenine kózderi jetti. Sol baılyqtyń aǵyl-tegil aǵylyp, ózgelerdiń óńeshine quıylyp kelgenine bárimiz de ókinishtimiz. İshi toly zumrat-gaýhar altyn sandyqtyń ústinde otyryp taqyr kedeı bolyppyz ǵoı. Budan ótken qorlyq, budan ótken zorlyq bolar ma. Endi shúkirshilik dep, óz qolymyz óz aýzymyzǵa jete bastaǵanda Máskeýden shyǵatyn ortalyq gazetter Qazaqstandy áıteýir bir túırep qalýǵa qumarlyǵy — laqsa bolǵan sáýrik aıǵyrdyń qyrjyń etip, artqy aıaǵyn bir kóterip qalatyn ádetin eske túsiredi. Áıtpese, keshe ǵana kosmosqa qazaq ushqanyn kúndep, kúndestiń qylyǵyn kórseter me edi. Aleksandr Kalerı degenniń ornyna Toqtar Áýbákirov kezeksiz ushyp ketti dep baıbalam salǵany qaı kórgendilik! («Pravda», 2-qazan, 1991 j.). Otarshyldyq, keýdemsoq, óktemshildiń kókiregi osy.

Já, peıili jamandy qudaı tabady, kıimi jamandy ıt qabady.

Bir kezde dáýirlersiń, bir zamanda ortaıasyń. Halyqtardyń, memleketterdiń, ımperıalardyń ǵumyry da muhıttyń tasýy men kaıtýyndaı. Sonaý zamanda, Osman ımperıasy kezinde túrikter de aıtýly dáýren súrgen-aq. Al jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda otarshylyqtan Túrkıany qutqarýǵa eresen eńbek sińirgen erlerdiń arqasynda 1922 jyly sýltanat qulap, respýblıka ornady. Túrkıanyń birinshi prezıdenti Mustafa Kemal Atatúriktiń myna sózi Ankarada da, Stambýlda da, basqa qalalardyń da kórnekti jerlerinde bederlenip jazýly túr:

«Jalǵyz qudiretti qýat bar, Ol — ulttyq egemendilik».

Atatúrik dúnıeden óterinde aıtty deıdi:

— Eki ókinishim bar, — dep, — biri — astanany Ankaraǵa kóshirgenim, ekinshisi — áıelimmen ajyrasqanym.

Ankara — aınala jataǵan taý, qazan shuńqyrda qalǵan qala eken. Kóbinese, bizdiń Kóktóbeden qaraǵandaǵy Almaty sıaqty, ústin qara tútin qaptap turady. Sondyqtan ókimet, úkimet mekemeleri, hal-qadary jetkenderdiń meken-jaıy tóbe-tóbeniń basyn qýalap ketipti. Sál de bolsa tútinnen qashqan túri. Ásirese qysta kıyn kórinedi.

Týrkıanyń óz kómiri sapasyzdaý. Sondyqtan kómirdi Qaraǵandydan tasymaq oılary bar. Biraq jer shalǵaı, jol qıyn. Ár túrli joba syzylǵan syńaıly. Bir jol bar: Hazar (Kaspııdi túrikter Hazar deıdi) arqyly Ázirbaıjan — Grýzıa — Túrkıa. Bir jol bar: Hazar — Iran — Túrkıa. Endi bir jol bar: Qazaqstan — Volga-Don kanaly — Azov teńizi — Qara teńiz — Túrkıa.

Sońǵysy qolaıly degen pikir basym. Bul tek kómirge ǵana baılanysty emes, jalpy júk tasymaldaýdyń amaly. Prezıdent Nursultan Nazarbaevpen birge bizden bul saparǵa kóptegen isker adamdar bardy. Túrkıa iskerlerimen arada dál qazir otyz-qyryq mıllıon dollardyń kelisimshartyna qol qoıyldy.

Ankarada keńes elshiliginde boldyq. Bizden barǵan jýrnalıserdi, iskerlerdi elshimiz Chernyshev degen kisi qabyldady. Bir ǵajaby osy elshiliktiń apparatynda ne bir kazak, ne bir ózbek, jalpy túrik násildes eshkim joq eken. Keıinirek Stambýldan aq kemege minip, Bosfor buǵazy arqyly Mármár teńizine saıahat qurǵanda janynda júrgen elshige prezıdent Nursultan Nazarbaev:

— Kómekshilerińniń bireýine kazak al, — dedi. Anaý:

— Maqul, maqul, — dep bas bulǵap qaldy. Elshiniń aıtýynsha, Túrkıanyń eresen órlep ketken kezi — sońǵy on jyl. Shetel kapıtalyna esikti aıqara ashqan. Alǵashqy birer jylda pálendeı bolmaǵanmen, sońynan azyq-túlik, dúnıe-múlik aǵylyp-tógile bastaǵan.

Soǵan qarap munda bári tegin eken deý taǵy qate. Bizdiń ár adamnyń bıik dárejeli «Mármár» meımanhanasynda bir túnep shyǵyp, úsh mezgil tamaqtanǵanymyz, ortasha alǵanda, 500 dollarǵa túsip otyrdy. Kafeden shala qursaqtaý bir tamaqtanǵanyń — 60.000 lır (túrik parasy. Para — túrikshe aqsha), ıaǵnı 12 dollar. Biraq oraıyna qaraı, jumysty jaqsy istegenniń tabysy da jaqsy.

Túrkıanyń qaı qalasyna barma, qaı aýylyna barma — mahalla (kvartal) saıyn bir meshit. Árıne, álemge áıgili irileri de bar, ondaı orasandaryn túrikter meshit emes, jámı dep ataıdy. Sondaı jámılerdiń biri — Ankaradaǵy Qoja tóbe meshiti. Bizdiń jazýshy, jýrnalıser sol zor meshitke baryp, musylmansha nıet qyldyq. Ortamyzdaǵy jalǵyz molda Ýaqap Qydyrhanov («Shalqar» gazetiniń bas redaktory) qurannan birneshe aıat oqydy.

Ekinshi mańdaı tiregen meshitimiz, árıne, ataqty Aııa-Sofıa. Ras, Aııa-Sofıa — qazir murajaı retinde tanylady. Al irgesindegi alyp jámıge bir mezgilde on myń adamǵa deıin sıatyn kórinedi. Ondaǵy baılyq, altyndaǵan, jaýharlaǵan oıý-órnek, árıne, aýyzben aıtyp jetkizgisiz.

Stambýldyń shet jaǵyn ala kazak mahallasynda Túrkıadaǵy qazaqtar qoǵamynyń úıi bar eken. Taǵy da sol jazýshylar men jýrnalıser (iskerlerdiń túrik jaǵanyń iskerlerimen kezdesýden qoly tıgen joq), ánshi Altynbek bolyp, sol qazaqtar qoǵamyna qonaqqa bardyq. Qoı soıylyp, et asylǵan. Bári qazaqsha Qoǵam úıiniń ishi murajaı sıaqty. Qazaqtyń qara shapany, túlki tymaqtar, kıim úlgileriniń neshe alýan túri (kereı úlgi, naıman úlgi t.b.), Qazaqstannan barǵan aq qalpaq, dombyranyń neshe túri. Abaı, Mirjaqyp Dýlatov portretteri... Ásirese munda áıelder, qyzdar jaǵy tek qazaqsha kıingen.

Elden aparǵan sálem-saýqatymyzdy berip, koǵamnyń tóraǵasyna, qajy Halıfa Altaıǵa shapan japtyq. Olardyń bizge tartqan eń qurmetti syıy — bárimizge bir-bir Quran-kárim kitabyn ustatty.

Ne qazaqsha mektebi joq, qalada shúıirkelesip júrgen qazaǵy myńnan bireý ǵana, úrkerdeı bolǵan bir shok qazaqtyń jap-jas balalary óz tilinde tap-taza sóılep turǵanyn kórip súısinesiń, táýbe deısiń. El qadirin, halyq qadirin, ult qadirin bilmegen bizdiń kóptegen beıbaqtardy oılap qamyǵasyń. Ózińniń ana tilindi, baba tilindi qasterlep, qadirleý úshin, taý asyp, teńiz keship, syrtta júrý kerek pe?! Óz elimizde, óz jerimizde júrip, qoldaǵy altynnyń qadirin nege bilmeımiz dep kúıinesiń.

Maǵan sondaǵy molda Isa degen bir kisi:

— Sizdiń gazetti aldyryp oqyp turamyn. Bir qýanǵanym: siz famılıańyzdan «ev»-ti alyp tastadyńyz. Nege? — dep surady.

Sonda men:

— «ov», «ev» degender otarshyldardyń bizge salǵan noqtasy. Orystandyrýdyń bismillasy. Biz otarlaýdyń ezgisin júz jyl kórip, kónbistikke úırengen halyqpyz. Eger bizdi orystar otarlamaı, aıtalyq, áldeqalaı grýzınder otarlasa, nemene, sonda Ahmetıdze, Sársenbaıshvılı bolyp ketýimiz kerek pe? Biraq biz osyǵan beıimdelgishpiz. Ulttyq namys degendi bizdiń keýdemizden óshirip tastaýǵa shaq qalǵan. Biz qaıta tirilýge áreket jasap jatqan jandarmyz. Osyny áli kópshilik túsinbeıdi. Túbi túsiner degen úmittemiz, — dedim.

—Áı, bárekeldi! — dep ol kisi rıza boldy.

Ankara — Stambýl — Almaty.

1991 jyl

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevpen «Egemendi Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory Sherhan Mýrtazanyń suhbaty

Prezıdenttiń jumys ýaqyty árbir mınótine deıin ólsheýli, esepteýli. Onyń moınynda myń batpan qyrýar istiń júgi artýly eken. Ýaǵdaly merzimde jolyqqanymyzda jurt jumystan qaıtyp bara jatqan. Prezıdenttiń sharshaǵan syńaıy baıqaldy. Dese de jyly qabaqpen qarsy aldy.

Suraq. Nursultan Ábishuly, umytpasańyz, Siz ben bizdiń alǵashqy suhbatymyz 1989 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde shyǵyp edi. Sonda sol suhbattyń atyn «Qýatty Ortalyq, qýatty respýblıka» dep atap edik. Sodan beri...

Jaýap. Iá, sodan beri zaman kúrt ózgerdi. Siz ben bizdiń «sáýegeıligimiz» túp-túgel kele qoıǵan joq. «Qýatty Ortalyq» kúıredi. Endi kúıregen Ortalyqtyń qańqasynyń astynan áreń-áreń bosanyp, jeke-jeke táýelsiz memleketter paıda boldy. Sonyń biri — Qazaqstan.

Suraq. Sońǵy kezde Siz konfederasıany jaqtaıdy degen qaýeset shyǵyp júr. Býǵan narazylyq bildiretinder de boı kórsetip qaldy. Anyǵy qalaı?

Jaýap. Bul beker sóz. Qaýeset degen de qara kúıe sıaqty: kúıdirmeıdi, biraq kúıesin jaǵady. Mysaly, ne deısiń, Nazarbaev Tegeranǵa eki ret jasyryn baryp qaıtypty. Iadrolyq qarýdy satpaqshy kórinedi degen de qaýeset tarady. Ótirik pe? Ótirik. Endi konfederasıa degendi shyǵarypty. Iá, konfederasıa bolý kerek degendi men kezinde, sonaý tamyz búlinshiligine deıin aıtqanym, jaqtaǵanym ras. Biraq ýaqyt jaǵdaıdy kúrt ózgertti. Burynǵy Odaqtaǵy respýblıkalar táýelsiz memleketter boldy. Men aıttym: táýelsiz memleket boldyq eken, endeshe bul memleketter arasynda bireý aǵa, bireý ini, bireý úlken, bireý kishi degen bolmaıdy. Bárinin quqyǵy teń. Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy degenniń máni osyǵan kelip saıady. Al endi kelip Nazarbaev konfederasıany kóksep júr degeni qısynsyz. «Túrkıe» gazetiniń tilshisimen meniń suhbatymdy ádeıi burmalaý.

Suraq. «Ótiriktiń quıryǵy bir-aq tutam» degen, sirá, sol shyǵar. Al endi ol az bolsa, saqaly sapsıǵan «Izvestıa» gazeti:

Nazarbaev Qazaqstandaǵy orys tildi jurtshylyqtyń tutqyny dep soqty. Bul qalaı?

Jaýap. Taǵdyr men tarıh solaı jaratqan. Ol ras, Qazaqstanda turatyn 17 mıllıon halyqtyń tek 7 mıllıondaıy ǵana qazaqtar, 10 mıllıony ózge ulttyń ókilderi. Mundaı jaǵdaı Ózbekstanda da, Qyrǵyzstanda da... Ýkraınada da joq. Sonda qalaı, álgi 10 mıllıondy kózge ilmeý kerek pe? Qazaqtyń jerin «halyq dostyǵynyń laboratorıasy» jasaǵan men emes... Ótken — ótti, ótkenniń, bárine tas laqtyryp, topyraq shashý taǵy qıyn. Aıttym ǵoı, munyń bári tarıh pen taǵdyrdyń isi. Osyndaı taǵdyrǵa tap bolǵan ekenbiz, endi ne isteý kerek? Keıbir «ásire patrıottar» aıtyp júrgendeı, shoqpar alyp, soıyl soǵyp shoshańdaý kerek pe? Onda qan tógiledi. Kim qyrylady? Osy ma bizge keregi. Ondaı qyrǵynǵa jol berip, tarıh aldynda kúnákar bolǵym kelmeıdi. Bárin de aılamen, aqylmen sheshý kerek. Qazaq óz jerinde basym kópshilikke aınalyp jatsa, buıyrsa, ondaı da kún týar, sonda da: «Óziń ólme, ózgeni de óltirme» degen danalyqtan tanbaý kerek. Al munyń esesine: orys tildi halyqtardyń ókilderinen kúterimiz — ózara túsinistik, ózara syılastyq, óziń ómir súrip jatqan jerindi syılaý, sol jerdiń baıyrǵy tol halqynyń ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn, tilin, dinin syılaý. Bereke, birlik osynda.

Suraq. «Bárin de aılamen, aqylmen sheshý kerek» dedińiz. Tarıhymyzda osylaı oılap, óz halqyn syrtqy jaýlardan qyzǵyshtaı qoryǵan daraboz danalar ótken. Sonyń biri Abylaı han. Sizdi jurt sol Abylaıdyń jolyn ustanady degen sóz bar el aýzynda. Al endi «Izvestıa» sıaqtylardyń álgi bir áńgimesinen keıin keıbireýler Sizdi osy Ábilqaıyr emes pe ózi dep júr. Buǵan qalaı qaraısyz?

Jaýap. Qaı zamanda da bolsyn, el basqarý, memleket basqa-rý eshkimge de ońaıǵa túsken emes. «Abylaıdyń jolyn ustanyp», sonyń saıasatyn sara basshylyqqa alyp otyrmyn deýge aýzym barmaıdy. Arýaǵynan qorqamyn. Ári dese Abylaı zamany bir basqa, qazirgi zaman bir basqa. Abylaıdyń tusynda Qazaqstan jerinde 10 mıllıon ózge ulttardyń ókilderi otyrǵan joq edi. Ras, jan-jaǵynan, qos ókpeden qysyp turǵan ımperıalar bar edi. Solarmen til tabysyp, qıynnan qıystyryp, qıadan jol tabý Abylaıdaı aıbyndynyń ǵana qolynan keledi. Biz sıaqty otty zamanda týǵan urpaǵyn rýhy qoldaı júrsin.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevpen «Egemendi Qazaqstan» gazetiniń bas. redaktory Sherhan Mýrtazanyń suhbaty

Prezıdenttiń jumys ýaqyty árbir mınótine deıin ólsheýli, esepteýli. Onyń moınynda myń batpan qyrýar istiń júgi artýly eken. Ýaǵdaly merzimde jolyqqanymyzda jurt jumystan qaıtyp bara jatqan. Prezıdenttiń sharshaǵan syńaıy baıqaldy. Dese de jyly qabaqpen qarsy aldy.

Suraq. Nursultan Ábishuly, umytpasańyz, Siz ben bizdiń alǵashqy suhbatymyz 1989 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde shyǵyp edi. Sonda sol suhbattyń atyn «Qýatty Ortalyq, qýatty respýblıka» dep atap edik. Sodan beri...

Jaýap. Iá, sodan beri zaman kúrt ózgerdi. Siz ben bizdiń «sáýegeıligimiz» túp-túgel kele qoıǵan joq. «Qýatty Ortalyq» kúıredi. Endi kúıregen Ortalyqtyń qańqasynyń astynan áreń-áreń bosanyp, jeke-jeke táýelsiz memleketter paıda boldy. Sonyń biri — Qazaqstan.

Suraq. Sońǵy kezde Siz konfederasıany jaqtaıdy degen qaýeset shyǵyp júr. Buǵan narazylyq bildiretinder de boı kórsetip qaldy. Anyǵy qalaı?

Jaýap. Bul beker sóz. Qaýeset degen de qara kúıe sıaqty: kúıdirmeıdi, biraq kúıesin jaǵady. Mysaly, ne deısiń, Nazarbaev Tegeranǵa eki ret jasyryn baryp qaıtypty. Iadrolyq qarýdy satpaqshy kórinedi degen de qaýeset tarady. Ótirik pe? Ótirik. Endi konfederasıa degendi shyǵarypty. Iá, konfederasıa bolý kerek degendi men kezinde, sonaý tamyz búlinshiligine deıin aıtqanym, jaqtaǵanym ras. Biraq ýaqyt jaǵdaıdy kúrt ózgertti. Burynǵy Odaqtaǵy respýblıkalar táýelsiz memleketter boldy. Men aıttym: táýelsiz memleket boldyq eken, endeshe bul memleketter arasynda bireý aǵa, bireý ini, bireý úlken, bireý kishi degen bolmaıdy. Bárinin quqyǵy teń. Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy degenniń máni osyǵan kelip saıady. Al endi kelip Nazarbaev konfederasıany kóksep júr degeni qısynsyz. «Túrkıe» gazetiniń tilshisimen meniń suhbatymdy ádeıi burmalaý.

Suraq. «Ótiriktiń quıryǵy bir-aq tutam» degen, sirá, sol shyǵar. Al endi ol az bolsa, saqaly sapsıǵan «Izvestıa» gazeti:

Nazarbaev Qazaqstandaǵy orys tildi jurtshylyqtyń tutqyny dep soqty. Bul qalaı?

Jaýap. Taǵdyr men tarıh solaı jaratqan. Ol ras, Qazaqstanda turatyn 17 mıllıon halyqtyń tek 7 mıllıondaıy ǵana qazaqtar, 10 mıllıony ózge ulttyń ókilderi. Mundaı jaǵdaı Ózbekstanda da, Qyrǵyzstanda da... Ýkraınada da joq. Sonda qalaı, álgi 10 mıllıondy kózge ilmeý kerek pe? Qazaqtyń jerin «halyqtar dostyǵynyń laboratorıasy» jasaǵan men emes. Ótken—ótti, ótkenniń bárine tas laqtyryp, topyraq shashý taǵy qıyn. Aıttym ǵoı, munyń bári tarıh pen taǵdyrdyń isi. Osyndaı taǵdyrǵa tap bolǵan ekenbiz, endi ne isteý kerek? Keıbir «ásire patrıottar» aıtyp júrgendeı, shoqpar alyp, soıyl soǵyp shoshańdaý kerek pe? Onda qan tógiledi. Kim qyrylady? Osy ma bizge keregi. Ondaı qyrǵynǵa jol berip, tarıh aldynda kúnákar bolǵym kelmeıdi. Bárin de aılamen, aqylmen sheshý kerek. Qazaq, óz jerinde basym kópshilikke aınalyp jatsa, buıyrsa, ondaı da kún týar, sonda da: «Óziń ólme, ózgeni de óltirme» degen danalyqtan tanbaý kerek. Al munyń esesine: orys tildi halyqtardyń ókilderinen kúterimiz — ózara túsinistik, ózara syılastyq, óziń ómir súrip jatqan jerindi syılaý, sol jerdiń baıyrǵy tól halqynyń ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn, tilin, dinin syılaý. Bereke, birlik osynda.

Suraq. «Bárin de aılamen, aqylmen sheshý kerek» dedińiz. Tarıhymyzda osylaı oılap, óz halqyn syrtqy jaýlardan qyzǵyshtaı qoryǵan daraboz danalar ótken. Sonyń biri Abylaı han. Sizdi jurt sol Abylaıdyń jolyn ustanady degen sóz bar el aýzynda. Al endi «Izvestıa» sıaqtylardyń álgi bir áńgimesinen keıin keıbireýler Sizdi osy Ábilqaıyr emes pe ezi dep júr. Buǵan qalaı qaraısyz?

Jaýap. Qaı zamanda da bolsyn, el basqarý, memleket basqa-rý eshkimge de ońaıǵa túsken emes. «Abylaıdyń jolyn ustanyp», sonyń saıasatyn sara basshylyqqa alyp otyrmyn deýge aýzym barmaıdy. Arýaǵynan qorqamyn. Ári dese Abylaı zamany bir basqa, qazirgi zaman bir basqa. Abylaıdyń tusynda Qazaqstan jerinde 10 mıllıon ózge ulttardyń ókilderi otyrǵan joq edi. Ras, jan-jaǵynan, qos ókpeden qysyp turǵan ımperıalar bar edi. Solarmen til tabysyp, qıynnan qıystyryp, qıadan jol tabý Abylaıdaı aıbyndynyń ǵana qolynan keledi. Biz sıaqty otty zamanda týǵan urpaǵyn rýhy qoldaı júrsin.

Al Ábilqaıyr... Joq, men Ábilqaıyr emespin!

Suraq. Táýelsiz Qazaqstan memleketi! Júregińdi alyp ushtyratyn, halyqqa qanat bitiretin qaıratty, qudiretti sóz. Baıaǵyda bireý: «O, eto sladkoe slovo — Svoboda!» degen eken. Sol azattyqqa jetken syńaılymyz. Biraq osy táýelsizdik turlaýly ma, baıandy ma ózi degen bir suńǵyla suraq kókeıinde sunqyldap turǵandaı bolady. Sizde mundaı kúdik bolmaı ma?

Jaýap. Marksti qazir anaý dep, mynaý dep júrmiz ǵoı. Biraq sol kisi ózine qoıylǵan bir suraqqa: «Bárine de kúmánmen qaraımyn» degen eken. Sol aıtqandaı, áliptiń artyn baǵaıyq deısiz, o da durys. Árıne, 300 jyldaı otarshylyq baǵynyshty hal keshken halyqtyń bir-aq kúnde táýelsizdik alyp shyǵa kelýi — uzaq jyldar qarańǵy qapasta otyrǵan adamdy kenet jap-jaryq kúnge alyp shyqqanda kózin qaryqtyrǵanmen birdeı shyǵar.

Sol ımperıalyq saıasat Qazaqstandy ylǵı da shıkizat qoımasy retinde ustap keldi. Dál qazir ózgelerdiń kómeginsiz ózimizde biz ne óndire alamyz? Buryn Ortalyqqa teginnen-tegin ketip jatatyn mysty alaıyq. Ony bizdegi zaýyttar bizge qara mys retinde daıyndaıdy. Al taza mys basqa jaqta óńdeledi de valútaǵa shet elge satylady. Taza mys daıyndaıtyn zaýyt ázirge bizde joq. Endigi kúshti osyǵan salýymyz kerek. Al ol bir kúnniń sharýasy emes. Tek qana mys pa eken... Halyqqa qajet taýarlardyń bárin derlik syrttan tasımyz. Al endi burynǵy respýblıkalar arasyndaǵy qarym-qatynas tıyla bastaǵaly beri hal múshkilge aınaldy. Sondyqtan, múmkin bolǵansha Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy kóleminde de, bizben qarym-qatynas jasaýǵa múddeli basqa eldermen de baılanysty nyǵaıtý tıimdi is. Al osyny tereńnen oılamaǵan keıbir albyrt jastar túrli jıyndarda, baspasóz betinde, teledıdarda da Qazaqstan jeke-dara, oqshaý bolsyn, tek qazaqtardyń ǵana qamyn oılaıyq dep qyzýlanady. Qazirgi álemde eshbir qarym-qatynassyz, alys -berissiz jeke-dara oqshaý qalýǵa múlde bolmaıdy ǵoı.

Táýelsizdik baıandy bolady sonda ǵana: eger biz halyqtar arasynda durys saıasat ustasaq, eger biz qan-josa qaqtyǵysqa jol bermesek, eger biz birligimizdi saqtaı bilsek, eger biz sózden góri iske kóship, jumyla jumys istep, barlyq salada ónimdi kóbeıtsek, sol eren enbek arqyly basqalarǵa tilenshek bolyp, alaqan jaımasaq...

Suraq. Bul úshin tártip bolýy kerek qoı. Jer-jerde, tipti Prezıdenttiń Jarlyqtarynyń ózi oryndalmaı jatqan joq pa?

Jaýap. Mine, endi meniń jaramnyń aýzyn tyrnap aldyńyz... Biraq bárin de búkpesiz aıtqan durys. Shynynda da tártip nasharlady. Buǵan kóbinese úkimettik júıe kesirin tıgizdi. Bul — eski men jańanyń arpalysy. Ótpeli kezen. Burynǵy eski júıeni ańsaıtyndar jańalyqqa jany qas. Aıtalyq, jekeshelendirý dedik. Jarlyq jarıalanǵaly da birshama ýaqyt ótti. Biraq is ornynan qozǵalmaıdy, siresken muz sógilmeıdi. Jergilikti basshylardyń kebi jańalyqqa qaraı qadam basqysy kelmeıdi. Únsiz kedergi. Sirá, bılikten, jaıly orynnan aıyrylyp qalamyz deıtin bolar.

Áne, sondyqtan da úkimettik júıeni, ıaǵnı Ókimettiń zańyn oryndaýshy, jer-jerde iske asyrýshy býyndardy ózgertý qajet boldy. Bul ómirdiń ez talaby. Oblystarǵa jigerli, isker, jańashyl degen jigitterdi ákim etip jiberdik. Jap-jaqsy zańdarymyz bar, ony is júzine asyrýshy solar. Kóremiz. Menińshe, nátıje jaman bolmasa kerek. Ákimder taǵaıyndaý tusynda da shashymyz birshama aǵardy bilem. Qaıtsek qatelespeımiz degen oı da sharshatady. Baıaǵyda marqum De Goll aıtqan eken: «Eger meniń apparatymda bir oryn bosap qalsa, sol orynnan úmitker toqsan toǵyz adam bolsa, sol toqsan toǵyz túgel maǵan rıza bolmas edi» dep. Osyndaı jaǵdaı bizdiń basymyzda da bar. Mundaı-da ulttyq máseleni de eskerý kerek. Máselen, Qostanaı oblysynda marqum Janbaevtan basqa birde-bir qazaq birinshi bolmapty. Shyǵysta da sondaı. Osy jaǵyn eskerdik. Al endi arakidik ózge ulttyń ókilderinen de taǵaıyndadyq. Muny halqymyz durys túsiner dep senemin. Men saıasattyń adamymyn. Jan-jaǵymdy, eldiń tynyshtyǵyn oılaýym kerek.

(Prezıdent qabyrǵadaǵy saǵatqa qarady. Men terezege qaradym. Qarańǵylyq qoıýlanyp, kar jaýyp turǵan sıaqty).

Suraq. Ýaqyt tyǵyz. Jumys kóp shyǵar. Osy Sizderde bos ýaqyt bola ma ózi? Ana bir jyly Jastar teatryna Kolbındi zorlaǵandaı etip ertip barǵanyńyz esimde. Sońǵy ret teatrǵa qashan bardyńyz?

Jaýap. Byltyr jeltoqsannyń 31-i kúni Mınskiden ushyp kele jattyq. Ushqyshtardyń komandıri maǵan bir qaǵaz usyndy. «Siz 1991 jyly áýede 382 saǵat boldyńyz», — dedi. «Sonyń 185 saǵatyn túnde ushtyńyz», — dedi. Men aıttym: «Bul kóp pe, az ba?» «Bizge 300 saǵat ushqan ushqyshtarǵa bir jylǵy stajymyz eki jylǵa sanalady». «Nege?» — deımin men. Sóıtse, 10000-11000 bıiktikte radıasıa 260 rentgen bolady eken. Já, jumysty kóp isteımiz be — halyqqa nátıjesi kerek. Halyqtan aıanatyn eshteńe joq. Al teatr máselesinen uıattymyz. Sońǵy ret, umytpasam, byltyr kúzde bardym-aý deımin. Qazaq akademıalyq dram-teatryna. Qazir ǵoı, mine, sizben otyrmyn. Shynymdy aıtsam, búgin kelinińizdiń týǵan kúni edi. Úıge erterek qaıtamyn dep qoıyp edim...

Suraq. Sonymen, erteń Mınskige attanasyz ǵoı?

Jaýap. Iá. Másele kúrdeli. Negizgisi — Qarýly Kúshter máselesi bolar. «Egemendi Qazaqstannyń» bul máselege kózqarasyn bilemin. Oqyp júrmin. «Úlken qanjar», taǵy basqalary. Árıne, durys. Biraq bireýdi qorqytý, úrkitý úshin emes, túptep kelgende Táýelsizdik úshin. Sondyqtan Qazaqstandaǵy strategıalyq qarýlar ázirshe tura turǵany jón. Al armıa... Eger TMD degenimiz ǵumyrly bolsa, ortaq ásker kerek shyǵar. Al eger bas-qalar bas-basyna ásker quryp jatsa, biz de qarap qalmaspyz... «Egemendi Qazaqstannyń» myń-san oqyrmandaryna menen kóp-kóp sálem aıtyńyz.

1992 jyl

---