InfoHub Logo

Latynǵa ótýdiń PAIDASY MEN ZIANY:

Birinshi, «Qazirgi qazaq álippesinde 42 árip bar, orystarda – 33, arabshada 28 árip bolsa, latyndy ıgersek, bar bolǵany 25-26 árip bolar edi» delinedi. Aqylǵa qonady. Reforma qajet.

Ekinshi, Keıbireýler «latyn álippesi Qazaq tilin Orys tiliniń yqpalynan shyǵarady» deıdi. Al bılik «Biz kırıll áribinen bas tartpaımyz. Biz orys mádenıeti men orys tilin umytpaımyz. Orys tili arqyly álemdik mádenıet jaıly bildik jáne orys tili únemi bizben bolady. Bizdiń kórshimiz árdaıym qasymyzda jáne biz árqashan birge jumys isteıtin bolamyz", - degendi aıtady.
Ýáj: Bizge qazir ne mańyzdy? Memlekettik tildi is júzinde ornatý ma? Álde, Latyn grafıkasyna kóshý me? Eger Memtil mańyzdy bolsa, ekinshisi uzaq jyldar boıy memlekettik tildiń ornaýyn nege keıinge yǵystyrdy.
Bizdiń ulttyq ıdeıa – latınısaǵa kóshý emes, memlekettik tildi ózine tıesili  tuǵyryna ornatý bolmaǵy tıimdi. Demek, Bizdi Orys tiliniń yqpalynan shyǵaratyn, latyn tańbasy emes, ulttyq sanamyz, ıaǵnı memleket bıligi júrgizýge tıisti ulttyq ıdeologıa.

Sanamyz ózgermese, latyn tańbasy elimizdiń uıysýyna emes, kerisinshe ulttardyń arajigin ajyratýǵa qyzmet etedi. Sebebi, latynǵa ótetinder tek qana qazaqsha oqyp, qazaqsha jazatyndar bolady. Sebebi, bıliktiń bas josparynda elimizde úsh til: aǵylshyn, orys  jáne qazaq tilderi qatar qoldanylýǵa tıis. Búkil bılik oryssha oılap, oryssha sóılep otyrǵanda jáne «orys tili memtilmen qatar qoldanylady» dep Ata zańymyzda  jazýly turǵanda  olarǵa kırıllısany qoldanbańdar dep qalaı aıtamyz?

Orys tiliniń yqpalynan shyǵý úshin eń birinshi kezekte Ata zańymyzǵa (Konstıtýsıa) ózgeris engizip, 7-baptyń 2-shi tarmaǵyndaǵy «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady» degen sózdi alyp tastaý qajet edi. Bul bapty alyp tastaý jóninde 25 jyl boıy bılikten ótinbegen, suramaǵan,  talap qoımaǵan birde-bir qazaq bolǵan joq. Tipti ashtyq ta jarıalandy. Alaıda, orys tildi bılik buǵan qulyqty bolmady. Bılik buǵan shyn nıetti bolǵanda keshegi sońǵy reforma da bul daýly máseleni túbegeıli sheship, ekinshi bapty alyp  tastaýy tıis edi. Demek, bıliktiń bas jospary memtildiń kósegesin kógertý emes.

Bilim salasyndaǵy bitpeıtin reformalar, sonyń ishindegi eń bastysy Qazaq balasyna úı qoıany sıaqty tájrıbe jasap, úsh tildi balabaqshadan bastap oqytýdyń toqtatylǵany durys. Bul úshin Qazaqstan bıligi basynda memtildi bilmeıtin adam qyzmet jasamaýǵa tıis. 25 jyl az ýaqyt emes. 25 jylda memtildi meńgere almaǵan mınıstr men depýtat endi eshqashan meńgere almaıdy.  

Latyn álipbıi qazaqty orys tiliniń yqpalynan shyǵara almaıdy.

Úshinshi, «Latyn álipbıine kóshý ýaqyt aǵymy. Latyn álipbıi ǵylymnyń, tehnologıanyń, medısınanyń tili. Jáne qazir álemniń kóptegen elderi osy álipbıdi qoldanady. Barlyq qazaq balasy halyqaralyq aǵylshyn tilin bilýi kerek. Sebebi, barlyǵyna sol til qajet» delined
 Ýáj: Bizge myna jaǵdaıdy este ustaǵan jón. Kırılısa da, Latınısa da apaly, sińlili dúnıeler.  Ekeýiniń de bastaýy Analyq tekke jatady. Bul Uly Jaratýshy-Allanyń on segiz myń ǵalamdy, sonyń ishin de adamzatty da jaratý qaǵıdasyna qaıshy. Allataǵala birinshi Aýa Anany emes, Adam Atany jaratty.  Biz qabyldaıtyn tańba da osy jaǵdaı eskerilip, tilimiz Atalyq tekke saı bolǵany jón.

Jurttyń bári sheteldiktermen jumys jasamaıdy. Qazaqtyń bári búgingi jemqor, paraqor sheneýnikter sıaqty Atamekenderin tastap Amerıka nemese Eýropaǵa qashýǵa, nemese solardyń yqpalyna ótýge daıyndalyp  jatyrǵan joq.  Eger bireýler solaı oılaıtyn bolsa, qatty qatelesedi. Myna el men jerdi, til men dindi atalarymyz qalaı qorǵady, bizde solardaı qorǵaıtyn bolamyz. Oǵan eshkimniń kúmáni bolmaýǵa tıis. Aqıqatynda da, qarapaıym jumysshylarǵa (qala halqynyń eń kóp paıyzyn quraıdy), aýyl sharýashylyǵynda eginshilik, mal baǵý kásibimen aınalysatyn 43% qazaqqa aǵylshyn tiliniń qajettiligi qansha? Aǵylshyn, orys tilderin pán retinde 5 synyptan oqytqan durys. Ary qaraı bul tildi oqytý erikti bolýy kerek. Bul tájrıbe álemniń barlyq elderinde qoldanylady. Besikten beli jańa shyqqan sábıge ózge tilderdi úıretý eshbir eldiń tájrıbesinde joq. Sábıdiń tili Ana tilimen shyǵyp, Ana tilimen sýsyndap, Ana tilimen buǵanasy bekýge tıis.

Áńgimeniń qysqasy, Latyn tili saýdanyń, ıaǵnı satýdyń tili. Bul tilde satylmaıtyn dúnıe joq. Adam, ar, namys, uıat, jer, til, din, tipti  bári, bári satylady.  Orys tildi bıliktiń Álippeni (Alyp bıdi) alyp tastap, onyń ornyna «Saýat ashý» degendi usynyp júrgenderiniń syry osy. Saýat ashýdyń tolyq maǵynasy Aýa satýdy úırený. Ózderińiz kórip otyrǵandaı «S-aýa-t» degenimizde Sat (satý) syrtynda Aýa qaq ortasynda aıshyqtalyp tur. Qaǵan - Handardyń aǵasy, Sanaq - Saqtardyń Anasy, Senek – Saqtardyń Enesi degen sıaqty.

Atam Qazaqtyń Ata salty boıynsha ulttyq ıdeologıamyz «Malym janymnyń sadaǵasy, janym arymnyń sadaǵasy» degen qaǵıdaǵa negizdelip, bılikte  osy qaǵıdany ustanýǵa tıis edi. Biz qazir orys tildi bıliktiń «Satý» degen qaǵıdany tolyq meńgergenin aıqyn kórip otyrmyz. Myna barystan jaqyn mańda Qazaqstan da aýadan basqa satatyn eshteńe de qalmaýy ábden múmkin bolyp otyrǵan jaǵdaıy bar.

Tórtinshi, Álipbıdi aýystyrsaq, sıngarmonızm zańdylyǵy saqtalady. Sózder qalaı dybystalýy qajet bolsa, solaı tańbalanýy tıis. Mundaı tildik tártipti engizýdiń urymtal tusy – osy latyn álipbıiniń jańa úlgisin engizý sáti delinip, qazirgi tańda Til komısıasyna latyn álipbıiniń júzden asa nusqasy usynylǵan.

Ýáj: Alash arysy Ahmet Baıtursynov atamyzdyń basshylyǵymen jasalǵan Álippe de bul zańdylyq tolyqtaı saqtalǵan. Atamyzdan «Tili joǵalǵan ulttyń ózi de joǵalady» degen qanatty sóz qalǵan. Qazirgi nusqa usynýshylarda dybystyq tańbalardyń basty maqsaty Uly Atalarymyzdyń shejire-tarıhymen jáne onyń sandyq júıege sáıkes kelýge tıis ekeni oılaryna kirip te shyqpaǵan. Birin alyp, birin qosyp, bes jasar balanyń tirligin istep, ysqyrtyp basyp júr.

Dybystyq tańbalar men sandyq júıe shejire-tarıhqa saı bolmasa, keler urpaǵymyz tap-taza máńgúrtke aınalyp, maımyldy atam dep (Darvın), moıyndaıtyn bolady. Atań maımyl dep, mektep oqýlyqtaryna jazyp bergen orys tildi bıliktiń tárbıesin alyp ósken bala Ata men Anany, ózinen jasy úlkenderdi sılamaıtyn bolady. Biz qazir osynyń jemisin jep jatyrmyz. Eshkimde maımyldy tórine otyrǵyzyp qoıyp, óle-ólgenshe baqpaıdy. Elimizde qaptap ketken qarttar úıi osynyń aıǵaǵy. Kúni keshege deıin qazaqtarda qarttar úıi túgili, mundaı uǵym da bolmaǵan.

Besinshi, Jańa urpaq totalıtarlyq komýnıstik júıeniń psıhologıasynan arylady.

Ýáj: Urpaqty komýnıstik júıeniń psıhologıasynan árip-tańba ajyratady dep, oılaýdyń ózi baryp turǵan bilimsizdik. Ol, júıeden Qazaqty ulttyq sana men  ıdeologıa ǵana ajyrata alady.

Altynshy, Túrki tektes elderdiń barlyǵy derlik latyn álipbıine ótip boldy.

Ýáj: Keıbireýler latynǵa ótsek órkendep, eldiń aldyna shyǵatyndaı kórip Ózbekistan, Ázirbaıjan, Túrikmenistandar kóshti, bizge de kóshý kerek deıdi. Biz aldymen dál solardaı óz Ana tilimizdi tórge shyǵara aldyq pa? Ortalyq, Soltústik, Shyǵys Qazaqstandaǵy orys mektepterin ne isteımiz? Qazaqtyń Memtiline jol bermeı siresip otyrǵan orys tildi bılikti ne isteımiz? Ol jerlerdegi qazaq balalarynyń orys mektepterine barmasyna qandaı kepildik bar? Orys tilindegi suraqqa memtilde jaýap bergenderdi jumystan shyǵaryp júrgenimizde, bir latynǵa ótpek túgili, on latynǵa ótsek te bul másele oń sheshimin tappaıdy.

Sol ótken elderdiń qandaı rýhanı baılyqqa kenelgenin nege saralamaımyz? Sońǵy kezderi sol elderden álemdi tańdandyrǵan Uly Ǵulamalar nege shyqpaı jatyr? «Tektiden tekti týady» degendeı Ata tarıhtan sýsyndamaǵan urpaqtyń qolynan ondaı dúnıeler kelmeıtinine qandaı daý bar? Demek, latyn grafıkasy Bizdiń ulttyq sanamyzdyń ósip-órkendeýine qyzmet jasaıdy dep oılaýdyń ózi aqylǵa sımaıdy.

Latyn tiline ótken elderdiń tapqan paıdasy, Ata tarıhynan maqurym qalyp, aıdaǵan jaqqa «jel aıdaǵan qańbaqtaı bolyp, domalaı beretin jańa urpaq» paıda bolady. Qazirgi bılik basynda júrgenderdiń eń basty kózdegen maqsaty da osy bolsa kerek.

Jetinshi,  «Álippe aýystyrý adamnyń sanasyn jónge keltiredi» delinedi.

Ýáj:  Bul jaǵdaı kerisinshe, álippe aýystyrý bilimge emes sanasyzdyqqa jeteleıdi. Qazaqsha termınder (sózder) joıylyp onyń ornyna sheteldiń túsiniksiz termınderi (sózderi) eshbir ózgertýsiz, sol qalpynda qabyldanyp, qazaqtyń sózdik qoryna enetin bolady.

Áńgimeniń ashyǵyn aıtqanda latynǵa kóshý Qazaqstanǵa orasan zor shyǵyn alyp keledi. Barlyq ataýlardy da, termınderdi de, barlyq qundy qaǵazdar (ishinde teńge de bar) men is-qaǵazdaryn túgel aýystyryp, ózgertýge týra keledi. Ol úshin balabaqsha tárbıeshileriniń,  mektep muǵalimderiniń, ózge de oqý oryndary oqytýshylarynyń jańa korpýsyn daıyndap, materıaldy-tehnıkalyq bazasyn jasaý qajet bolady. Demek, álipbı aýystyrýǵa  mıllıondaǵan emes, mıllıardtaǵan qarjy qajet bolady.

Segizinshi, Táýelsizdik alǵan sońǵy 25 jylda Qazaqtyń ótken Uly tarıhy jaıly san mıllıondaǵan kitaptar, mıllıardtaǵan ǵylymı eńbekter men maqalalar jazyldy. Tipti, shetelderdegi Qazaqtyń ótken tarıhy jaıly qanshama derekter elge ákelinip, memtilge aýdaryldy. Endi osylardyń bári latyn tiline aýdarylady jáne olar túpnusqaǵa saı bolady degenge kim senedi? Sonda osylardyń bári kim úshin, ne úshin jasaldy? Túpnusqadan eshkim oqı almaıtyndaı etip, qoqysqa ylaqtyrý úshin be? Álde halyqtyń tarıhı jadyn óshirip, máńgúrtke aınaldyrý úshin be?

Toǵyzynshy, Latynǵa kóshýdegi senimsizdik týǵyzatyn basty sebep, álipbıdi aýystyrýdy nasıhattaýshylar Qazaqsha bilmeıtin, bilse de shala - pula ejiktep áreń oqyp, áreń sóıleıtin, qazaqsha eki sózdiń basyn quraı almaıtyn adamdardan bolǵany. 25 jylda memtildi meńgerýge bilimi jetpegen adamdar Ana tilimizdiń máselesin qalaı sheshpek. Qarabastarynyń qamynan basqa eshteńe oılamaıtyn, boılaryn jemqorlyq pen paraqorlyq jaılaǵan bılikke osyndaı kúrdeli máselelerdi oıdaǵydaı sheshedi dep, sene alamyz ba? Bólingen qarajat taǵy da qoldy bolyp ketpeı me? Osylardyń bárinen negizgi zardap shegetinder taǵy da jalaqysy men zeınetaqylary az, basynda baspanasy men úı salatyn jer telimi de joq qarapaıym qazaq bolyp shyqpaı ma? Ultymyzdyń jany Til taǵdyryn kimderdiń qolyna tapsyryp jatqandarymyzdy oılanǵandarymyz jón bolar.

Joǵaryda kórsetilgenderden shyǵatyn qorytyndy, eger bılik Atam Qazaqtyń «Tili ekeýdiń, dini ekeý, dini ekeýdiń sońy qurdym» degen ulaǵatty ósıetinen bas tartyp, Ata Zańymyzdyń 7 babynyń ekinshi tarmaǵyn  qoldanystan almaı, latynǵa ótýdi usynýy bul birtutas qazaqty taǵy da bólshekteý bolyp shyǵady. Bireýi latyndy, bireýi kırılısany, bireýi arabısany paıdalanady. Qazaq balasy birneshe (qazaq, orys, aǵylshyn) tilde sóılep, birneshe dinde, birneshe dinı aǵymdarda (qazirdiń ózinde solaı bolyp júr) jáne birneshe alfavıtte oqıtyn bolady. Ana tilimizdiń tárbıesimen sýsyndamaı ósken qazaq balasy (baqshadan bastap zorlyqpen úsh tildi úıretý Bizdi ondaı múmkinshilikten aıyryp otyr), «bala qaı tilde bilim alsa, onyń ulty sol» dep uly ǵulamalar aıtqandaı, nan taýyp jep júrgen tiliniń «aryn arlap, muńyn muńdaıtyn» bolady. Qazaqtyń bir bóligi, ásirese bılikte júrgender burynnan memlekettik tildi bilmeıdi. Ejelden qazaqsha bilmeıtin qazaqtar qazaqshadan bas tartyp, oryssha oqıtyn bolady. Barshamyzǵa belgili orys tildi bılik memlekettik tildi eshqashan qoldaǵan emes. Qoldasa, 25 jylda bir emes, on tildi meńgeretin ýaqyttary boldy. Mine osy bılik bizge memtildi ózderi meńgerýdiń ornyna latyn áripterin engizýdi usynyp otyr. Álippesi ózgergen orys tildi qazaǵy da, shala qazaǵy da úırenshikti orys tiline bet buratyn bolady. Mine osy ótpeli kezeńde orys tili taǵy da aldyńǵy orynǵa shyǵyp, memlekettik tilge ótý jospary oryndalmaı qalady. Ashyǵyn aıtqanda latyn jazbasyna ótý, qazaqtyń tildik damýyn toqtatyp, orysshaǵa jáne aǵylshynshaǵa ótýge májbúrleıdi. Mıllıardtaǵan qarjy jumsalady. Sonda munyń bári ne úshin? Biz burynda «tóte jazýda» boldyq, endi mine kırılısany da tastap baramyz. Burynǵymyz sirá, burynǵy ǵoı. Zorlyqpen boldy, deımiz. Endi mine sońǵy kırılde jazylyp jınaqtalǵan, bir ǵasyr boıy ejelgi jazbalardan aýdarylǵan  ádebı, tarıhı muralarda joq bolyp,  oqýsyz  qalady.  Biz osylaı  tamyrymyzdan ajyrap, adasamyz. Latynǵa ótemiz dep, ony túsine almaı, orysshasyn oqıtyn bolamyz. Bul jerde qazaq tili amalsyz keri sheginetin bolady. Qazaqtyń túpki maqsaty memtildi nyǵaıtý edi. Memtildi nyǵaıtýǵa qazirgi qoldanyp júrgen álipbıimizdiń múmkinshiligi de mol edi. Endi orys tildi qazaqty qazaqsha úıretýdiń ornyna, ózimizge latyndy úırenýge týra kelip, basymyzben qaıǵy bolyp ketetin bolyp turmyz. Biz bul jerde Ana tilimizdi nyǵaıtýǵa jumsaıtyn ýaqyttan utylamyz. Qoǵamdaǵy eń ótkir ulttyq máselelerdi talqylaýdan da utylamyz. Urpaǵymyzǵa ulttyq tárbıe berýden de utylamyz. Shamasy, orys tildi bılikke de keregi osy bolar. Áıtpese, olar bizge latynshany tyqpalap, qalǵandary qos qoldaryn kóterip qoldamas edi.

Alaıda, qazirgi Álippege reforma asa qajet. Bizge eń jeńili joǵaryda kórsetkenimdeı, álippeni shejirelik júıege sáıkestendirip, qazirgi 42 áripten, kirme 12 áripti alyp tastaý. Qalǵan 30 áriptiń ornalasýy qazaqtyń shejire-tarıhyna saı bolýǵa tıis. Bul eshqandaı qıyndyq týǵyzbaıdy. Ýaqyt únemdeledi. Shyǵyn da shyqpaıdy. Áripterimizdiń 28,5% kemýi balalarymyzdyń úırenýlerine de jeńil bolady. Eń bastysy, Alash Arystary ańsaǵandaı,  áripter shejire-tarıhqa da saı bolyp, Ata jurtta (Qarashańyraq, Qazyq jurtta) otyrǵanymyzdy búkil álemge aıǵaqtaıtyn bolamyz. Bul jaǵdaı da Qazaq Álippesi – Alyp bı, Qazaqtyń Ana tili búkil álem elderi tilderiniń Anasy degen atyna saı bolyp shyǵady. Aqıqaty da osy. Sebebi, bizden basqa eshbir el óz tilderin Ana tili dep atamaıdy. Ózgelerdiń olaı ataýǵa quqyqtary da joq. Atamyz Qazaqtyń «aptyrlyq quqyn» eshkim eshqashan tartyp ala almaıdy.

Qazaqstan bıliginiń «Bolashaqqa baǵdary: ultymyzdyń rýhanı jańǵyrýy» arqyly bolatyn bolsa, onda Álippe reformasy joǵaryda kórsetilgendeı bolǵany jón. Bul Elbasymyzdyń «Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý. Onsyz jańǵyrý degenińizdiń qur jańǵyryqqa aınalýy op-ońaı» degen tujyrymyna tolyqtaı saı bolady. Al, tek myna kórshi Ózbekistan sıaqty aǵylshynnyń 26 tańbasyn sol kúıi kóshire salsaq, onda munyń kerisinshe bolǵany. Báıge jaqyn.

Ókinishke oraı BAQ aqparattaryna súıensek, Qazaq Álippesin reformalaý Latyn Álipbıin paıdalaný arqyly júzege asyrylýy kózdelip otyrǵany málim bolyp otyr. Osy rette latyn áripteriniń sany jáne onyń dybystalý nusqalary eshqandaı negizsiz, qalaı bolsa, solaı ártúrli nusqada usynylýda. Munyń ózi birinshi nusqada atap ótkendeı, Qazaq Álipbıiniń dúnıege kelý, órkendeý tarıhyn jáne onyń máni men maǵynasyn túgeldeı joqqa shyǵarady. Osy jaǵdaıǵa baılanysty, Latyn nusqasyn da qosa usynyp otyrmyn.    

Ózderińiz kórip otyrǵandaı, 12 árip: A,Á,E,I,O,Ó,Ú,U,Ý,H,Y,İ tikeleı dybystalady, By, Ǵy, Dy, Jy, Zy, Qy, My, Ny, Py, Sy, Ty, Shy degen 12 áripke «Y» dybysy qosyla dybystalady. Gi, Ki, degen eki dybysqa «İ» jalǵanyp, qazaqtyń sandyq ataýyn berse, Yı, Yl,  Yń,  Yr degen tórt býyn urpaq Alashtyń balasy degen maǵyna berip tur.

Latyn álipbıinde qazaqtyń I,I, H dybys-tańbalary joq. Esesine F,H sıaqty eki artyq árip bar. Demek, Biz Latyn álippesin osy turǵan kúıinde qabyldaı almaımyz.

---