InfoHub Logo

Men jetpis eki jasqa kelgenshe ómirde bolatyn neshe alýan qıly oqıǵalarǵa, túrli jamandyq, jaqsylyqqa kezdesip, solardyń kópshiligin, kerekti-kereksizderin ózim de istep, basymnan ótkizgenderim kóp. «Aldyńda ónegeli kóreriń bolsyn» degendeı, aldymda Abaı marqum bolǵan soń, sodan ǵıbrat alyp, «men de adamdyqtyń, adaldyqtyń jolyn qýǵanym jón» dep, basymdy shytyrman shataqtan erte bosatyp alyp, bilim jolyna tústim. Negizgi alǵan bilimim bolmasa da, óz betimmen izdenip, ótken jazýshy-ǵalymdardyń jazǵandaryn oqyp, oılarymen tanysyp, bilgenderden surap, óz oıymnan qurap, túrli áńgimeler jazyp, barlyq ómirimdi jazýmen ótkizdim. Elý jasqa taqaǵan soń, ońashada jatyp, basqa kelgen oılardyń barlyǵyn qaǵazǵa túsirip kettim. Men solardyń bárin óz maqtanym úshin jazǵamyn joq, maqtan úshin jazylǵan, aıtylǵan sózdiń quny bolmaıtynyn jaqsy bilemin. Keıingiler jaraǵannan úlgi alyp, ónege úırensin dedim. Mine, jetpisten astym, oıym tozbaǵanmen, denem tozdy. Tozǵan denem oıyma oryn bolýdan qalyp barady. Men oǵan qaramaı áli de kelgen oıdy jaza bermekpin.

Bul aıtqaly otyrǵan oıymdy jekelep, suryptap jazbaǵanymmen, burynǵy jazǵandarymda kezdesip otyrady. Bul taraýdaǵy oıdy basynan aıaǵyna deıin túgel jazyp, bárin taldap, qorytyp shyǵýǵa bir adamnyń ómiri kerek. Endigi meniń qalǵan ómirimniń jetpeıtini anyq. Degenmen, sol oıymdy qysqasha aldaryńa tartpaqpyn.

Bul oıym – basqa kelgen qıal. Biraq bolmaǵan is, qurǵaq qysyr keńes, jaı qıal deıtin bir aýrý bar. Bul aýrýdan qutylý kerek. Nege deseńiz, barlyq ǵylymnyń ózi qıaldan, oılaýdan týǵan. Adam osy jaralystyń bir bóligi, bul jaralystan, tabıǵattan bólek emes. Sondyqtan adamnyń bul dúnıede, bul tabıǵatta joq nárseni oılaýynyń ózi múmkin emes, bolýǵa múmkin isti ǵana oılaı alady – bir. Ekinshi, sol qıal bolmaıtyn nárse dep otyrǵanymyz – ulǵaıtylyp, ózgertilip, aýystyrylyp aıtylǵan bolashaq bolýy múmkin. Nege deseńiz, buryn fantazıa, qıal dep júrgen oılar búgin múmkin daǵdyly is ekenin tanyp, qutyla alamyz ba? Árıne, qıaldyń da shegi bar. Menshe, aıtqaly otyrǵan oıym bolmaıtyn qıal emes, bolýǵa múmkin.

Adam ómirin qalaı túzeýge bolady? Adam qaıtkende tatý tura alady? Oıly, sanaly adamdardyń ǵasyrlar boıy mıyn tynshytpaı, ómirin sarp etken, áli de san adamdardyń aryn qozǵap, oılaryn tynshytpaıtyn osy suraqtar. «Adam ómirin túzeımiz» dep san ǵalymdar túrli oılar aıtyp, ol oılaryn halyqqa taratyp, tom-tom kitaptar jazdy. Solardyń oılarynyń men biletin bastylary: bireýler «adam ómiri jaratqan ıesin tanýmen túzeledi» dese, keıbireýleri «úkimet joıylsa, árkim óz betimen ómir súrse – túzeledi» dedi. Al, bireýler «oqý bilimmen, halyqty aǵartýmen adam ómiri túzeledi» dedi. Bireýleri «baı, kedeıdi teńeýmen túzeledi» dese, bireýleri «tárbıemen túzeýge bolady» dedi. «Ómirdiń ózi — tirshilik talasy. Sondyqtan adam ómirin jaratylystyń ózi solaı jaratqan, birin-biri jep, talap, talasyp ómir súrmek» degender de bolǵan.

Bizdińshe, bulardy jekedeı alǵanda eshqaısysy da adam ómirin túzeı almaıdy.

«Adam ózi jaratqan ıesin tanýmen túzeledi» dese, jarat¬qan ıesin tanyp kúnde bes ýaqyt namazyn oqyp, Qurandy qaqpan qyp, eldi aldap júretin molda-sopylardyń qylyqtaryn oılap qarańyz. Úkimet joıylsa, adam bet-betimen ketse, bireý-bireýge járdem etpese, azýly aıýandar jekelegen adamdardy jeı berse, qaıtip ómir súrmek? Oqý, bilim úırengen adam túrli ónerdi biletini ras. Biraq ol óner-bilimdi qandaı iske jumsaıdy. Men kórgen adamdar úırengen ǵylymmen túrli qarý jasap, ýly gazdar taýyp, basqa adamdardy ań esebinde atyp, álsizdi quldanyp, jerdiń betin adam qanymen boıaǵannan basqa bitirgeni shamaly. Buǵan eń ónerli, bilimdige sanalatyn Anglıa, Amerıka elderin qarańyz. Baı men kedeıdi teńeý, baıdyń malyn kedeıge bólip berý — kedeıdi erinshektik, eńbeksiz mal tabýǵa daǵdylandyryp jiberetin jol. «Tárbıe¬men túzeýge bolady» dese: meniń erjetken tórt ulym boldy. Bulardyń bári bir shesheden, bir ákeden týǵan, ósken jeri, ishken tamaǵy, ósken ortasy, alǵan tárbıesi – bir. Biraq bireýi shydamdy, bireýi shydamsyz, bireýi eńbekke qumar, bireýi jalqaý, bireýi meıirimdi, bireýi qatal, bireýi ashýlanshaq.

Aqyrynda, «ómir — tirshiliktiń talasy, sondyqtan adam talasyp, birin-biri qyrýǵa jaralǵan» degen oı negizsiz, óıtkeni barlyq zat, onyń ishinde adam jaratylystaǵydan ózgeretini sózsiz. Ary bar, aqyly bar, meıirimi bar, mahabbaty bar adamnyń birin-biri jep, talap, qyryp ósýi múmkin emes.

Bizshe, adam ómirin túzeýge, barlyq adamdar tatý turýǵa negizgisi — adal eńbek, aq júrek, arly aqyl bolýǵa kerek. Dúnıede bul úsheýi ústem bolmaı, adam balasyna tynyshtyq ómir súrýge múmkindik joq.

Árıne, adam oqyp, bilip úırenýi qajet. Bilimsiz, ǵylymsyz óner tabylmaıdy. Sol alǵan bilim-ónerlerin adal eńbekpen jaratylystyń mol baılyǵyn paıdalanýǵa salsa, tabylmaıtyn nárse joq. Sol tapqan baılyqty barsha adam balasynyń keregine, paıdasyna jaratý kerek.

Aq júrektiń kerektigi – meıirimdilik, mahabbat, qaıyrymdylyq, adaldyq aq júrekten shyǵady.

Al, arly, aqyldy adam qıanatty, zorlyqty, ózimshildikti, maqtandy bilmeıdi jáne istemeıdi.

Osy úsheýiniń basy qosylsa, adam jaqsy ómir súrip, birimen biri tatý turýynda sóz joq. Biraq osy aıtylǵandarǵa qarsy, joldan qosylǵan, adamnyń boıynda birjola sińisip, bite qaınasyp qalǵan kúshti, zıandy jaý nárseler, ádetter de bar. Mine, osy jaman ádetterdiń barlyǵynan adamdar tatý turyp, jaıly ómir súre almaıdy. Olar – nápsi, ózimshildik, maqtan. Bulardan ushy-qıyry joq jaman ádetter týa bermek. Mysaly, zorlyq, aldaý, mansapqorlyq, malqumarlyq, rahymsyzdyq, meıirimsizdiq, qanisherlik, taǵy taǵylar. Bulaı bolǵanda osy jaman ádetterden qutylýdyń aılasyn izdeý kerek. Eń aldymen barlyq adamdy adal eńbek etetin jolǵa salý kerek. Ol úshin kóptiń qalaýymen ákimshilik basyna arly, aqyldy adamdardy qoıyp, sol adamdardyń buıryǵy, aqyly boıynsha týǵan, týashaq adamdardy, jastardy qazyna qaraýyna alýǵa zań shyǵarýǵa kerek te, ol zańdy buzǵandardy jazalaý kerek. Olarǵa eńbek ónerin úıretý kerek, onymen qabat oqý-bilimge jetildirý qajet. Joǵarǵy aıtylǵan jaman ádetterdi joıýǵa bular jetkiliksiz bolǵandyqtan, sol adal eńbek, bilim úırenýmen qabat «Ar bilimi» degen bilim oqytylýǵa kerek. Bul ǵylymdy aqyldy adamdar oılastyryp, pán retinde jazyp, nápsini joıyp, adam boıynda jeke ardyń qoja bolyp qalý jaǵyn kózdeý kerek. Adam boıyndaǵy nápsi keseli ketse, ózgerisi ońaı.

---