InfoHub Logo

Aqmola oblysy, Bulandy aýdany
Shubaraǵash orta mektebi
9 «A» synyp oqýshysy Sultanbekova Dılnaz

 

Jazba tarıhtan dúnıeniń tórt buryshyna áıgili bolǵan Uly Dalanyń naq ortasynan shyqqan ejelgi halyq saqtar ekendigi málim. Olar týraly grek, parsy, rım jáne qytaı tarıhshylary men saıahatshylary, elshileri alýan túrli derekter qaldyrdy. Barlyǵy da bulardy sol kezdegi Álemdi jaýlaýshy Kır men Darııge, Eskendir Zulqarnaıynǵa qarymdy toıtarys bergen er halyq retinde tarıhtyń jylnamasyna engizdi. Biraq, áli kúnge deıin saq taıpalaryn tek taıpa odaǵy retinde aıtyp,qarastyryp kelemiz. Eger, olar taıpa odaǵy dárejesinde bolsa,onda olar sol kezdegi eń qýatty ımperıalyq memleketter Parsy patshalyǵy men Eskendir ımperıasyna tótep bergen degen zańdy suraq týady. Shyndyǵynda, saq patshalary qudyretti bıleýshiler bolyp, óz bıligin muralyq jolmen qaldyryp otyrdy. Olardyń Tomarıs,Skýnha,Zarına sıaqty bıleýshileriniń aty máńgilik tarıh tasyna jazyldy. Saq dáýirinen qalǵan eskertkishter áli kúnge deıin Uly Dala beınesiniń ajyramas bóligi. Esik qorǵanynan tabylǵan saq jaýyngeriniń qarqara tárizdi bas kıimi saqtardyń álem men saıası bılik jónindegi tanym-túsiniginiń qandaı bıik te, kúrdeli bolǵandyǵyn aıǵaqtaıdy. Úshtik ólshemdegi álem (Joǵarǵy, ortańǵy, tómengi) ol tanym saqtar men túrki- mońǵol tekti halyqtarǵa tán uǵym-túsinik bolyp tabylady. Bılik sımvoldary sadaq-jebeleri. Saq jaýyngerinde ol dúnıeniń tórt buryshyna bılik ettim degendi bildiretin – tórt jebe. Ǵun patshasy Móde táńirqut eli men áskerin úsh bólik-trıadtyq júıege bóledi. Jebeniń ysqyrǵysh, úreı týdyrǵysh túrin oılap tabady.Túrkilerdiń tuńǵysh bıleýshisin Býmyn qaǵandy sadaq jebesimen daýys bergen taıpa kósemderi saılaıdy.

Kúltegin jazýynda joǵaryda kók aspan,tómende qara jer jaralǵanda, onyń ortasynda adam balasy jaralǵan. Sol adam balasyn meniń babalarym Býmyn, Estemis qaǵandar bılegen dep, eliniń, memlekettiginiń dúnıe jaralǵannan beri jasap kele jatyr degen saıası-fılosofıalyq oı túıedi.

Kóktúrikter dáýiriniń oıshyl-danasy Tonykók: Túrki halqynyń eldiginen aıyrylyp, qaǵansyz qalyp, taǵy da basqalarǵa baǵynyp, odan qaıta kóterile bastaǵany, jańa qaǵan otyrǵannan keıin eldiń basyn biriktirý sharalary, ıaǵnı «túnde uıyqtamaı, kúndiz otyrmaı, túrki eli úshin qyzyl qanyn aǵyzyp, qara terin tókkeni, kúsh-qýatyn bergeni» pash etiledi.Osynyń bári keıingi urpaqqa da úndeý retinde aıtylǵany kórinedi. Sonymen qatar, bul jerde «Máńgilik El» uǵymy, táýelsizdik rýhy, azattyq ıdeıasy bir-birimen úndesip turǵanyn baıqaımyz..

Túrki tarıhyn, kóne túrki muralaryn zertteýshi fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Qarjaýbaı Sartqojaulynyń «MANGI EL» halyqaralyq ǵylymı-kópshilik tarıhı jýrnalynda: «Máńgilik el — túrik jurtynyń danagóıi, úsh birdeı qaǵannyń keńesshisi bolǵan ataqty Tonykók (Tuı-uqyq) negizin qalaǵan ıdeıa...» — ekendigin jazǵan [2, 20-21 bb.]. Elteris Qutlyq qaǵan ekinshi Túrik qaǵanatyn qurǵannan keıin Tonykók «Máńgilik el» ıdeıasyn qolǵa aldy. Máńgilik el — maqsaty túrik eliniń bıligi dep osydan 13 ǵasyr buryn máńgilik ıdeıasyn usynǵan. Eldiń qaýipsizdigin qamtamasyz etetin geosaıası jáne ishki, syrtqy qorǵanys sheńberin jasap, máńgilik el saıasatyn Kók Túrikter iske asyrdy. Sol ıdeıa, sol murat búgingi qazaq eliniń bas uranyna aınalýda.«Kúltegin» jazýynyń qazirgi qazaq tiliniń normasyna keltirilgen Ǵubaıdolla Aıdarovtyń nusqasynda: «Kóktegi túrki táńirisi, túrkiniń qasıetti jer-sýy bylaı depti: Túrki halqy joq bolmasyn deıin, halyq bolsyn deıin...» — degen joldar bar [3, 63 b.]. Bul jerde eldiń tarıh sahnasynan ketpeı, saqtalýyn tileıdi. Máńgilik el degenimiz — memlekettiń ǵasyrlar toǵysynda, iri derjavalar arasynda básekege tótep berip, ózindik qorǵanys saıasatyn ustaný dep túsinýge bolady. Sebebi bul ıdeıa ózinen-ózi syrtqy dúnıden tys, bos keńistikte qalyptasqan joq. Bizdiń jerimiz,elimiz tól tarıhymyzǵa sál ǵana kóz júgirtkenniń ózinde eshqashan tarıhtyń kóleńke-pereferıasynda qalmaǵanyna kóz jetkizemiz. Ejelgi zamanda, Orta ǵasyrlarda únemi alyp derjavalar qyspaǵynda ómir súrýge týra keldi. Sondyqtan arǵy babalarymyz sol elderge jutylmas úshin, Qytaı sıaqty eldermen teń-báseke jasaı alatyn eldik-saıası ıdeıalardy jasaýǵa tıis boldy. Babalarymyz da sol elder sıaqty kesek el bolýǵa umtyldy. Bul jolda olardyń utqan da, utylǵan da kezderi de boldy. Tipti eldigin umytyp jaýlarynyń tabanynda qalǵan kezderi de barshylyq. Álem halyqtarynyń damýyn, onyń adamzat órkenıetine qosqan úlesin bir standartty ólshemdermen baǵalaýǵa bolmaıtyndyǵyn qazirgi izgi oıly gýmanıs – tarıhshylar dáleldep keledi.

Túrki-mońǵol halyqtarynyń úshtik qurlym júıesin áli kúnge deıin (beıresmı túrde) saqtap kele jatqan qazaq topyraǵy ejelgi ǵun men túrkiniń eldik,saıası kemeldik ıdeıalaryn qaıta túletýge eń qolaıly El men jer bolyp otyr. Otan degen - parsydan engen jańa sóz. Qazaq Otan degen sózdiń balamasy retinde el men jer-sý úshin degen uǵymdy paıdalanyp keldi.

Eli men jeriniń táýelsizdigi úshin kúńrenip kún túbine jortqan Kene handy Dosqoja aqyn el men jer ıesi dep atady. Qzaqtar ejelden Jer ananyń kıesi bar dep túsindi. «Atameken», « jer men sý» qazaqtarda sakraldi-arhıtıp uǵymdar.Ǵun patshasy Múdde qaǵannyń «bos jerdi»  kórshi memleketke bereıik degenderdi ólim jazasyna kesýi sonyń aıǵaǵy. Ári bul uly tulǵanyń oıy men isi keler urpaqqa saıası –ósıetnama bolyp qaldy. Ár halyqtyń dástúrinde tıym salynǵan nárseler bar,onyń keıbiri tek sol bir halyqqa ǵana tán. Han basymen qarashymen jaýlasýǵa, qarashynyń hanyna jaý bolýyna bizdiń elde dástúrimizde tıym salynǵan. Bóten otbasyn, El arasyn buzǵan adamdar qatań jazalanǵan. Uly Dala perzenti jeti atasyn jatqa bilip, aǵaıynyn jat qolynda qaldyrmaǵan. Olardyń uǵymynda arǵy ata-babalar-máńgi ómir súrýshi rýhtar,biz solardyń búgingi jalǵasy. Ata-baba súıegine tańba túsirmeýdi, ár qazaq ózine qasıetti mindet sanaǵan. Sol dańqty ata-babalar rýhyna,árýaǵyna laıyqty bolýǵa tyrysqan.

Ataqty adamdaryna záýlim eskertkishter qoıǵan, áli de qoıyp keledi, qoıa da bermek. Saq qorǵandarynan bastap, Alasha han, Joshy han, Áliptomar mazarlaryna deıin.Dúnıeni silkindirýshi atanǵan Shyńǵys han 1196-1206 jyl aralyǵynda kereı, naıman, shúrshit, kıdan, uıǵurlardy qol astyna qaratyp alǵannan keıin elin «Máńgi el (sońynda mońǵol bolyp ózgerdi)» dep atap, bul búkil kıiz týyrlyqtylardyń (kóshpelilerdiń) ımperıasy dep jarıalady. Kórip otyrsyz, tek qana búgingi mońǵol atanǵan halyqtardyń ǵana emes túrki, mońǵol, mánjú, túngús, shyǵys Túrkistandaǵy Arslan uıǵyrlardyń ortaq ımperıasy dep jarıalap otyr. Biz Shyńǵys hannyń dál osy jarlyǵyn ustap,  «Máńgi el» (mońǵol) ımperıasy túrkilerge de tán dep baǵalaýymyz kerek. Óıtkeni bul ımperıanyń memlekettik qurylymy (el, tór (vlast, qaǵan, han, buıruq, turǵaq (túngi kúzet), keshiktin ( han ordanyń turaqty armıasy), ondyq júıesi, sherik, kúren, uly jasa, soıyrqyl, tatvar (salyq) t.t.s.s) Kók túrikterden jalǵasqan. Kók túrikterdiń memleket qurǵan daıyn úlgisin sol qalpymen qaıtalap, damytyp qoldanǵan. Shyńǵys hannyń hatshysy Chyńǵaı Chinsan degen kereı adam edi. Al, Shyńǵys hannyń tegine keletin bolsaq, onyń arǵy tegi qıat. Hýnný (Ǵun) ımperıasy qulaǵannan keıin qıattar ekige aıryldy. Bir bóligi túrik qıat atansa (bizde Qorqyt-Ata t.t.), endi bir bóligi mońǵol qıat atandy. Shyńǵys han osy mońǵol qıattardyń keıingi urpaqtarynyń biri – borjyǵyn ( «bóri-tegin» degen maǵyna beredi) taıpasynyń áýletinen. Qazaq (túrki) pen mońǵoldyń arǵy tegi osyndaı kindiktes. Muny álemniń barlyq túrkolog ǵalymdary dáleldegen. Sondyqtan bolar búgingi qazaq, mońǵol til qoryndaǵy túbir sózdiń 40%, jalǵaýlyqtyń 60% birdeı degen tujyrymdy ataqty altaıtanýshy túrkolog aǵamyz B. Bazylhan dáleldep bergen edi.[3]

Sondyqtan qýatty memleketti qaıta tuletip jatqan El úshin - Máńgilik El — jalpy qazaqstandyq ortaq shańyraǵymyzdyń ulttyq ıdeıasy bolýǵa tıisti. Babalarymyzdyń armany. QR Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń bastamasymen Astanada asqaq rýhymyz ben máńgilik murattarymyzdy pash etip turǵan «Máńgilik El» saltanat qaqpasynyń salynýy «Máńgilik El» ıdeıasynyń melekettik ıdeologıaǵa aınalǵandyǵynyń bir dáleli. «Máńgilik El» sóziniń tereń tarıhı tamyry jáne úlken maǵynaly máni bar. Túrik shejiresinde «máńgi» sózi «Táńir», «Qudaı», «Alla» sózderimen maǵynalas qoldanyldy. Osydan keıin, «Máńgilik El» «Alla Taǵalanyń eli, halqy» degendi bildiredi jáne memleket pen ulttyń ýaqytpen shektelmegen tumary bolady deýge tolyq negiz bar.

Máńgilik El ulttyq ıdeıasynyń negizgi máni — máńgilik maqsat-murattarymyz ben mádenı-rýhanı qundylyqtarymyzǵa negizdelgen, memleket qurýshy qazaq halqy men ózge de ulttardyń ulttyq ıdeıalaryn bir arnaǵa toǵystyratyn ıdeologıa arqyly qalyptastyrylatyn qazaqtyń ulttyq memleketi. Máńgilik El ulttyq ıdeıasy degenimiz — ótkenimizden sabaq ala otyryp, bolashaǵymyzdy baıandy etý jolyndaǵy haq murattarymyz bolyp tabylady.

Paıdalanylǵan ádebıetter

1. Egemen Qazaqstan gazeti, 18 qańtar 2014 j. « Qazaqstan Respýblıkasynyń prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń   2014 jyldyń 17 qańtaryndaǵy  halyqqa joldaýy».
2. Bas redaktor: Erlan Sydyqov. «MANGI EL» halyqaralyq ǵylymı-kópshilik tarıhı jýrnaly, — Almaty, «Pride Print», baspasy, 09.2013.20-21 bet.
3. Kúltegin Tonykók: Ejelgi túrki rýna jazbalary (Ádebı nusqasyn jasaǵan Qadyr Myrza Álı..) — Almaty, «Ólke» baspasy, 2001. —  63 b. Shyńǵys han. // WWW.google.kz

---