InfoHub Logo

Qazaqstan Memlekettik teleradıo kompanıasynyń tóraǵasy Sherhan Murtazamen suhbat

— Siz bas redaktor bolyp qyzmet atqarǵan basylymdar qalyń oqyrmannyń ynta-yqylasyn aýdaryp otyratynyna kýámiz. Sonyń bir sony mysaly — «Egemendi Qazaqstan». Jurtshylyq Qazaq teleradıo kompanıasynyń tóraǵasy bolýyńyzdy da úlken úmitpen, qýanyshpen qabyldady. Jańa qyzmetińizdegi alǵashqy uıymdastyrýshylyq is-sharalaryńyzdy neden bastaýdasyz ?

— Kelesi suraǵyńa kósh, — dedi Sher-aǵań temekisin tutatyp jatyp.

— Memlekettik tildi nasıhattaýda, is júzinde jolǵa qoıýda teledıdar men radıonyń orny bir bólek. Atalǵan quraldarda Máskeýdiń yqpaly áli kúnge deıin basym. Onyń ústine ózimizde ashylǵan jańa komersıalyq kanaldarda da orys tilindegi habarlar jetekshi oryn alýda. Bul jaıly aıtylyp ta, jazylyp ta júr. Osy turǵyda jańa basshylyq nendeı sharalar oılastyrýda?

— Memlekettik tildi zańdastyrý máselesi áli júrip jatyr. Negizgi zań jobasy týraly aıtys-tartys kóp. Túrli pikirler bar. Men Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyna kiretin birsypyra elderdiń Konstıtýsıa jobalaryn qarap shyqtym. Mine, qazir de aldymda Qyrǵyzstan Respýblıkasy Negizgi zańynyń jobasy jatyr. Qyrǵyzdar memlekettik til — qyrǵyz tili deıdi. Osymen bitti. Basqa eshqandaı tirkeme sóz joq. Jańa joldan bastap respýblıkadaǵy basqa da tilderdiń damýyna jaǵdaı jasalatynyn qysqasha aıtyp ótken. Bizde qalaı? Memlekettik til — qazaq tili, al ult aralyq til — orys tili deımiz. Jáne ult aralyq til memlekettik tilmen qatar júredi, teń quqyly deımiz taǵy bir jerinde. Ult aralyq til degenimiz ne? Mundaı sóz neden shyqty? Osyny bir ekshep, tarazylap alaıyqshy. Máselen, qazaq tilin bilgen adam kez kelgen túrki tildes halyqtarmen uǵysyp, túsinise alady eken. Ne sebepti kazak tili ultaralyq til bola almaıdy? Orys tiliniń tarıhı otany bar. Ol jáne kemeldenip, kórkeıgen til ekeni belgili ǵoı. Qazaq tili bolsa, áli kúnge turmysta qoldanýdan ári asa almaı otyr. Bizdiń aıtysyp júrgenimiz de túrli tosqaýyl, qaqpandardyń qorshaýynda qalǵan qazaq tiline erkindik berýdiń joly, amaly. Basqasha aıtsaq, otarlyq saıasat tusynda joǵaltqanymyzdy tabý, óshkenimizdi jandyrý. Ári-beriden soń, qazirdiń ózinde memlekettik til týraly zań bar emes pe? Sony is júzine asyrý qalaı? Bizde bardy uqsata bilý jaǵy jetispeıdi. Jalqaýlyq, ózin-ózi syılamaýshylyq resmı oryndarda ǵana emes, qarapaıym halyqtyń arasynda da bar. Úıdegi, kóshedegi shúldirlegen áńgimemizdi aıtpaı-aq qoıaıyn. Teledıdardan, radıodan beriletin habarlardyń ózinde tilshi de, oǵan jaýap berip otyrǵan jumysshy, qyzmetker, tipti sharýa adamy da ana tilinde taza sóıleýge umtylmaıtyny baıqalady. Bárine birdeı topyraq shashýǵa bolmas. Biraq tilshilerimiz qazaq tiliniń múmkindigin paıdalanýǵa shorqaq. Júrgizilgen suhbaty oryssha sózdermen aralasyp, qoıyrtpaq bolyp shyǵyp jatady. Mundaı dármensiz, shalajansar dúnıeler el-jurtqa qandaı tárbıe bere alady? Bir mezgilde mıllıondaǵan adam zer salatyn teledıdar" men radıonyń tálim-tárbıelik máni orasan zor der edim. Sondyqtan biz óz jumysymyzdy tildiń berekesin alatyn soıqan habarlarmen kúresýden bastap otyrmyz. Al bolashaqtaǵy is-qımylymyzdy, Alla jazsa, ómir, ýaqyt kórseter...

— Teleradıo kompanıanyń tehnıkalyq qural-jabdyqtary osy zamanǵy talapqa saı bolmaǵandyqtan, telejýrnalıst aǵaıyndar óz múmkindikterin kórsete almaı júr dep te aıtady...

— Teleradıo kompanıanyń tehnıkalyq qural-jabdyqtarmen jabdyqtalýy syn kótermeıdi, árıne. Tas ǵasyryndamyz biz. Órkenıetti elder áldeqashan kompúterlerge, jasandy jer serikteriniń kómegine, t.b. osy zamanǵy habar taratý men baılanys tásilderine kóshti.

Degenmen qolda bar tehnıkany meńgerýimiz de máz emes. Ásirese ulttyq kadrlar joqqa tán. Kúni keshege deıin Ulttyq kadrlar daıarlaıyq degen pikir bolmaǵanǵa da uqsaıdy. Onyń bir aıǵaǵy — operator t.b. zárý mamandyq ıeleri arasynda qazaq jastary ilýde bir kezdesedi. Olardy daıyndaıtyn oqý oryndary da joq. Endigi jerde istiń kózin osydan bastaý kerek.

Qara shańyraǵymyz dep júrgen QazMÝ-diń múıizi qaraǵaıdaı ustazdary ózderiniń túlekteri qaıda júrgenin bile me eken? Ásirese jýrnalıs qyzdary bir-bir dıplomy bolsa da mashınıstka, korektor, ári ketse qabyldaý bólmesinde hatshy bolyp kúnin kórip júr. Solar bes jyl boıy memleket qarjysy esebinen oqyǵan-toqyǵanyn nemen aqtady? Fakúltet basshylarynan mamandarynyń aty bar da, zaty joq dep kim surap jatyr? Uldarymyzǵa da ókpe artamyz. Árıne, jýrnalıs degen atyna laıyq qyzmet istep, tipti is basynda otyrǵandary bar. Bul pikirdi qyzdarymyz týraly da aıtýǵa bolar. Biraq san men sapanyń aıyrmasy jer men kókteı.

Biryńǵaı talap qoıý ońaı. Kórpemizge qaraı kósilip, jýrnalıserge birsydyrǵy bolsa da jaǵdaı jasaǵyń keledi. Osy turǵydan kelsek, uıattymyz. Teledıdar men radıo qyzmetkerleriniń eńbekaqysy óte tómen. Qalam aqysy da jartymsyz. Tıisti oryndarǵa talap qoıyp otyrmyz. Maqsat — qyzmetkerlerimiz óz mamandyqtaryn maqtanysh tutatyndaı jaǵdaıǵa (jalaqy, páter t.b. turǵyda) jetý.

— Siz basqarýǵa kelip otyrǵan ujymda (teleradıo kompanıada) konservatorlyq, jikshildik kóńil kúı basym dep estımiz. Osy ujymmen til tabysyp, qyzmet isteý kezinde burynǵy basshylarǵa da qıyn bolǵany belgili. İsti alǵa aparý úshin bilikti kadrlar qajet. Kadrlar irikteýde ózgerister bar ma? Jalpy, osy másele tóńiregindegi sizdiń kózqarasyńyz qandaı ?

— Konservatordyń tabıǵatyn árkim árqalaı túsinip júr. Al konservator-jýrnalıst degenimiz qosaq arasynda júretin, taptaýryn jolynan aınymaıtyn, aılar, jyldar ótkizip efırge bir shyǵatyn jandar dep túsinemin. Shyn daryndy jýrnalıs konservator bola almaıdy. Óıtkeni ol udaıy jańalyqqa umtylyp otyrady.

Iá, attyń jemin jep, taı-qulyndaı oınaq salyp júrgisi keletinder de joq emes. Óz talabyn basqa jerde, basqa bir kásipte synap kórsin, olardan arylý kerek. Qazaqtyń balasy ǵoı, júre bersin degendeı ymyrashyldyqqa qarsymyn. Biz oǵan barsaq, is óledi, halyqtyń múddesi óledi. Osy eki tańdaýdyń qaısysy tıimdi?..

Kelesi sóz jikshildik týraly. Ony bar, nemese joq dep aıta almaımyn. Degenmen úzildi-kesildi málimdegim keledi. Ondaı jymysqy is-áreket bolyp jatsa, aıaýsyz túrde kúresemiz. Óıtkeni jik bolǵan jerde úlken maqsatqa jete almaısyń. Jolda qala-tynymyz anyq.

Qazir zymyran zaman. Bir sáttik shabandyq qymbatqa túsýi múmkin. Teleradıonyń kadrlaryna oralymdylyq, ıneniń kózinen ótetin iskerlik kerek. Keıde burynǵy Odaq, álem habarlaryn bylaı qoıǵanda, tól respýblıkamyzdaǵy jańalyqtardy der kezinde qamtı almaı jatamyz. Onyń sebebi izdenis joq.

Jaýapkershilik sezine bilý kemshin. Men kez kelgen zamandasym sıaqty, teleradıoda, ǵasyrymyzdyń osy jetekshi aqparat quraldarynda halyqtyń múddesin oılaıtyn janashyr azamattar jumys istegenin qalaımyn.

— Sizdi Qazaqstan jýrnalısıkasy tarıhyndaǵy paıǵambarlardyń biri dep aıtyp júr. Tuńǵysh jazǵan maqalańyz esińizde me?

— Paıǵambar degen sózben oınaý kúná bolar. Ózimdi qolynan qalamy túspeı kele jatqan jýrnalıserdiń birimin dep esepteımin. Jalpy oqyrmanǵa túsinikti bolýy úshin ómirbaıanymdy azdy-kópti aıta keteıin. Ákem Murtaza 1937 jylǵy stalındik repressıanyń qurbany bolyp ketti. Internat qabyrǵasynda júrip 1950 jyly Jambyl qalasyndaǵy Jambyl atyndaǵy qazaq orta mektebin bitirgen soń, áýeli Máskeý polıgrafıa ınstıtýtynda, úshinshi kýrstan bastap Máskeýdiń memlekettik Lomonosov atyndaǵy ýnıversıtetinde oqyp, jýrnalısıka fakúltetin 1955 jyly bitirip shyqtym. Sol jyldardyń ózinde-aq bashqurt jazýshysy Mustaı Kárimniń «Bizdiń úıdiń qýanyshy» atty povesin, L.Laganniń «Hottabych kart» atty kórkem shyǵarmasyn qazaqshaǵa aýdardym. Jekelegen áńgimelerim merzimdi baspasózde jarıalanyp júrdi. Al tuńǵysh maqalam ózim ádebı qyzmetkeri bolǵan «Lenınshil jas» (kazirgi «Jas Alash») gazetinde jaryq kórdi.

— Oı qýǵan adamǵa birqalypty kóńil kúıde bolý qıyn. Keıde júdep-jadaıtyn ýaqytyńyz bolmaýy múmkin emes qoı. Sondaı sátterde neni oılap qamyǵasyz?

— Mende qamyǵý degen bolmaıdy. Júdep-jadaı beretin bolsaq, áldeqashan sý túbine ketip qalǵan bolar edik. Mende túrli qıynshylyqtarmen kúrese bilý degen uǵym bar. Borkemik bolý — kisi súıer qylyq pa?

— Uzaq merzimdi sıpatymen erekshelenetin « Ult jáne sana» atty jańa telehabar ashylyp, onyń alǵashqy qanat qaqtyǵysyna qatysty jurtshylyq jyly pikir bildirýde. Avtory ári júrgizýshisi retinde osy habardyń dúnıege kelýine qandaı oı túrtki bolǵanyn aıta ketseńiz ?

— Ortalyq ezgi turmysymyzdy ǵana emes, belgili oıdy qaıtalap aıtyp jatqan da shyǵarmyn, sanamyzdy da týralatyp ketti. Sóz bolyp otyrǵan habardyń maqsaty — sanany oıatý. Keshegi Mirjaqyp t.b. zıalylarymyz «Oıan, qazaq!» — dep beker shyryldaǵan joq. Olardyń janaıqaıyn sol zamannyń urda-jyq, arzan urandary tunshyqtyryp tastady. Elý jylda el jańa. Qazir zaman basqa bolǵanymen, temirqazyq ispetti talap-tilek sol kúıinde tur. Elimiz táýelsizdik alsa da, quldyq, máńgúrttik psıhologıadan aryla almaı kelemiz. Erkin oılap, erkin áreket jasaý áli de qat. Eń áýeli syrttan tańylǵan kesir-kesapattan tazarǵan jón. Sonyń biri — júzge bóliný. Abaı aıtqan ǵoı: «Birińdi, qazaq, biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» dep. Biz demografıa turǵysynan orasan apatqa ushyraǵan halyqpyz. Sondyqtan kóp balaly ata-anany nasıhattap, olarǵa naqty kómek-qolǵabys jasaý kerek. Til, din, salt-dástúr, bala tárbıesi, t.b. birinshi kezekte qolǵa alatyn máseleler az ba? Mine, osyndaı kókeıkesti taqyryptardy qozǵap, «Ult jáne sana» aıdary aıasynda júıeli jumys jasaý oıda bar. Halyqpen dıdarlasyp, sol halyqtyń tegeýrindi oı-pikirinen qýat alyp, kóshimizdi túzegenge ne jetsin?!

Aınalyp kelgende, ózin Qazaqstan azamatymyn dep sanaıtyn árbir ul-qyzymyz, memleketimizdiń órkenıetti elder qataryna qosylýyna septessin. Sol kúndi jaqyndatýǵa kyzmet jasasyn. Ózim daǵy osy talap údesinen tabylǵym keledi. Sonyń bir joly — «Ult jáne sana» telehabary dep túsinemin.

— Kezinde jas jýrnalıs, jas jazýshy boldyńyz. Qolyna qalam ustap júrgen jastarǵa ǵıbrat bolatyndaı áńgime estigimiz keledi...

— Kóretin kóz bolsa, ǵıbrat alatyn adamdar aramyzda, ásirese aýylda mol dep oılaımyn. Al ózimdi úlgi tutyp, kórnekti qural esebinde usynǵym kelmeıdi. Otandy súıip, bir keregine jarap jatsaq, qanekı! «Sen de bir kirpish dúnıege, ketigin tap ta bar qalan», — depti uly aqyn. Abaıdan ótkizip aıtý múmkin emes.

— Siz balyqshysyz ba, ańshysysyz ba ?

— Áńgime demalys týraly bolar. İlgeride sýretshi Áýbákir Smaıylov aǵam bir-eki ret İleniń boıyna ertip aparǵany bar. Ol bir jaqsy kúnder, árıne. Men jalpy taýǵa shyqqandy unatamyn. Tańmen talasa turyp, atqa minip dalany tamashalaǵan da bir ǵanıbet!.. Biraq qý tirshilik bas burǵyza bermeıdi. Onyń ber jaǵynda kóńil kóterýden basqa da mańyzdyraq ister men mundalap kútip turady.

— Oıdy oı qozǵaıdy ǵoı. Halyq jazýshysy, dramatýrg, pýblısıs, Qazaqstan halyq depýtaty Sherhan Mýrtaza aǵamyzdy astanada úısiz-kúısiz júrgen qazaq jastarynyń taǵdyry da alańdatady eken. Sonyń bir mysaly — qazan aıynda Jasóspirimder teatrynda tusaýkeseri bolǵan «Jetim burysh» atty pesasy. «AN-tar aýyzǵa uıat, — dedi ol. — Almatydaǵy qazaq halqynyń úles salmaǵy 20 paıyzdyń sál ústinde. Qazir shetelden qonaqtar aǵylyp kelýde. Solar astanaǵa qarap Qazaqstan jaıly pikir túıedi. Aldy/5-20 jyl boıy kezegin kútip, bala-shaǵasymen áli de kóship-qonyp júrgen qazaq jastaryna nege artyqsha jeńildik jasaı almaımyz? Artyqshylyq jastarymyzdyń turmysyn basqa ult ókilderin quraıtyn qatar-qurbylarymen birshama teńgerý úshin qajet.

Úkimetti aıyptaı berý qıyn. Úkimet kedeı. Tolyp jatqan tesikteri bar. Qazyna qaltasy toǵaıyńqyrasa, jaqsy kúnderge de jetermiz. Biraq turǵynjaıǵa aıryqsha muqtaj jastarǵa ultaraqtaı jer bólip berýdi daý-damaısyz-aq sheshýge bolar edi dep oılaımyn».

— Qazir eshteńe de jazyp júrgenim joq, — dedi Sherhan aǵamyz áńgimesin odan ári jalǵastyryp. — Kúnderdiń kúninde kezekti demalys alarmyn. Sol kezde qalam-qaǵazymdy saılap, «Qyzyl jebe» romanynyń «Tamuq» atty sońǵy kitabyn aıaqtaǵym keledi.

— Taǵy bir suraq. Jaqsyǵa elikteý saltymyz ǵoı. Siz sıaqty el-halyq qurmetine bólenýdiń, jastar aıtatyndaı, Sher-aǵa bolýdyń qupıasy bar ma ?

— «Bolamyn deseńiz bolyńyz» degen eken bir oıshyl. Degenmen men de pendemin. Mendeı jazýshylar bar. Menen de ótken jazýshylar, úlken qaıratkerler bar. Yrys aldy — yntymaq. Másele bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, aspankók týymyzdyń mártebesi bıik bola berýine atsalysýda dep túsineıik.

Maqalany osymen aıaqtasa da bolar edi.

Sher-aǵa ózi usynys jasap, esik pen tórdeı kóligimen redaksıaǵa jetkizip tastamaq boldy. Shahardyń sol tusynda sharýasy da bar eken. Jol-jónekeı Shákeńniń shyǵarmashylyq ómirbaıany men koǵamdyq qyzmeti halqynyń kóz aldynda etip jatqanyn baǵamdap, sirá, Sher-aǵa bolýdyń bir qupıasy — jasy úlkenge qurmet, kishige izet kórsete biletin adamgershiliginde bolsa kerek degen oı keldi. Burynǵylar «Ulyq bolsań — kishik bol!» — dep bilip-aq aıtqan ǵoı.

Áńgimelesken Azat Ákimuly,

Suhbattyq» arnaýly tilshisi.

1992 jyl

---