InfoHub Logo

Barlyǵymyz kıvı qusy týraly ómirimizde bir ret bolsyn estigen shyǵarmyz, alaıda, usha almaıtynynan basqa ol jaıly kóp nárse bile bermeımiz. Al siz kıvıdiń tili bolmaıtynyn biletin be edińiz? Sondaı-aq onyń quıryǵy da bolmaıdy. Kıvı qusynyń basqa da qyzyqty ereksheligi kóp. Kıvıdiń qazirgi kezde 5 túri bar. Olar Jańa Zelandıany meken etedi. Dál osy qus Jańa Zelandıanyń ulttyq sımvoly bolyp sanalady.

Kıvı qusynyń dene qurylymynyń erekshelikteri

Bul tańǵajaıyp qustyń salmaǵy 1,4-ten 4 kılogrammǵa deıin jetedi. Onyń salmaǵynyń 3/1-i úshkir tyrnaqtary bar, óte myqty da tózimdi  aıaqtaryna tıesili. Denesi sańyraýqulaqtyń ıisine uqsas ótkir, birkelki qońyrqaı shash tárizdi qaýyrsynmen jabylǵan. Jyrtqyshtar osy ıisi arqyly ony tez taýyp alady.

Kıvıdiń qanattary bar ma?

Kıvıdiń qanattary bar, biraq óte kishkentaı. Shamamen uzyndyǵy 5 sm bolǵandyqtan, olar qustyń denesinde tipti baıqalmaıdy. Sonda da basyn qanatynyń astyna jasyryp uıyqtaıtyn ádetteri bar. Bul kórinis álbette, kúlkili kórinedi, degenmen osylaı uıyqtaý kóp qustardyń tabıǵatyna tán. Kıvıler nashar kóredi, ári kózderi de óte kishkentaı. Sondyqtan qoregin kóbinese ıis sezý arqyly tabady. Tumsyǵy jińishke, ári uzyn. Basqa qustardan ereksheligi tanaý tesikteri tumsyǵynyń ushynda ornalasqan. Al tilderiniń ornyna jińishke ári uzyn murtshalary (sezimtal qylshyqtar) bar.

Qorek tabýy jáne ómir súrýi

Kıvıler túngi ýaqytta belsendi tirshilik etedi, uıasynan shyǵyp, qoregin izdeıdi. Panalaıtyn jeri: kıvı óz aýmaǵynda (1 shaqyrym aralyǵynda) 50-ge jýyq baspana jasaı alady. Ol qýystardy, aǵashtar men butalardyń arasyn, nemese ózderi qazǵan indi panalaıdy. Taǵy bir qyzyqty jáıt: olar in qazyp, birden jaıǵasyp almaıdy, indi shóp pen múk basqansha, bir-eki apta kútedi. Bul aılany inin jasyrý úshin jasaıdy. 

Kúndiz sylbyr, qorqaq kóringenmen, keshki ýaqytta kıvıler óz ininen asqan senimdilikpen, óz aýmaǵy men urǵashysyn basqalardan qorǵaı alatyndaı jigermen shyǵady.  

Bul qustar aǵashtardan túsken jemis-jıdektermen, jándiktermen, shaıandarmen (sıkloptar, dafnııler), tipti kishkentaı baqalarmen  qorektenedi. Óz qoregin kıvıler tumsyqtarynyń kómegimen izdeıdi. Oljasyn «lokator-shańsorǵysh» tárizdi tumsyqtarymen túsken japyraqtar men shóptiń arasynan ıiskeý arqyly tabady. Qysqa da bolsa óte myqty aıaqtarymen qorek izdegende japyraqtardy, topyraqty  qazady. 

Kıvı qustary uzaq ýaqytqa juptasady, nemese ómir boıy juptaryn saqtaıdy. Tuqymyn jalǵastyrý úshin «mahabbat» oıyndary maýsym aıynan bastalyp, naýryz aıyna deıin jalǵasyn tabady. Urǵashy kıvı óte úlken jumyrtqa salady (eki jumyrtqa salýy sırek kezdesedi).   Jumyrtqasy qustyń óz salmaǵynyń 1/4–ine para par keledi. Bul turǵyda kıvıge teńese alatyn qus joq shyǵar, sirá.  Jumyrtqasyn 75-85 kún boıy qorazdary basady. Balapan jumyrtqany jaryp shyqqanda ákesi men anasy ony óz betinshe qaldyrady. Bul úshin balapannyń 2-3 kúnge jetetin teri asty maıynyń qory, tolyqqandy qanatshalary jáne ómirge degen qushtarlyǵy bolady. Kishkentaı kıvıdiń ósýi úshin 3-5 jyl kerek. Al kıvıler shamamen 50-60 jyl ómir súredi. Ókinishke oraı, bul qustardyń 90%-y ómiriniń alǵashqy 6-7 aıynda óledi. 

Kıvılerdiń búgingi jaǵdaıy

Eýropalyqtardyń Jańa Zelandıa araldaryna ózderimen birge túrli janýarlardy alyp kelýimen (ıt, mysyq t.b), sondaı-aq orman alqaptarynyń azaıýy men kıvıtárizdilerdi qaýyrsyndary úshin aýlaý saldarynan HH ǵasyrdyń sońyna deıin kıvılerdiń sany kúrt azaıdy.  Búgingi kúni kıvıdiń popýlásıasy qaıta tolyǵýda. Jańa Zelandıa memleketi barlyq 5 túrin qorǵaý jáne qalpyna keltirý úshin qyrýar eńbek jumsady. 1991 jyldan beri qatań qorǵaýǵa alynǵan. Kıvıdiń úsh túri Halyqaralyq tabıǵat qorǵaý odaǵynyń Qyzyl kitabyna tirkelgen. Endi olardyń ómirsheńdigi 50%-ǵa uzardy.

---