InfoHub Logo

Men ony tuńǵysh ret 1958 jyly Temirtaýda kórdim. «Lenınshil jas» gazetiniń (kazirgi «Jas Alash») Qaraǵandy oblysy boıynsha tilshisi edim. Arqadaǵy alyp qurylysqa — «Qazaqstan Magnıtkasyna» sol jyly bir myńnan astam qazaq jastary keldi. Olardyń júris-turysynda, bar bolmysynda bir túrli qajyr-qaırat, jastyq jiger jalyndap turǵandaı kóringen. Sol jas órimniń birsypyrasymen sóıleskenim, gazetke ocherk, maqala jazǵanym esimde. Biraq Nursultan Nazarbaev týraly arnaıy ocherk jazǵanym joq. Kóripkelim bolsa jazar ma edim. Ol onda myńnyń biri ǵana bolatyn. «Júzden — júırik, myńnan — tulpar» degen asyl maqal ǵoı...

Bir myń jas kelgende Temirtaý kádimgideı «qazaqylanyp» qalyp edi. Ras, Reseıden, basqa respýblıkalardan kelip jatqandar tasqyny bul myńǵa Qaraǵanda áldeqaıda álýetti kóringen. Biraq sol myńnyń ózi kóp uzamaı kórinbeı ketti de, Temirtaýda kazak qarań-quran, arpa ishinde bir bıdaıdaı sırep qaldy. Sóıtsek, álgi kazak jastaryn jan-jaqqa: Reseıdiń, Ýkraınanyń metalýrgıa zaýyttaryna bólip jibergen eken. Sol oqýdy bitirgenderdiń birsypyrasy mamandanyp Temirtaýǵa qaıta oraldy. Birsypyrasy kelmeı qaldy. Kóbi aýyldan shyqqan jastar edi, elge tartyp ketken kórinedi. Al oqý bitirip qaıtqandardyń ózinen Temirtaýda turaqtap qalǵandary sanaýly ǵana. Ot oranyp, jalyn qushqan jankeshti jumysqa jigerliniń jigerlisi, tózimdiniń tózimdisi ǵana shydasa kerek. Soǵan shydas berip, údesine jetkenderdiń biri Nursultan Nazarbaev eken.

Arada otyz jyldan astam ýaqyt ótkende men onymen birge Túrkıaǵa bardym. Qazir adamzat áleminde ozyq elderdiń qataryna qosylǵan Túrkıa basshylarynyń, túrik halqynyń Qazaqstan Prezıdentin qalaı kútip alǵanynyń kýási boldym. Qazaq qazaq bolǵaly onyń birde-bir basshysyn basqa memlekettiń bulaı kútip alýy tarıhta kezdesken emes. Túrkıanyń astanasy Ankara áýejaıynda Nursultan Nazarbaevty terezesi teń memleket basshysy retinde áskerı sherýmen asa bir yjdaǵatty qurmetpen qarsy alǵany, Túrkıa Prezıdenti Turǵyt Ózaldyń ony týǵan baýyryndaı qushqany kimdi de bolsa tebirentpeı qoıǵan joq.

Áskerı saltanattan soń Túrkıa ókimet, úkimet músheleri tizilip turyp, Qazaqstan Prezıdentimen qol alysyp, amandasyp jatty. Olardyń sońyn ala Túrkıada týratyn qazaqtardyń ókilderi: eńkeıgen kárisinen bastap eńbektegen balasyna deıin emirene, tebirene sálemdesti.

Ankara bizdiń Almaty sıaqty qazanshuńqyrǵa qazyq qaqqan qala eken. Alataýdaı asqar shyndary bolmasa da, Qarataýdyń qyrattaryndaı oıly-qyrly oıpańda jatqan shahardyń ásirese qystygúni tynysy tarylyp ketedi eken. Sondyqtan shamasy kelgen mekemeler, jeke adamdardyń úıleri neǵurlym bıikke, qyratqa qaraı órmelep bara jatyr. Bul endi ýly tútinnen qashqan túri. Mundaıda Prezıdenttiń ordasy, árıne, eń bıikke ornalaspaq. Nursultan Nazarbaevtyń qurmetine Turǵyt Ózal qonaqasy berdi de, biz de Prezıdent ordasyn kórip, mol dastarqanynan dám tattyq.

Prezıdenttiń ordasyna jetkenshe toǵyz tosqaýyldan óttik. Mashınamyzdy qaharly, qara murtty polıseıler qaıta-qaıta tekserdi. Bastaýshy túrik:

— Qazaq jýrnalıseri, — dep tanystyrǵanda ǵana tústeri jylyp, bizdiń mashınamyzdy aldymen jiberip otyrdy. «Qazaq, Nursultan Nazarbaı» dep shyn peıilmen ańqyldap qýanǵandary da boldy. Bul elde jýrnalıserdiń bedeli kúshti. Árıne, árqıly gazetter bar. Solardyń mártebelileriniń biri «Zaman» gazeti. Sol «Zamannyń» bas redaktory Ilhan Ishbılánniń aıtýy boıynsha, ol ózi Prezıdenttiń qabyldaýynda qalaǵan ýaqytynda bola alady, ókimettiń jabyq májilisterine de qatysa beredi.

Qonaqasy beriletin úlken zalǵa kirerdiń aldynda vestıbúlde meımandar jınala bastaıdy. Kelgen bette kórkem jigitter, sulý qyzdar podnos tartyp sýsyn, ishimdik usynady. Qonaqtar bir-birimen tanysady. Boıy eki metrge taıaý zor general bizdiń janymyzǵa jaqyndap túrikshe:

— Sálem, qazaq kardashlar, — dedi.

Tanysa bastasaq, qarýly kúshter basshysy general Doǵan eken. «Meniń atajurtym Kavkaz, ultym-sheshen, — dedi. — Ata-babam munda ertede kelgen. Qazaqtardyń sheshen halqyna qanshalyqty jaqsylyq jasaǵanynan habarym bar. Rahmet halqyńyzǵa».

Qazaq kimge jaqsylyq qylmady, kazak jeri kimge pana bolmady. Solardyń bári osylaısha taýfıh bildirip, alǵys jaýdyryp jatsa ǵoı... Á degende moıyny yrǵaıdaı, bıti torǵaıdaı bolyp, dorbasyn asynyp keledi de, qazaq jerinde lezde moıny jýandap, bıti tógilip, esikten kirip tór meniki dep basynatyndaryn qaıtesiń. Asyndy iship, tabaǵyńa túkiretinderden saqta qudaı...

Vestıbúldegi tanysý rásimi aıaqtalady da qonaqasyǵa shaqyrylǵan myń shaqty adam zalǵa qaraı aıandaıdy. Mármár zaldaǵy dastarqan basynda árkimniń óz orny bar: nómiriń, aty-jóniń jazylyp qoıǵan. Otyryp jaıǵasyp bolǵan soń, áldekim jar salyp:

— Qazaqstan jumhurbashqany saıyn Nursultan Nazarbaı!

— Túrkıa jumhurbashkany saıyn Turǵyt Ózal! — dep habarlaıdy.

«Jumhurbashqan» respýblıka basshysy. Jumhurıat — respýblıka, bashqan — prezıdent.

Myń adam dúr etip oryndarynan týrady. Shymyldyqty esik ashylyp Nursultan Nazarbaı men Turǵyt Ózal bıikte óz elderiniń týlary-baıraqtarynyń tusynda katar týrady. Áýeli Qazaq Respýblıkasynyń, sodan soń Túrkıanyń memlekettik gımnderi oınalady. Gımn aıaqtala bere jınalǵan jurt dý qol shapalaqtaıdy.

Prezıdentter dastarqan basynan oryn alady.

Meniń janymda otyrǵan, kópti kórgen túrik jýrnalısi Er-tuǵyryl:

— Ben (men degeni) talaı prezıdenttiń shetel prezıdenterin qabyldap qonaqasy bergenine kýámin, biraq dál mynandaı saltanatty qabyldaý esh ýaqytta bolǵan emes, — dedi. Men ishimnen: «E, qudaıa shúkir, — dedim. — Dúnıede kazak degen halyq bar. Baıaǵy er túriktiń bir jurnaǵy edi ol. Baıaǵyda er túrik muhıttaı tasyp dáýirlep edi. Sodan muhıttyń, tasýy qaıtyp, túrik dúnıesi oıdym-oıdym kól bolyp, ár jerde qalyp qoıyp edi. Ózbek, qyrǵyz, qazaq, qaraqalpaq, túrikmen, tatar, bashqurt, noǵaı, qumyq, saha... bolyp bólek-bólek ketkenderdiń túrik ataýyn ıemdenip qalǵany osy Anadoly (Ana tól), ıaǵnı Kishi Azıa túrikteri. Óz aldyna egemen el bolyp, kúsh-qýaty jaǵynan aldyńǵy qatarly elderdiń qatarynda turǵany da osy Túrkıa. Basqalary ımperıalardyń otarlyǵynda qalyp qoıdy. Sol otarlardyń biri bolyp kelgen Qazaqstan búgin basqa elde tuńǵysh týy jelbirep, sanatqa qosylyp, Prezıdentti saltanatty qarsy alý qurmetine ıe boldy... Shúkir. Shúkir, til-kózden aman saqta».

«Túrik tildes túgel bol!» — dep ýran tastap edi Turar Rysqulov degen kazak 1920 jyly. Sóıtse, ol aldaǵyny paıǵambardaı boljaǵan eken ǵoı. «Bólip al da bıleı ber» degen ımperıa saıasatynyń zymıandyǵyn sezgen eken ǵoı.

«Bólingendi bóri jeıdi». Dál aıtqany keldi. Túrikter bólshek-bólshek bólinip ketip edi, alpaýyt ımperıa olardy qanshama jyl qanady. «Jalǵyzdyń úni shyqpas, jaıaýdyń shańy shyqpas». Jaǵyz-jarym kúshtilerge jem bolýǵa jaqsy. Áýeli, qazaq, óziń túgel bol, sodan soń túriktermen tutas bol. Sonda eshqandaı ımperıa ala almaıdy. Al jeke-jeke shóre-shórelep ketseń, shaıa bolyp maıdalanasyń. Az halyqtyń mańdaıy taıqy keledi, oǵan baq turmaıdy, taıǵanaqtap kete beredi.

Stambýlda kórgenimdi budan buryn, sol Túrkıa saparynan keıin ile-shala jazǵanmyn. Ony egjeı-tegjeı qaıtalap jatýdyń qısyny joq. Sodan da beri birshama ýaqyt ótti. Biraq Atatúrik áýejaıdaǵy jaǵdaı áli oıymnan ketpeıdi, áli kóz aldymda. Myńdaǵan túrik, kazak «a, qudaılap», «Nazarbaılap» uran tastap, uzaq ýaqyt turyp alǵany áli qulaǵymda. Úlken-úlken úsh qoshqardy bastaryn úkilep: «Iá, aqsarbas!», «Iá, táńiri, Nursultan Nazarbaıǵa ǵumyr ber!», «Iá, Alla, kazak halqyna abyroı ber!» — dep úsheýin birdeı bir sátte qurbandyqqa shalyp jibergeni sirá esten keter me.

Munyń mánin áýelgi et qyzýdan soń, sabyrmen saralap kórsem, bizdiń Prezıdentimizdiń abyroı-ataǵy shetelderde bıiktep ketken eken. Áıtpese Túrkıa qaı-qaı memleketińmen bolsa da qasqaıyp turyp sóılesetin el. Bul Túrkıa degeniniz Osman ımperıasy dáýirinde dúnıeni dúrildetken, arǵy-bergi álemdi qaltyratqan qaharman bolǵan. Tek sońǵy eki ǵasyrda ǵana basynan baq taıyńqyrap, ımperıa kári arystandaı qaýqarsyz bola bastaǵanda edáýir kemistik kórdi. Túrikter ózderin túrikpiz deýge namystanyp, osmanbyz degenge deıin bardy. Óıtkeni túrik degen uǵym kedeı, kembaǵal sıaqty estiletin boldy. 1920-jyldardyń basynda Mustafa Kemal Atatúrik sýltanatty qulatyp, Túrkıa tuńǵysh ret respýblıka boldy. Tuńǵysh prezıdent Atatúrik sonda túrik halqynyń rýhyn, eńsesin kóterý maqsatynda: «Dúnıege túrik bolyp jaratylý qandaı baqyt!» — dep aıtqany halyqtyń júreginde jarqyn jalaý bolyp jelbirep, jalyndap, alaýlap, qanatty sózge aınaldy. Sol tákappar minezdi, táýelsiz, azat Túrkıa Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaıdy tóbesine kóterip qarsy aldy. Nege?

Áli kúnge deıin búkil álem Keńes Odaǵynyń qýlaǵan shańyraǵyna qarap, demin ishinen alyp otyr. Ańysyn andap jatyr. Jaıshylyqta kapıtalynan esim túsirer sańylaý izdeıtin alpaýyt bankter bizge kelgende qaltasynyń aýzyn búrip alǵan. Senbeıdi. Senbegen soń bermeıdi. Sol bankterden shetelderge barǵan saparynda Nursultan Nazarbaev Qazaqstandaǵy baǵdarlamalardy qarjylandyratyn mol nesıe alyp kaıtty. Nazarbaevý senedi. Sengen soń beredi.

Osy saparda Stambýldyń eń kórnekti qonaqjaıy «Mármár» meımanhanasynyń keń zalynda Nursultan Nazarbaevpen Túrkıa-da jáne basqa shetelderde turatyn qazaqtardyń ókilderi kezdesti. Sonda sol qazaqtar Prezıdentke: «Sizge kóp úmit artamyz. Qazaqtyń quldyqtan qutylýyn, bostandyq alyp, egemen el bolýyn Sizdiń esimińizben baılanystyramyz. Abylaıdaı aıbarly da aqyldy basshy sanaımyz», — dedi.

Nege Abylaı? Abylaı ózinen buryn ótken áz Táýkeniń isin jalǵastyryp, qazaqtyń basyn qosyp, birtutas myzǵymas memleketke aınaldyrý úshin arpalysty. Qazaqtyń basyn biriktirý bir ýaıym bolsa, sol shashyrandy eldi syrtqy jaýlardan qorǵap qalý eki ýaıym edi. Qos ókpeni qysyp turǵan qos ımperıa bar. Júz jyl boıy jaǵa jyrtysqan, ata jaý bolyp qyrqysqan jońǵar qalmaqtary tur. Osylardyń bárimen keıde kúshpen, keıde aqyl-aılamen, dıplomatıalyq amalmen qazaqty saqtap qalý saıasatyn Abylaı sheber júrgizgen.

Túrkıalyqtar muny bilmeıdi emes. Biledi. Al Nursultan Nazarbaevtyń ázirgi saıasaty sol Abylaıdy eske salyp turǵany sondyqtan. Muny túsinbegen bizdegi keıbir muńlyqtar Prezıdent aıyptaýǵa beıim. Máskeýge qarap jaltaqtaı beresiń deıdi. Elsınmen kelisetin jerinde kelisedi, kelispeıtin jerinde bas ımeıdi. Elsınniń jer daýyn qozdyrmaq bolǵan sózinen keıin Nazarbaev óziniń qomaqty da salmaqty sózin aıtty. Mundaıda qazaq:

Shalqaıǵanǵa shalqaı, Paıǵambardyń uly emes. Eńkeıgenge eńkeı, Ákeńnen qalǵan kúl emes, — demeýshi me edi.

Prezıdent bul uly ósıetti dilinde saqtaǵan. Endi bireýler Nazarbaevqa aspandaǵy aıdy dál qazir nege alyp bermeısiń dep ókpeleıdi. Óz elinde, óz jerinde qazaq degen qaýym qyryq-aq paıyz bolyp qalǵanyn, sol qyryq paıyzdyń ishinde ulttyq nıgılıser de, ıaǵnı bir kezdegi keıbir túrikter sıaqty qazaqpyn dep qasqaıyp turyp aıtarǵa namystanatyn máńgúrtter de bar ekenin eskere bermeıdi. Qazaqstanda alpys paıyz ózge ult bolsa, onyń ishindegi eń irisimen qaqtyǵyssań, onyń artynda júz mıllıondyq qorǵan turǵanyn umytýǵa bola ma. Al qazaqtardyń qorǵany bolar kim bar? Batpandap kelgen kesapat mysqaldap shyǵady. Bul aǵaıyndarǵa kóne halyq danalyǵyn aıtpasqa amal joq.

Tós aıyldyń batqanyn Iesi bilmes, at biler. Er jigittik qadirim, Aǵaıyn bilmes, jat biler.

Sonda N. Nazarbaevtyń ózimizdegi keıbir synshylar bilmegen, al «jat bilgen» qandaı-qandaı qadiri bar? Bul arada men 1989 jyly Nursultan Nazarbaevpen suhbattasqanymdy eske túsirip otyrmyn. Ol kezde N. Nazarbaev Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń Tóraǵasy bolatyn. Qojaıynymyz — Kolbın. Qolyn Grýzıada qanǵa bylǵap, sol qanǵa Qazaqstanda qolyn bilegine deıin batyryp alǵan Kolbın. Amal joq. Qazaqstan úkimeti de soǵan baǵynady. Sol kezdiń ózinde, Kolbın ózine yńǵaısyz Nursultan Nazarbaevtan qalaı qutylaryn kúndiz-túni oılap júrgen kezdiń ózinde Nazarbaev menimen áńgimesinde Qazaqstan Ortalyqtyń, ıaǵnı Máskeý alpaýyttarynyń quldyǵynan qutylý kerek degen sózdi tunǵysh ret, basqalardan buryn jarıa etti. Qazaqstanda shyǵyp jatqan baılyqtyń toqsan úsh paıyzy Ortalyqtyń óńeshine quıylady, ezimizge jeti-aq paıyzy qalady. Býǵan endigi jerde tózýge bolmaıdy dep seskenbeı aıtty.

Arada úsh jylǵa jýyq ýaqyt ótti, Prezıdent Nursultan Nazarbaev óziniń Jarlyǵymen Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ónerkásip oryndaryn respýblıka menshigi dep jarıalady. Buryn respýblıkaǵa pysqyryp ta qaramaı, tikeleı Máskeýge baǵynatyn zaýyttar, kombınattar, fabrıkalar endi respýblıkanyń qaramaǵynda. Buryn Qazaqstannan qansha altyn, kúmis, platına, t.b. asyl kender shyqsa, tonna-tonnasymen bir gramy qalmaı Ortalyqtyń qazynasyna quıylatyn. Qansha óndirip, qansha áketip jatqanyn respýblıka basshylary da bilmeıtin syńaıly edi. Endi ózimizden óndiriletin asyl metaldar ózimizde qalyp, altyn qory jasalatyn boldy. Altyn qory joq memleket — qaýqarsyz memleket.

Qazirgi dúnıede keńestiń somynan sorlaǵan aqsha joq. Óıtkeni ol altynmen negizdelmegen. Shetelge shyqqanda keńes azamatynyń músápir kúı keshetini sodan. Qazaqstanda altyn qory jasalǵannan soń Prezıdent Nazarbaev ózimizdiń ulttyq valútamyzdy shyǵarmaqshy. Bul óz jurtyn, óz halqyn álemdik qatarǵa qosý jolyndaǵy kadam shyǵar.

Qazaq KSR Mınıstrler Kenesiniń Tóraǵasy bolyp turǵan kezdiń ózinde-aq Nursultan Nazarbaev Semeı atom polıgonyn jabýǵa áreket jasady. Kolbındi kóndirip, sol kezdegi eń qudiretti saıası búroǵa deıin bardy. «Biraq Kolbın birge bolǵany bolmasa, polıgon jabylsyn dep bir aýyz sóz aıtqan joq», — dep edi bir sózinde Nursultan Nazarbaev.

— Saıası Búrodaǵylar polıgondy jabý jónindegi kelisim bermese de, bizdiń. nıetimizdi quptaǵandaı, jany ashyǵandaı syńaı tanytqan. Mine, osy áńgimeden keıin Almatyǵa oralǵan soń Kolbın muny óziniń «tabysyndaı» etip kórsetip, «Nevada-Semeı» qozǵalysynyń ómirge kelýine qarsylyq etpegen. Ómirde osyndaı da bolady: isti bireý isteıdi, jemisin basqa bireý jeıdi. Biraq ádilet degen aqyry ez ıesin tabady. Prezıdent Nursultan Nazarbaev Jarlyq shyǵaryp, Semeı polıgonyn múlde japtyrdy.

Kúni keshe, saılaý aldyndaǵy saparynda Semeı polıgonyna baryp, saılaýshylarmen kezdeskende Nursultan Nazarbaev polıgonnyı ókilderine jumyssyz qalmaıtynyn málimdedi. Olarǵa qyryq jyl jarylys jasatqan Máskeý endi qaramaı, aqsha bólmeı, taǵdyr tálkegine tastap barady. Qazaqstan Prezıdenti ǵana olardy endi burynǵy jarylystardan kelgen zardaptardy zalalsyzdandyrý baǵytynda jumysqa tartpaq. Býdan bylaı ıadrolyq polıgon atam qazaqtyń «Kimmen qaraı san — sonymen agar» degen sózin ustanyp jatsa, tizgin Nursultan Nazarbaevtyń qolynda. Ortalyqtiki — kápirlik bolǵanda, Nazarbaevtiki — kisilik.

Respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń sesıasyndaǵy bir oqıǵa eske túsedi. Sol sesıaǵa Máskeýden bir general kelip katysyp, sóz sóıleıdi. Aıtqany: Semeı polıgonynda eki synaq ótkizýge qarsy bolmańyzdar. Esesine bes mıllıard som aqsha beremiz dep, jas balany kámpıtpen aldaǵandaı áreket jasady. Oǵan oblys basshylary kádimgideı kónip qalypty. Biraq Prezıdent bastaǵan halyq depýtattary álgi generaldyń kómeıine tas tyqqandaı qyldy.

Osyǵan baılanysty Prezıdenttiń taǵy bir istegen jaqsylyǵy — qyryq jyldan astam ýaqyt buryn atom synaý alapatynan toz-toz bolyp tarap ketken Abyraly aýdany qaıtadan qurylyp, jergilikti halyqtyń armany oryndalyp, qaıtadan basy quralyp, ataqonys aýdan týyn kaıta jelbiretti.

Torǵaı men Mańǵystaý oblystaryn qaıtadan qalpyna keltirýde de Prezıdent qajyrly qımyl tanytty. Kolbınniń tusynda jabylǵan osy oblystardyń shekken qasireti az bolǵan joq-Mundaǵy halyqtyń muń-muqtajyn alǵash ret «Egemen Qazaqstan» jarıa etti. Buǵan Prezıdent pen Joǵarǵy Keńes kýlak asyp, qısaıǵandy túzetip, ydyraǵandy qurap, oblystardy kaıta ashýǵa pármen berdi.

Uly derjavalyq ımperıalyq kerdeń-kesir minezdiń biri — Qazaqstan jerinde otyz jyldan astam ýaqyttan buryn kosmodrom ornap, ondaǵan kosmonavtar ǵaryshqa ushyp jatsa da: oı, biz ǵaryshkerlerdi qaı jerden ushyryp jatyrmyz, qazaq degen halyq bar emes pe. Endeshe qazaqtardy ǵaryshqa nege shyǵarmaımyz? Álem aldynda uıat qoı degen bireý bolǵan joq.

Osy suraqty men Nursultan Nazarbaevqa 1989 jyly qoıǵanmyn. Ol da muny qorlyq sanap, namystansa da, onysyn sezdirmeı:

— Buıyrsa, bul maqsatqa da jetermiz, — degen. Aqyry aıtqany keldi. Prezıdenttiń pármendi talap etýiniń arkasynda Toqtar degen kazak azamaty ǵaryshqa da baryp qaıtty. Bir ǵajaby: Ortalyqtyń uly derjavalyq qaqsaldary osynyń ózin kep kórip, ǵarysh qazaqtyń mańdaıyna buıyrmaǵandaı: oıbaı, kosmostyq baǵdarlama buzyldy. Nazarbaevtyń qysym kórsetýimen ǵaryshqa bir kazak kezekten tys ushyp ketti! — dep baıbalam saldy.

Otarshyl ozbyrlar psıhologıasy osyndaı.

Biraq Nazarbaev degenine jetti.

Bizdiń Prezıdentimizdiń osy kosmodromǵa baılanysty endigi sheshetin úlken máselesi alda týr. Kosmodromǵa, onyń Lenınsk degen qalasyna kóp sý kerek eken. Sony olar Qarmaqshy men Jalaǵash aýdandarynyń jeriniń astynan alyp qubyrlarmen tartyp jatyr. Onsyz da qýań jerdiń astyndaǵy sý ketken soń naǵyz tozaq sonda bolmaq. Jerasty sýynyń Aralmen tamyrlas emes ekenin kim bilgen. Prezıdent osyǵan tyıym salsa abyroıy arta túsip, el men jerdiń saýabyn alar edi.

Kosmodrom myńdaǵan gektar jerdi alyp jatyr. Biraq Shyńǵys Aıtmatovtyń «Borandy beketinde» jazylǵandaı, baıyrǵy ata-baba zıratyna da jolaı almaısyń. Býdan bylaı sol jerdiń ótemi qasiret shekken jergilikti tel halyqtyń qajetine jaraýy kerek.

Nursultan Nazarbaev respýblıka Mınıstrler Keńesiniń Tóraǵasy bolyp turǵanda óz bastamasymen tekserý júrgizip, Qazaqstanda jetpis bir aýdannyń azyp-tozyp artta qalǵanyn anyqtady. Onyń otyzy artta qalýdyń «shyńyna» jetken eken. Sodan keıin úkimet tarapynan osy otyz aýdanǵa ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı jaǵynan órkendeý úshin kómek kórsetilsin degen jap-jaqsy qaýly da qabyldandy. Qarjy mınıstrliginiń basyna tartsań aıaǵyna jetpeıtin, aıaǵyna tartsań basyna jetpeıtin quraq kórpesi mursha bermedi me, áıteýir Nazarbaevtyń ornyna kelgen úkimet basshysy bul qaýlyny oryndaýda jartymdy eshteńe tyndyra almaı ketti. Shalǵaıda jatyp artta qalǵan aýdandar degenimiz, túptep kelgende, negizinen kazaktar týratyn aýdandar. Basqalar sý ishkende olardyń ý iship otyrǵany keleńsiz-aq. Prezıdent ózi bastaǵan ıgi isti endi óz qolyna alar degen úmit zor.

Astana jáne astanalyq oblys ókilderimen saılaý aldyndaǵy kezdesýinde, taıaýda Nursultan Nazarbaev:

— Qazaqstanda ashtyq bolmaıdy, — dedi.

Inshalla, aıtqany kelsin.

Sóıte tura bizdiń Prezıdentimizdi baıtaq el taǵdyry alańdatady. «Qazaqstannyń qarny toq» dep qarap otyratyn minez oǵan jat. Óziniń shetelderdegi bedelin paıdalana otyryp, Nazarbaev Londonda qaqqan qońyraý álemge jetse deımiz.

— Qandaı «ızm»-de turmaıyq, áıteýir halyq dáýletti bolsa boldy, — dedi.

Sosıalızmniń artyqshylyǵy jóninde tom-tom kitap jazǵandarǵa — bir-aq aýyz jaýap.

Prezıdenttiń esh partıaǵa qosylmaýy — talaıǵa taǵylym. Búkil qazaqstandyqtardyń, jaǵdaıyna jaýap beretin basshy eshqandaı da belgili toptyń soıylyn soǵan ketpeýi kerek. Ideologıadan ekonomıkany joǵary qoıý arqyly ǵana Qazaqstandy álemdik deńgeıge jetkizýge bolady.

— Qazaqstan kep ultty memleket. Oǵan ultaralyq beıbitshilik qasqaldaqtyń qanyńdaı qajet, — dedi.

Bir kún urys kirgen úıdiń qyryq kún berekesi ketedi. Prezıdent ustanar uran:

— Óziń ólme, ózgeni de óltirme!

Al endi kazachestvo sıaqty áldekimder qylyshyn jalańdatyp júrse moıynsuna berý de ynjyqtyq, quldyq aýrý. Prezıdent bul jaǵdaıda «ógizdi de óltirmeı, arbany da syndyrmaı» eldiń qyrǵynǵa ushyramaýynyń, sonymen birge Qazaqstannyń tol turǵyndaryn qorlaýǵa jol bermeý úshin dana sheshim taba alady dep senemiz.

Qazaq halqynyń basynan osy keńestik dáýirdiń ózinde qıly-qıly zamandar etti. Imperıalardyń qaı-qaısysy bolsa da ózinen álsizdi jaýlap alýǵa qumar. Basqynshylardyń psıhologıasy óktemshildik ozbyrlyqqa beıim. Olar úshin sol jaýlap alynǵan jerdiń tól turǵyndary túkke turǵysyz. Imperıaǵa jer kerek, jerdiń baılyǵy kerek.

Stalın, Hrýshevtar Qazaqstanda osy otarlaý saıasatyn júrgizýde patshalardan da asyp tústi. 1932-1933 jyldardaǵy kollektıvtendirý tusynda qoldan jasalǵan alapat asharshylyqtan, ıaǵnı genosıdten úsh mıllıon qazaq qyryldy. Qalǵandary solardyń kebinin kımes úshin jantalasyp, jan-jaqqa, Qazaqstannan tysqary jerlerge údere kóship, aýyp ketti. Elden ketirgen komýnıstik otarshyldar. Endeshe sol qazaqtardyń aldynda Keńes ókimetiniń kinási shash-etekten. Ol kinádan, azdap bolsa da tazarýdyń bir túri — sol qýǵyn-súrgin kórgen kazaktardy, olardyń urpaqtaryn atamekenge qaıtarý. Týǵan elge oz erkimen kelem deýshilerge Qazaqstannyń shekarasy aıqara ashylýǵa tıis. Ol úshin kóship-qoný (mıgrasıa) týraly Zań kerek. Bul másele kópshilik tarapynan kópten beri qoıylyp kele jatsa da respýblıka Joǵarǵy Keńesi ondaı Zańdy qabyldaýǵa asyǵar emes. Osy jaıdy kóptegen saılaýshylar Prezıdent Nursultan Nazarbaevqa amanat etip aıtyp jatyr.

Muny shetel qazaqtary da amanattap otyr. Qazaqstanǵa basqa ulttardyń azamattary myńdap, mıllıondap kelýden kende emes. Qonaq jaılylyq, meıman dostyqtyń da shegi bar. Endigimiz daraqylyq. Endeshe Qazaqstanǵa kelimsekterdi qabyldaı berýdi tyıý kerek. Joǵarǵy Keńes alda qabyldaıtyn Azamattyq týraly Zańnan da qyńyrlanyp ketpeı, ádil sheshim tapqany jon. Qazaqstannyń azamaty dep kimdi aıtamyz — bul úlken másele. Kez kelgen kóldenen kók atty respýblıkamyzdyń azamaty atana berse, erteń ezimiz qaıda baryp sıamyz? Ondaı zilmaýyr salmaq ıyǵymyzǵa qazirdiń ózinde túsip turǵan joq pa?

Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen keńes kezeńinde túńǵysh ret Orta Azıa men Qazaqstan basshylary ıgi istiń irgesin qalap, aımaqtyń alys-beris, barys-kelistiń, týystyqtyń jarasymdy Ordasynyń shańyraǵyn kótergendeı bolyp edi. Sonyń shynaıy jemisin kórsek deımiz. Prezıdenttiń esine osyny da salǵymyz keledi.

* * *

«Eger paıǵambar qatelesse, artyndaǵy halyqtyń bári súrinedi» degen erteden kele jatqan kanatty soz bar. Paıǵambar degeni eldiń basshysy ǵoı. Sol basshy qatelese bergennen Keńes Odaǵy qandaı halge jetkenin kózben kórip otyrmyz. Qazaqstan úshin de jańa zaman týyp keledi. Nursultan Nazarbaev bastaǵan respýblıka jetekshileri Qazaqstannyń egemendigin jarıalady. Jańa dáýirden tyń jol salý árdaıym qıynnyń qıyny. Osy qıyn-qystaýyń jolda Qazaqstandy súrindirmeı, adastyrmaı alyp júrer kim bar? — degende, kóz aldyńa Nursultan Nazarbaev keledi. Ony halyq tanydy, dúnıe júzi tanydy. Onyń dúnıejúzilik bedeli kúnnen-kúnge artyp keledi. Nursultan Nazarbaev bastaǵan Qazaqstan kúni erteń óz baılyǵynyń, berekeliginiń, beıbitshiliginiń, bıik parasattylyǵynyń arkasynda Birikken Ulttar Uıymynyń múshesi bolyp tanylar kún de alys emes. Sonda Qazaqstan baıraǵy jer sharynyń basqa elderiniń týlarynyń qatarynda eńsesin bıikte ustap jelbirep turmaq.

Bul qazaq degen elimizdiń ejelgi armany ǵoı.

---