InfoHub Logo

1

Qoıdy kún shyqpaı ergizý Kúsenniń qanyna sińgen ádeti. Kıiz úıdiń sańylaý-tesikterinen jaryq kirdi degenshe, ol tósekte jata almaıdy. Tańnyń atýyn zaryǵa kútken adamdaı ushyp turady. İrgesinen jel yzǵyǵan kıiz úıdiń ishinde boıyn sýyqqa aldyra otyryp, jáılap kıinedi. Kóz qıyǵymen tor aldynda qatar-qatar bop tyrıyp jatqan kishkene balalaryna qarap qoıady. Úsheýiniń jamylatyny bir kórpe, keıde shet jatqanynyń ashylyp qalatyny bar. Kúsen sozylyp kep olardyń aıaq jaqtaryn qymtap, kórpelerin tuıyqtaıdy.

Túni boıy qoı kúzetken áıeli Aısha tańǵa jýyq qaljaýrap kep, kıimsheń kúıinde basyn kúpáıkemen orap, balalarynyń irge jaǵyna qısaıa ketken.

Kıingen Kúsen júrelep kep bosaǵa jaqtaǵy kebejeniń ústine túnde uıytylǵan, ústi eski tonmen qymtap jabylǵan jyp-jyly aırannyń betin ashyp aǵash qasyqpen aralastyryp-aralastyryp irtigin jazyp, úlken sary tostaǵanǵa quıyp alady da, dámin almastan bir-aq simiredi. Tek iship bolǵan soń ǵana tańdaıynda qalǵan aırannyń qyshqyltym dámin sezip, aýzynda sál silekeısól shubyrady, tamsanyp jutynyp qoıady. Onyń unatatyny óstip uıyǵan aıran. Taǵy ishsem be eken degendeı az-kem oılanyp qalady da, aqyry qolyndaǵy tostaǵandy jerge qoıyp, ornynan turady. Aıran jeterlik, biraq Kúsen aýzyna úıirilgen álgi bir tátti dámdi buzǵysy kelmeıdi. Eger aırandy toıa ishse, ol tátti dám joǵalyp ketetin sıaqty kórinedi.

Onyń túske deıingi koregi osy bir tostaǵan aıran. Munan ózge tamaǵyńa zaýqy joq. Tysqa shyǵyp tań aldyndaǵy shyqqa malynyp, typ-tymyq bop tynyp turǵan tóńirekke kóz jiberip, onan aspannyń tórt qubylasyna qarap, kúnniń raıyn baıqap alady. Kishkene shegir kózderi áli de qyzaryp jasaýrap, kúreńitip totyqqan júzi uıqydan turǵandiki bolar, sál isińki kórinedi. Tyrnaqtary synǵan, keıi mújilgen, barbıǵan jýan saýsaqtarymen kózin ýqalap, súrtip, onan taqyrǵa ósken tikenekteı tikireıip ósip ketken ıegindegi bes-alty saqalyn, murtyn sıpap qoıady. «Qyrynyp alsa bolar edi, — degen oı keledi, biraq jyly sý joq, — jaraıdy, túste shaıǵa kelgende qyrynarmyn». Kezere jarylǵan erinderin jalap jibitedi.

Atyn sýǵaryp, erttep minedi de qoranyń aýzyn ashyp, qoıdy órgizedi. Keı kúni qoıdy qoradan tústep túgendep, sanap shyǵarsa, keı kúnderi sanamaıdy.

Maldy aqyryndap jyljyta órgizip aldaǵy qyrat-qyrat bop kólbeý jatqan keń dalaǵa bettetedi. Ásirese jaqyn mańdaǵy jaıylymdy sary maıdaı saqtap, kún ashyq, jer qarada maldy alysqa uzatyp áketip jaıý — shopan ataýlynyń ejelgi daǵdysy.

Óriske jetkenshe maldy qaqpaılap otyrýǵa týra keledi. Shashaý shyǵyp, bura tartqany bolsa: «háı, qaıt! Qaıt!» — dep aıqaılap, quryqqa ilgen temir qalbyryn saldyrlatyp qaǵyp, jıren atpen tepeńdep júrip qaıyrady. Ábden qyr jalqaý bop alǵan jıren at qyrjyń-qyrjyń etip, qos ókpege tepkilep jatqanda bir yshqynbaıdy-aý, tepeń-tepeń etedi de toqtaıdy. Kúsen de oǵan úırengen, atynyń jalqaýlyǵy oıyna da kelmeıdi.

— Qap, myna toqal qarany-aı, eı, a?! Omaı, jónimen júrse qaıtedi, eı?.. Qarashy!.. Qarashy, keri ketýin... — dep kúıip-pisip, aıqaılap sóılep qara toqal qoıǵa ashýlanýmen bolady.

Birtindep kún shyǵa bastaıdy, syǵalap sheti kórindi degenshe tóńirekti jalqyn nurǵa oraıdy. Qyzǵylt sáýlesi kóz jeter jerdegi búkil keń dalany uzyn tilimen bir-aq jalap ótedi, tek oıdym-oıattarǵa ǵana ázirge boıaýy tımeıdi. Álginde ǵana boz qyraý bop jatqan qalyń shyq lezde jym-jylas joǵalady. Jerden sál ǵana bolar-bolmas bý kóteriledi. Ala jazdaı kún sińip kóńirsitken dala shóbiniń kermek ıisi keledi. Qoıdyń boz betege men ebelekti kútir-kútir etkizip jegenderi estiledi. Búrsektegen sýyq torǵaılar shyqylyqtap, qoı ústine qonaqtap, qanattaryn qaǵyp kún sáýlesine shomylady.

Kúsen kúnniń shyqqan tusyna keı kúni qarasa, keı kúni qaramaıdy. Qaraǵan kúni:

— Oıpyr-aı, qysqaryp-aq keledi-aý, áne bir kúni anaý qyltadan shyǵyp edi, búgin tipti aýyp ketipti ǵoı, — dep ózine-ózi kúbirlep qoıady.

Onan kún shyqqanda taǵy bir synap alǵysy kelgendeı aspan reńine at ústinde shalqalaı otyryp kóz salady. Bozań tartyp shańǵytqandaı bolǵan kúzgi aspan ashyq, keıde bulyńǵyr. Kúsenniń de kóńili kúzgi aspan sıaqty, keıde jaıdary, keıde jabyrqaý. Keıdei osy bir mezi qylǵan súreńsiz baıaý tirlikten beze qashardaı ishqusa bolady, tıtyqtap qajyǵan, sharshaǵan kúıge ushyraıdy. Sondaıda úıge bireýdiń kelgenin, qonaq bolǵanyn, mal soıylyp, úıdiń ishi abyr-sabyr ábigerge tolǵanyn tileıdi. Qonaqtar da qyzyq: bir kelse, ýádelesip alǵandaı oıdaǵysy oıdan, qyrdaǵysy qyrdan keledi de esti shyǵaryp jiberedi. Aıadaı kıiz úıdiń ishinde otyratyn oryn bolmaı, jatatyn kezde kórpe-jastyq jetispeı ábden-aq qysady. Al bir kelmese, on-on bes kúnge deıin jan adam at izin salmaı qoıady.

Máselen, áneý bir kúni kópten kórmegen alystaǵy jıeni áıelimen, eki balasymen kelgen, oǵan mal soıylyp, máre-sáre bop jatqanda keshkisin janynda eki-úsh joldasy bar, kúıeý balasy jetip kepti, jas sorpa ishkim keldi, soıys mal surap ákel dep qyzy jibergen eken, hosh delik dep ony da qarsy alyp otyrǵanda, tún ortasynda bir mashına bop bala-shaǵasymen tıelip, seksenge kelgen úlken sheshesin alyp, aýdanda aýatkomnyń hatshysy bop isteıtin nemere inisi bar edi, sol jetip kelmesi bar ma, balalarǵa ákelgen kóılek-kónshekteri bar, árıne olardyń da jaı kelmegenderi belgili. Amal qansha, taǵy bir toqty soıyldy.

Sol eki-úsh kúndegi Aısha ekeýiniń qysylǵandary-aı, kıiz úıdiń ishinde ıne shanshar jer qalmaı, bala-shaǵaǵa oryn jetpeı ábden-aq zyqylary shyqty-aý. Kúsenniń ózi tonǵa oranyp, qoı qoranyń tóbesinde uıyqtap júrdi. Bárine bir-bir mal berip rıza qyp attandyrdy, áıteýir.

Sol qonaqtar sóıtip qabattasyp úıilip-tógilmeı, birinen keıin biri kelip otyrsa ǵoı, qandaı raqat bolar edi. Al endi, mine, sonan beri on bes kún boldy, jan adam at izin salmaı qoıǵaly. Aısha da, Kúsen de ishqusa bola bastady. Bireý kelse eken degendeı balalary da elegizedi. Ortalyqtan keletin jolǵa qaraılaıdy. Qalaı kelse de qudaı qonaqtan aıyrmasa eken» dep tileıdi.

Mundaı kúnderde Kúsenniń kolhoz ortalyǵyna bir baryp qaıtýǵa ańsary aýady. Býhgalterıada bolyp, ala jazdaıǵy áıelimen ekeýiniń tapqan eńbegin eseptetip aqsha alyp, onan soń eki-úsh kúndeı aǵaıyn-týǵandaryn aralap konaq bolyp qumarynan shyqqansha iship, bir sergip qaıtqysy keledi.

Ásirese sońǵy kúnderde ol óziniń bıylǵy tabysyn ishteı jıi esepteıtin bop júr: ala jazdaıǵy áıelimen ekeýiniń eńbegi jáne jazda júndi jaqsy qyryqty, sonyń qosymsha aqysy, tóldi de bıyl oıdaǵydaı alyp, shyǵynsyz ósirdi, sonyń kosymsha aqysy — osynyń bárin ózinshe ishteı eseptep qosady: «Jeti men segizim on bes, biri kóńilde... tórt pen jeti on bir kóńildegi birmen...» — dep kúbir-kúbir etedi, onan saýsaqtaryn sanaıdy, qoıshy, qysqasy eseptep shyǵarady. Já, bıylǵy tabysy jaman emes eken. «Buıyrtsa aqshany basyp alatyn shyǵarmyn», — dep qaldy. Al sonsha aqshany qaıda jumsap, qaıda qoıatynyn ázirge ózi de bilmeıdi. «Balalar bar ǵoı...» — dep kúıeýge shyǵyp ketken úlken qyzyn, onan soń oblys ortalyǵynda tehnıkýmda oqyp júrgen úlken ulyn eske alady, taǵy eki balasy: bir ul, bir qyz aýdan ortalyǵyndaǵy mektep-ınternatta oqıdy, olarǵa da kıim-keshek kerek.

Kúsenniń ortalyqqa baryp qaıtýǵa bekingenine bir aptadaı boldy. Aısha da qarsy bolǵan joq. «Kúnniń raıy buzylmaı turǵanda barsań baryp qaıt», — degen. Biraq soǵan áne-mine dep kúnde erteń, kúnde erteńmen qoly tımeı-aq qoıdy. Birese otyn shaýyp ákeledi, birese qoranyń jyrtyq-tesigin jóndeıdi, endi bárin tyndyrdym, erteń júrem degen kúni aty tyshqan bop aýyryp qaldy. Balalary qoı qaıyryp shapqylap júrip sý ishkizgen eken. Mine, osyndaı usaq-túıek, birinen keıin biri eteginen tartyp jiberer emes.

Búgin ol turǵannan atyn baptaýǵa kiristi. Sýǵaryp ákep basyna jem ilip, onan asyqpaı turyp arqasynyń terin úgip, tarady. «Sáti tússe, erteń jolǵa shyǵamyz,» — dep qoıdy, atynyń ońalyp qalǵanyna kóńili tolyp.

Kún áli uıasynan shyǵa qoımaǵan kez. Tóńirek móp-móldir bop tunyp tur. Qora da, úı de aq shyqqa oranǵan, kóz jeter jerge deıingi búkil keń dala aq sortań basqandaı appaq bop jatyr.

Qora tóbesindegi ıtter bastaryn kóterip, jol jaqqa qarap úre bastady. Kúsen de atyn taraǵanyn toqtatyp, qulaq túrgen: mashınanyń dúrili estildi. Sóıtkenshe bolǵan joq, shtab jaq qyrqadan sý tasıtyn mashına da kórindi. Bul — ferma meńgerýshisiniń minip júretin mashınasy edi. Sálden keıin quıǵytyp kep qora men úıdiń aralyǵyna toqtaı qaldy. Kabınasynda úsh adam bar eken: shofer, ferma meńgerýshisi jáne shtabtaǵy dúkenshi jigit — Bısultan.

— Aıtyp em ǵoı, bul Kúsekeńe kún shyqpaı turyp jetpesek ornyn sıpap qalamyz dep, — dedi sambyrlaı sóılegen ferma meńgerýshisi qol berip jatyp. — Kórdińder me, endi keshikkenimizde atyn jemdep ap, óriske ketip qalǵandaı eken. Aıttym ǵoı, uıqy joq bularda, uıqy joq... Al, Kúseke, balalar qalaı, aman ba? Jeńgeı uıyqtap jatqan bolar. Úıge kirip dám tataıynshy.

Qarq-qarq kúlip, sambyrlaı sóılegen ferma meńgerýshisi aqaı joq, toqaı joq ózimsine bılep-tóstep úıge kirip, álginde Kúsen aıran ishken tostaǵanǵa aıran quıyp alyp shyǵyp, dalada túregep turyp urttap ishe bastady. Ábden ákki bop alǵan qý emes pe, óstip ózimsine bılep-tóstep áketse, shopandardyń tyrp etpeı aıtqanǵa kónip, aıdaýǵa júretinin jaqsy biledi.

— Osy úıdegi jeńgem aırandy baldaı qyp uıytady, — dep maqtap qoıdy. Áne, kórdiń be qaı jaqtan aınalyp soǵady.

«Bul ma, bul zándemi ǵoı», — dep kúlip qoıdy Kúsen. Shopandarǵa isi túsip kelgende túlkiden de ármen bulańdaıdy-aý! Aldap ta túsiredi, arbap ta túsiredi. Qazir de, mine, Kúsenniń ishi-baýyryna kirip barady. Qoraǵa basyn suǵyp maldy qaraǵan boldy.

— Qoılaryńyz, tipti kýnnen-kúnge qońaıyp bara ma deımin, Kúseke. Eı, osy bıylǵy jyly sizdiń aldyńyzǵa eshkim túse qoımas. Jurt Bilispaıdi maqtaıdy, áı, qaıdam... Sáti tússe bir ordendi alyp tursyz endi, — dep qaıyrip tastady.

Kúsenniń kádimgideı kóńili ósip, ordendi almasa da alǵandaı bop bir jasap qaldy.

— Ony, endi eńbek kórsetedi de, — dep kúńkildep sypaıylyq bildirgen boldy. — Jo, alasyz, alasyz, — dedi ferma meńge- rýshisi, bári óz qolynda turǵandaı tóndire sóılep. Onan soń negizgi kelgen sharýalaryn aıtýǵa kiristi. — Myna Bısúltanǵa aıaq asty tekserý kep, moınyna aqsha minip otyr, qaǵazdan shatasqany bar, jurtqa ketip jınaı almaı júrgen qaryzdary bar, biraz aqsha bolsa kerek, eger bir-eki kúnde sol aqshany ornyna salmasa, jaýapka tartylǵaly turǵan jáıi bar.

Maıǵa shomylǵandaı jyp-jyltyr, semiz qara jigit Bısultan moınyna sý ketkendeı kózi jaýtańdap súmireıip temen qarap turdy. Basyna is túsken degen ońaı ma, mólıip-aq qapty. Araqty iship ap, kúp-kúreń bop bórtip eki qolyn qaltadan almastan kókke qarap tasyraıyp turýshy edi buryn.

— Al endi osyny el bolyp, aǵaıyn-týǵan bolyp qalaı sottatyp jiberemiz? — dep ferma meńgerýshisi suraýly keskinmen Kúsenge qarady. — Qaıda, bizdiń jan ashyrlyǵymyz?

Kúsen múlde abdyrap qaldy. Dál bir Bısultanǵa tekserýdi osy júrgizip, aqshany óz qolynan mingizgen kináli adamdaı esi shyqty.

— Árıne, árıne... — deı berdi.

Ferma meńgerýshisi ıek qaqty da, Bısultan tós qaltasynan tizim men qalam aldy. Bas-aıaǵy jıyrma shaqty shopannyń famılıasy jazylǵan eken. Ázirge qol qoıǵany úsh-tórteýi ǵana. Kúsen óz famılıasynyń tusyna úńilgen, «júz som» dep jazylypty.

Moıyndaryna aqsha mingen adamdardyń óstip shopandardan jylý jınaıtyn ádeti. Basqalardaı emes shopan degen jylýǵa jomart halyq. Ásirese, qoldarymen ustamaǵan aqshaǵa jomart. Kim bolsa o bolsyn óstip qıylyp aldaryna kelse, qoldaryn qoıady da beredi. Anaý bir kezde kolhozdaǵy pochta bastyǵynyń moınyna da aqsha mingende óstip tizim jasap, shopandarǵa kep, aınalasy eki kúnniń ishinde qutylyp ketken. Er-azamat qoı, kóz qıyp qalaı sottatarsyń?!

Kúsen barbıǵan kús-kús saýsaqtarymen qalamdy ustady, tizimdi mashınanyń jaqtaýyna aparyp tósedi. Qol qoıýǵa yńǵaılanǵan. Ferma meńgerýshisi jaǵy tynbaı áli sambyrlap sóılep tur.

— Jańa sizge kelerdiń aldynda Bilispaı aqsaqaldikine soqqanbyz. Er-aq qoı, jaryqtyǵym: «Men júz emes, júz elý qosamyn dep óz qolymen túzetti, — dep qarq-qarq kúldi.

Bilispaı — kolhozdyń ozat shopandarynyń biri. Neshe jyldan beri Kúsen ekeýi ózara jarysqa túsip kele jatqan adam. Kúsen tizimdegi sonyń famılıasynyń tusyna qaraǵan, óziniń aıdaq-saıdaq jazýymen «júz elý» dep túzetipti. Kúsen óz famılıasynyń tusyna «Júz jetpis» dep túzetti de, qolyn qoıdy.

Zarjaq ferma meńgerýshisi al kep endi Kúsendi maqtasyn, mashınaǵa otyryp ketkenshe Kúsenińdi talaı-talaı qyrdan asyryp tastady-aý. Olar kelesi aýylǵa ketti. Bul kezde jıren at ta jemin jep bolǵan. Kúsen erttep mindi de qoıyn órgizdi.

2

Osy kúngi Kúsenniń qoı jaıyp júrgen órisi úıinen bes-alty shaqyrymdaı jerde, qalyń shı-qıaq ósken qyrat bar, sonyń ústi. Jıren attyń aýyzdyǵyn alyp, aıyldaryn bosatyp, shylbyryn shubaltyp bos jiberedi de, qyrattyń eń bıik jerine shyǵyp jantaıyp jatady. Qoı osy qyratty tóńirektep, kóz aldynda jaıylady. Jyraq shyǵyp bara jatqandary bolsa aıqaılap, qoıdy tóńirektep aınalyp júretin ıtterin aıtaqtap qaıyryp qoıady, tipti bolmasa jıren atqa mine sap, tepeńdep baryp ysqyra qýyp ákeledi. Onan soń qaıtadan sol ornyna jantaıady. Neler-neler oılar keledi. Óziniń oqýǵa qyry bolmaǵanyn, ákesi marqumnyń talaı ret atqa mingestirip, osydan otyz shaqyrym jerdegi mektepke aparyp salǵanynda, qashyp kelgenin esine alady. Ol kezde kolhoz degen joq bolatyn, turmys degen nashar, ash-jalańash ýaqyt edi. Talaı-talaı sereıip ashtan ólgenderdi de kórdi. Mal baǵyp qana jan saqtaýǵa bolatyn... «Ótti ǵoı ne qıly zamandar...» Sonan beri, mine, qoıdyń sońynda. Jaqsyny da kórdi, jamandy da kórdi. Tek áıteýir qarny toq. Eshkimge isi túspeıdi, ózimen-ózi. Jiberse kolhoz jaqsy jún qyryqtyń, tóldi kóp aldyń dep aýdan, oblysqa jınalystarǵa jiberedi. Oǵan da shúkir. Tipti jibermese de ókpelemeıdi, maldy jınalystarǵa baraıyn dep baǵyp júrgen joq qoı, kún kórý úshin, tirshilik úshin baǵyp júr. Mynaý ósip kele jatqan bes-alty kúshigi bar, solar er jetse eken, adam bolsa eken dep tileıdi. Solar qatarynan kem bolmasa eken deıdi. Ras, kolhoz basshylary, álgi ferma meńgerýshisi kelip-ketken saıyn: «Orden alasyń» dep emeksitip ketedi. Pendeshilik-aı, deseńshi, soǵan kádimgideı jeligip qalady. Sońǵy kezderde bir qushtarlyq paıda boldy, omyraýyna jarqyratyp orden taqqysy keledi. Keıde túsine de kiretin bop júr, orden alyp sony omyraýyna qalaı qadaryn bilmeı jatyp oıanady. Sondaı tústerden keıin kóńili sekemdenip qalady. «Apyr-aı, sol ordendi Bilispaı qý qaǵady-aý, osy» — degende arqasy muzdap ketedi.

Keıde osyndaı oılardy oılap-oılap sharshaıdy, aqyry qus uıqysy kelip, qalǵyp-múlgip uıyqtap alatyny bar. Tátti uıqyǵa boıy maýjyrap, kebersı bergen ernin sylpyldatyp jalap qoıady. Endi birde basy sylq etip qor ete túsip, óz qorylynan ózi shoshyp oıanatyn kezi de bolady. Basyn julyp ap, qyp-qyzyl bop túınep aýyryp ketken kózin ýqalap, shashylyp ketpedi me dep maldy túgendeıdi. Ásirese jeldi kúnderi mazasy bolmaıdy. Kúzdiń qara jeli bir soqsa, keıde táýlik boıy azynap turyp alady. Adamnyń da berekesin qashyrady, maldyń da qutyn ushyrady. Búrseńdetip jiberedi-aý. Ondaı kúnderi qus uıqy da — bári de jaıyna qalady. At ústinde tepeńdeýmen kún ótedi. Býyn-býyndy sýyq ustap, ásirese bel jaman syrqyraıdy. Sondaıda Kúsen maldan beze qashardaı bolady-aý.

Úsh-tórt kún boldy aýa raıy typ-tynyq. Jel joq. Qarasha ótip barady, endi jeltoqsannyń qalaı kelerin kim bilsin. Bu kúıinde kete berse maldyń qońy myna kúzgi shúıgin jaıylymda taǵy da ońala túser edi.

Kúsen qyrat ústinde jantaıǵan kúıde qus uıqysy qysyp biraz maýjyrap múlgip aldy. Qor ete túsip baryp shoshyp oıandy.

Bireý dál tý syrtynan kep qarap turǵandaı boldy. Artyna burylǵan, abdyrap sasyp qaldy. Osy kolhozdyń birinshi fermasynyń shopany Turǵalı degen esirik bireý bar edi, sol atqa jaıdaq minip alǵan, muny tapap óterdeı bop óńmeńdep kep tur eken.

At ústine kúıkentaıdaı bop jarbıa jabysyp alǵan qara shubar jigit, quddy baıaǵynyń qozy baǵatyn balasy sıaqty kórinedi. Biraq óziniń túri tipti sýyq, aman joq, esen joq, kókten túskendeı ǵyp birden:

— Bul jerge qoıyńdy nege jaıasyń?! — dedi.

— Kolhozdyń jeri bolǵan soń jaıam, — dedi qapelimde aýzyna basqa sóz túspegen Kúsen.

— Jaıma. Bul jerge men jaıam qoıymdy. Bitti. Sóz qysqa. Ket qazirden, — dedi dikildep.

— Mynanyń esi durys pa eı, ózi? — dep ań-tań bolǵan Kúsen basyn shaıqady.

— Men kimge aıtyp turmyn. Tur! Ket!

Kúsenniń de saıtany ustap ketti.

— Áı, shyraǵym, nege odyrańdaısyń? Kim ediń sonsha?! — dep ushyp turyp atyna minip aldy.

Turǵalı sazaryp biraz turdy da, sol miz baqpaǵan kúıinde:

— Bul jerge men qoıymdy jaıamyn, — dedi.

— E, seniki qoı bolǵanda, nemene, bizdiń baǵyp júrgenimiz qoıanshyq pa? Óziń qalaı-qalaı sóıleısiń?! — dep Kúsen atyn tebinip taıana bergen.

— Jaqyndama! — dep Turǵalı onyń atyn basynan tartyp-tartyp jiberdi.

Qamshy dál óz basyna tıgendeı jany shyǵyp ketken Kúsen:

— Urma attyń basyna! — dep aqyryp qaldy.

Turǵalı áli sazarǵan qalpy.

— Saqalyńa qaramaımyn. Men seniń ózińdi de ıtshe tepkileımin, — dedi tústenip.

— Áı, senen kelgen tepkini kórip aldym. Kelshi, káne! — dep kúıip ketken Kúsen atyn tebine umtylǵan, Turǵalı qamshymen jasqap mańaılatpady.

— Aıtpady deme, endi bir saǵatta ketpeseń, sazaıyńdy tartqyzam! — dep eskertti de, kilt burylyp shaba jóneldi.

— Óı, senen tartqan sazaıdy da kórdim. Mynaý bir esalań ǵoı ózi, — dep Kúsen aıdalada kúıip-pisti.

Turǵalıdyń buzaqy ekenin, sottalyp túrmege jatyp shyqqanyn eptep syrttaı estigeni bar. Sol esine túsip áýelde kóńili biraz sekem alyp qaldy. Biraq qoıyn qaıtarǵan joq. «İship alǵan neme ǵoı», — dep birtindep sabasyna tústi.

Jańa baıqady, álgi qara toqal qoı bir búıirlep talaı jerge ketip qalǵan eken.

— Á, qulaǵyńdy... toqal ıt! — dep yza bop boqtap jiberdi. — Osy nege baıyz taýyp bir jerde jaıylmaıdy eken-aı, á?! Kóziń taıyp ketse bezekteı jóneledi. haı-eý-ý, Aıt! Aıt!.. Quryqtap uryp ákelmeseń qaıtýshy ma edi ol!

Jıren atty tepeńdetip baryp qaıyryp ákelýge týra kelDi. Endi Kúsen attan túsken joq. Kún sáskege kep qapty. Kádimgideı maýjyrap jyly shýaǵyn tógip tur. Mynaý boz betege men ebelek basqan, áredik-áredikte úı aýmaǵyndaı jerdi alyp shı-qıaq ósken keń dalaǵa alty aı qysqa jeterlik jylý quıyp ketkisi keletin sıaqty. Qoı da búıirleri shyǵyp, keıbir kúz kúniniń osynaý jaıma-shýaq jylýynan qorǵalaqtap shıdiń túbine jata bastapty. «Áli de jaıyla tússin, sýǵa túste shaıǵa barǵanda bir-aq túsireıin», — dep oılady Kúsen.

En dalanyń ár tusynda shubaı jaıylǵan mal. Ár qyrattyń ústinde burynnan qalǵan tas obalarsha jarbıyp ózi qusap otyrǵan shopandar.

Alysta kóz ushynda tóbesiniń tútinin býdaqtatyp poezd ketip barady. Bul ne degen jalpaq dúnıe deseńshi! Sol joldan kúnine ersili-qarsyly qaıshylasyp pálenbaı poezd ótedi. Bir tynbaıdy. Qaıda ketip jatady, ne tasıdy sonsha?! Kúsen keıde shaı-qant ákelý úshin razezge barady. Sonda álgi tynymsyz qaıshylasqan poezdardyń biriniń shyǵysqa qaraı, ekinshisiniń batysqa qaraı kómir tartyp bara jatqandaryn kórip dal bolady. «Bu qalaı eken?» — dep oılap, aqyry esh sheshimge kele almaıdy. «Bu dúnıede biz bilmeıtin jaılar kóp qoı». Soǵystan keıingi jyldarda armıada talaı nárselerdi bilip, kóp jerdi aralap, kóp dúnıeni kórip kóńilge toqyp qaıtqan sıaqty edi, qazir sonyń anyq biri esinde joq. Kórgen tústeı ǵana emis-emis qana oralady. Ras, qalaı soǵysqany esinde, ólimdi kórgeni esinde, al endi óziniń qalaı pýlemetshi bolǵany esinde joq. Eger sol ózi atqan pýlemetti dál qazir aldyna ákep qoısa, qalaı oqtaýyn da bilmes edi.

Óstip qalyń oıda turǵanynda qyrattyń tasasynan jele jortyp Bozdaq shyǵa keldi. Ekinshi fermadaǵy eń jas qoıshy osy bolatyn. Qoıǵa ótken jyly kirip, bir qys kómekshi shopan bop istep, jazda ǵana jeke otar alǵan. Ózi bir kóńildi júretin, oıynpaz, aq jarqyn bala. Kúsenniń tehnıkýmda oqıtyn ulymen jasty. Sondyqtan da bolar, «aǵalap» elpildep, jany qalmaı turady. Búgin de anadaı jerden sálem berip, yrjıyp kúlip keldi.

— Aǵa, keshegi áńgimeni jalǵastyrasyz ba? — dep qoıdy.

— Jalǵastyramyz.

Keshe Kúsen óz basymnan keshirgenderim edi dep, ótirik-shyny aralas biraz áńgime aıtyp Bozdaqtyń ishek-silesin qatyrǵan. Bári de soǵys kezinen, óziniń qalaı pýlemetshi bolǵanyn, jaýdy qalaı qyrǵanyn, onan bir rette baryp jaý tylynan qalaı til ákelgenin áńgimelegen. Bozdaqtyń aıtyp turǵany sol.

— Búgin men saǵan ataqty Baǵıla degen aqyn áıelmen qalaı aıtysqanymdy aıtyp bereıin.

— Qaı Baǵıla?

— Báli, sen Baǵılany bilmeýshi me eń? Myna kórshi «Abaı» kolhozynda turady ǵoı. Túý, áli kúnge Baǵılany estimeı júrgen sen de... naǵyz jeztańdaı, sýyryp salma aqyn emes pe.

— Al onda sony aıtyńyzshy, qyzyq bolsa?

— Qyzyq bolǵanda qandaı. Ondaı aıtys eshbir kitabyńda joq.

— Opyr-aı, siz de aıtystyńyz ba? — dep Bozdaq sener-senbesin bilmeı kúle qaraıdy.

— Aıtysqandy qoıyp, bul aǵań sol jeztańdaı Baǵılany da jeńgen, — deıdi Kúsen at ústinde qoqılana kóterilip qoıyp. Biraq óziniń ótirik áńgime aıtatyn kezdegi ádetinshe tanaýy jybyr-jybyr etip kúlip tur.

— Oıynyń kelmesin, bala, jaman shalmen.

— Onda aıtsańyzshy endi tamsandyrmaı.

— Jo-oq, ol qazir aıta sap bitiretin áńgime emes. Tústen keıin kel, sonda aıtamyn.

Bozdaq jatyp kep jalynady. Al Kúsen bolsa onan ármen kergıdi. Oǵan kereginiń ózi de osy. Aq kóńil balamen ázili jarasqanyna masaırap turady.

— Jo-jo-joq. Tústen keıin dedim ǵoı, tústen keıin aıtam.

Biraz turǵannan keıin Bozdaq qoıy bytyraı bastaǵanyn kórip ketýge yńǵaılandy.

— Aıtpaqshy aǵa, myna Sadyrbaı degen shal qyp-qyzyl pále eken ǵoı, keshe qoıymyz qosylyp ketip edi, bólgen kezde bir qoıymdy alyp qapty. Keshkisin qoraǵa kirgizerde sanap kep jibersem bir qoıym joq. Shaýyp otyryp baryp surasam tipti mańaılatar emes. Úlken adammen shataqtasýdyń ózi qıyn eken

— O, Sadyrbaıǵa qosylsa, ol bermeıdi. Onyń bir ǵana ońaı joly bar. Jónin tap ta búgin qoıyńdy oǵan taǵy qosyp jiber Qaıtyp bólgende qoıyńdy qaıyra túgendep alasyń. Óziń qoıyńdy túgel tústep tanýshy ma eń?

— Segiz júz qoıdyń qaısysyn túsinen tanyp bolaıyn.

— Áı, balamysyń degen osy da. Qarashy, ala jazdaı aldynda júrgen segiz júz qoıdyń túsin tanymaıdy. Jaraıdy, onda Sadyrbaımen men sóılesip kóreıin.

Osy kezde dúrsildete shapqan attyń dúbiri ekeýin de jalt qaratqan. Anadaı jerde sol álgindegi jaıdaq atyn borbaılaı qamshylap, aldyna kóldeneń ustaǵan myltyǵy bar Turǵalı shaýyp keledi eken. Onan áride qosarlana shaýyp taǵy eki atty keledi. Olar alystan Kúsenderge birdeńe-birdeńe dep aıqaılaıdy, qoldaryn bulǵaıdy, sirá, qash dep kele jatqan bolýlary kerek Turǵalı taıaq tastam jerge taıap kep qaldy.

Sen bilmeı júr ekensiń ǵoı, meniń kim ekenimdi. Tanytaıyn endeshe, — dedi aqyryp. Kózi qyp-qyzyl bop qantalap, susy adam betteı almastaı qorqynyshty bop ketipti. — Tur bylaı atamyn!..

Dereý qaltasynan patron alyp myltyqty oqtaýǵa kiristi. Sasqalaqtap, qoly qaltyrap, patrondy ázer saldy. Endi kezene bergen.

— Aǵa-aý, mynaý qaıtedi?! — dep jan daýsy shyǵyp aıqaılap jibergen Bozdaq atyn tebinip qap, Turǵalıǵa qaraı tura umtyldy.

Kúsen búkil denesi qorǵasyn quıǵandaı zil batpan bop, bir sátke meń-zeń kúıde at ústinde talyqsyp turyp qalǵan. Myltyq gúrs ete tústi. Biraq buǵan tıgen joq. Jıren at osqyrynyp keıin qaraı sekirgen. Oqys ushyp túse jazdaǵan Kúsen tolqyp baryp attyń jalyna jabysty. Basyn kóterip jalt qaraǵan. Bozdaq oń jaǵyna qaraı qyryndaı salbyrap tur eken.

— Bozdaqjan, ne boldy? Ne boldy? — dedi attandaı umtylyp. Attan sekirip túsip balany súıeı berdi.

Quıǵytyp jetken eki atty satyr-sutyr sabalap Turǵalıdy jerge ushyryp túsirdi. Tasyr-tusyr, aıqaılasyp, ýyldasyp-shýyldasyp tóńirekte júrgen basqa shopandar da jetti. Bári kep Bozdaqty qorshady, oń qolynyń qarynan jaralanypty. Sý búrikken soń baryp esin jıdy.

— Oıpyrmaı, bul ne degen qansyz edi!

— Áne bir kúni: «qanym qaraıyp, kisi óltirgim kep tur», — degeninde qaljyńy shyǵar dep ek, ıt-aı, ıt-aı!..

— Túni boıy basyna myltyq jastanyp jatady eken.

— Qanyn ishine tartyp, kápirdiń susy jaman... susy!.. — desip, shopandar jerde búktelip jatqan Turǵalıdy jer-jebirine jetip boqtap júr.

3

Aqyry joly túsip Kúsep eki-úsh kúnge aýyl ortalyǵyna keldi. Alǵashqy kúni ol túske deıin býhgalterıada bolyp, ala jazdaıǵy eńbegin eseptetip, qoıny-qonyshyn aqshaǵa syqap shyqty. Ol azdaı sol kúni tústen keıin jabyq qyrmannan áıelimen ekeýiniń eńbegine tıesi eki mashına astyqty tıetip, aýyl shetindegi bajasynyń urasyna aparyp quıǵyzdy. Pochtaǵa kirip, oqýdaǵy balalarynyń bárine aqsha saldy.

Osydan keıin aýyl ortalyǵynda eki kún armansyz qydyrdy. Aǵaıyn-týǵandarynyń úıinde qonaqta bolyp, olardsh buǵan dep saqtaǵan sybaǵalaryn jep, syı-sıapattaryn kórip ózi de qarap qalmaı, birine «keýsen» dep, birine «kıgizgen kóılegim» dep myrza qolymen qaltasyndaǵy qattasqan aqshanyń ortasynan ilikkenin sýyryp tastap otyrdy.

Qysy-jazy elden shet, dalada júretin adam, estip anda-sanda aýylǵa bir kelgeninde jyly qabaq kórsetken aǵaıynnan nesin aıasyn. Mańdaı teriniń aqysy osy eki kúnde kórgen syı-qurmet, iship-jegenimen-aq aqtalǵandaı bolatyn.

Bul kúnderi ol úlkenge de, kishige de Kúsen emes, Kúsekeń atanady, araqty sýsha simiredi, esip otyryp sóıleıdi, ózin dúıim eldiń sholjań ósken erkesindeı sezinedi. Bul eki kúnde aǵaıyn-týǵan ol ne dese de kúle quptasyp bas ızeıdi. İshterinen ne oılasa da ózderi biler, biraq tis jaryp qarsy sóz aıtpady. Kúsekeńdiki durys, Kúsekeńdiki jón... Tasymaı qaıtsin, shashylmaı qaıtsin!..

Biraq kelgen saıyn alǵashqy kúnderi óstip tasyp júrgenimen, qaıtarynda ylǵı kóńili joq nárseden buzylyp, aıaq asty birdeńeni búldirip alatyn da, aqyrynda búkil súıkiminen aıyrylyp, aýylǵa endigári jolamastaı bop múlde taryǵyp, jasyp qaıtatyn úıine.

Úshinshi kúni ol álgi urasyna eki mashına astyq ákep quıyp bergen bajasynyń úıine qondy. Bajasy aýdandyq daıyndaý keńsesinde teri-tersek jınaýshy bop isteıtin. Qoıý qońyr murtyn únemi sylap-sıpap otyratyn kerbez kisi edi. Sol kerbezdigine qaraı úıdi de kelisti qyp salyp alǵan: bes bólmeli, eńseli temir shatyrly úı, ishine kirseń shyqqysyz, asyl buıym-jıhazdar kóz tundyrady.

Qansha ishse de sabasynan aspaıtyn Kúsen, osy úıde qonyp otyryp, aıaq asty qara basyp qyzyp qalǵany. Shaı ústinde shúpildete quıylǵan júz gramdyq stakanmen eki-úsh ret qana soǵystyryp ishkeni esinde edi, ári qaraı túk bilmeıdi. Bajasymen ekeýi bir-birimen bolymsyz sózge bola ilinisipti, ol buǵan: «Seniń baılyǵyń meniń shaılyǵym, qoıny-qonshyńdy búgin aqshaǵa toltyrǵanmen, berekeń qashqan neme, erteń sympıasyń...» — depti, bul onyń dastarqanyn teýip, ózin boqtap: «Seniń búıtip jetisip otyrǵanyń meniń arqam, áıtpese óz tabysyń belgili ǵoı», — depti.

Munan ózge de talaı-talaı shymbaıǵa batar sózder aıtylǵan kórinedi, biraq biri esinde joq. Erteńgisin ashyq verandada jatqan jerinen tońyp oıandy. Astynda jalǵyz qabat quraq kórpe, soǵan kep kıimsheń qulapty.

Erteńgi shaıdyń ústinde bajasy ekeýi bir-birine týra qaraı almaı otyryp túnde qalǵan araqpen bas túzesti. Ótken tún oqıǵasy lám dep sóz bolǵan joq, jabýly kúıinde qaldy. Qaıtýǵa yńǵaı bildirgen Kúsen aralarynda túk bolmaǵandaı, óziniń buıymtaı áńgimelerine kóshti.

— Maǵan taza hromnan bir saptama etik eskershi, — dedi ótinish únmen.

— Taza hromnan deısiń be? Maqul, — dep bajasy ashshy qýyrdaqtan kósip asap jiberdi de, aýzyndaǵysyn shaınaı otyryp sóıledi: — Áneýgúni, álgi Bilispaı degen shopanǵa taza hromnan saptama tikkizip berdim. Etik emes sýret dersiń... Júz jıyrma somǵa tústi.

Shaıdan keıin Kúsen ózine etikke dep júz elý som, (otyz som shaılyǵy) onan áıeliniń aıaǵy da tozyp júrgeni esine túsip, taǵy alpys som tastady. «Áı, qymbat-aq-aý», — dep oılady ishinen, biraq syr bildirgen joq.

Bajasynyń úıinen attanǵanda kóńili tómenshiktep, páseıip, áldenege kináli jandaı bop attandy.

— Bizge bir-eki qap aq un tartqyzyp jiberersińder, — dedi taǵy da ótinish únmen.

— Jaraıdy.

Bajasy penjegin ıyǵyna jelbegeı jamylǵan kúıde, kirshiksiz aq jeıde ishinen qarny qampaıyp, shirenip, murtyn sylap turdy.

At ústinde uzaq jol boıyna Kúsenniń kóńili alaý-jalaý bop júdep, seń soqqandaı eseńgirep kele jatty. Aýylǵa jıi kelmeıin demeıdi-aý, jyl on eki aıda óstip bir joly túse qalǵanda kókiregi alyp ushyp tolyp keledi de, qaıtarynda óstip oısyrap solyp, kóńili jasyp qaıtatyny jaman. «Áı, endi kelmespin-aý. Aıshanyń ózin jiberip otyrmasam ba», — dep áıelin esine aldy. Aqshany beı-bereketsizdeý shashyp jibergenine de ishi ýdaı ashydy. Biraq óıtpese, taǵy bolmaıdy, munyń esep aıyrysýǵa kelgenin bilip, aǵaıyn-týǵandarynyń bári de dámetetin sıaqty. Aıtpaqshy, bu joly álgi bajasynyń balasynyń qolyna eshteńe ustatpapty-aý. Qap, bátshaǵar ókpelep qaldy ma? Onyń ústine túnde oıda-joqta qyzyp qap, kináli bolǵany taǵy bar, qap...

Jıren atty búlk-búlk jelgizip, óstip del-sal bop kele jatqanda, qarsy aldynan jarq etip sýdaı jańa qara «Volga» shyǵa keldi. Júıtkitip kep Kúsenniń tusyna jetkende kilt toqtady. İshinen dúkenshi Bısultan jáne bir eki-úsh adam túse qaldy.

— Assalaýmaǵaleıkúm, Kúseke! — dep Bısultan anadaıdan qolyn soza júrip kep sálem berdi. İship alǵan eken, júzi kúreń qyzyl, beti jyltyrap tershigen. Jibek jeıdeniń jaǵasyn alqa-salqa aǵytqan.

— Jigitter, bu kisi Kúsekeń degen ozat shopanymyz, — dep joldastaryna tanystyrdy. — Ákelińder álgini...

İlezde jol jaǵasyna gazet jaıylyp: ústi araq pen tamaqqa tolyp ketti.

Kúseke, jolyńyz bolsyn, tartyp jiberińiz, dep Bısultan shúpildep quıylǵan araq usyndy. Kúsen sál tartynshaqtady da, aqyry: «Al endeshe jol bolsyn!» dep qaǵyp saldy.

Kúseke, men aman-esen qutyldym, bul sonyń toıy, — dedi Bısultan.

— Óı, bárekeldi, qutylǵanyń jaqsy bolǵan, azamatym, — dedi Kúsen qýanyp.

— Sizderdiń arqalaryńyzda mashınam da ózimde qaldy.

— Báli, shirkin! Bu kúnde er qanaty osy ǵoı. Durys bolǵan eken.

Bısultannyń qoshemetimen taǵy biraz tartyp alǵan Kúsen kóńili seıilip, aınalaǵa múlgı qarap úıine jetkenshe at ústinde yńyrsyp ándetti de otyrdy.

Úıine kún bata jetti. Áıeli Aısha men balalary kıiz úıdiń esigin qaıyryp qoıyp ortalyqtan keler jolǵa qaraı-qaraı kózderi talyp kútip otyr eken, dál bir Kúsen on jylǵa jolaýshylap ketken adamdaı saǵynyp qapty. Máz-meıram bop shýlasyp qýanyp qaldy. Balalary men áıelin kórgende Kúsen ózi de yrjıyp kúle berdi. Aýylǵa barǵan eki kún de esinen shyǵyp ketti. Áıeline qarap:

— Amansyńdar ma, áıteýir. It-qus mazalamady ma? — deı berdi.

Keshkisin astan keıin, balalaryn uıyqtatyp tastap, Aısha ekeýi aqshalaryn esepteýge kiristi. Kúsen oısyratyp-aq shashqan eken. Qaltalarynda ylǵı bir somdyqtar men úsh somdyqtar ǵana qapty. Aısha ózine biraz jekip ursyp aldy.

— Sol aýylǵa túgel taratyp kelýiń ǵoı, beker ákelgensiń mynany da qaltańdy tompaıtyp, — dep kekep qoıdy:

— Jaraıdy, endi qalǵany da jeter, — dep óz kinásin moıyndap mińgirlegen Kúsen kúlimsiregen kúıde teris karap jantaıa ketti. Munan keıin úndegen joq. Aısha urysty-urysty da onan soń baryp basyldy. Kúsen biledi, úndemeı qoısa áıelin jeńetinin.

«Qalaı sonsha kóp úlestirip qoıdym eken», — dep kópke deıin tańdaıyn qaǵyp, ókinýmen boldy. «Baıqap-aq ustaǵan sıaqty edim...» Ysyrap ketken aqshaǵa ishi ýdaı ashyp jatyr. «Mashına satyp alatyn aqsha edi-aý», — dep qoıady. Onan soń keıbir ózi sıaqty shopandardyń mashına satyp alǵandaryn, ortalyqtan kóp bólmeli úı salǵandaryn esine alady. Qyzyǵyp ta, qyzǵanyp ta oılaıdy. «Solar qalaı jetkizedi eken?.. Áı, biraq olar qusap tisteı qatyp aqsha jınaǵany qurysyn. Já, ashtan ólip, kóshten qalmasaq boldy da, odan artyq ne kerek. Balalar jetse, áli bári bolady», — dep jubatady ózin.

Osydan keıin-aq kóńili ornyna túsip, túk bolmaǵandaı jaıbaraqat kúıde, baýryna tyǵylyp jatqan kishkene balasynyń qarnynan sıpaıdy. Kúni boıy at-soqty bop sharshaǵanyn, eki-úsh kúngi araq, yrdý-dyrdý júristiń ábden qaljyratqanyn endi sezedi. «Keleside Aısha-aq barsynshy aýylǵa...» — dep túıedi aqyry.

— Aısha, atty qazan sýytyp baryp otqa qoıǵaısyń, — deıdi daýystap.

Syrtta gý-gý etip jel soǵady, túndikti qaǵyp jelpildetedi. «Jeltoqsan da kep qaldy, á..»

Óz oshaǵynyń basyna jetip, kóńili jaı taýyp, qoı júniniń qyshqyltym sháıiri men qıdyń kóńirsik qoıý ıisi tanaýyna kelgende tátti bir uıqy qysyp, manaýraı bastady.

— Sheshinip jat, tósegińe, — dedi álden ýaqytta Aısha muny murnynan qysyp, — óziń tipti aýylǵa baryp, saqal-murtyńdy jyp-jylmaǵaı qyp jasaryp qaıtypsyń ǵoı, — dep syqylyqtaı kúldi.

Kúsen tósegine jatqan soń da kópke deıin óń men tústiń arasyndaǵy halde maýjyraýmen boldy. Qoradaǵy qoılardyń pysqyrǵany, jótelgeni, qasynǵandary estiledi, ıtter tóńirekte zyr júgire aınalyp úrip qoıady, endi birde qoı kúzetýge shyqqan Aıshanyń: «Aı-o-oý!» — dep sozylta sozǵan úni keledi.

---