InfoHub Logo

Jańa álipbıge qatysty qoǵamnyń pikiri men kóptiń ýáji eskeriletin bolady. Bul týraly Astanada «Jańa álipbı - jańǵyrý joly» taqyrybynda ótken dóńgelek ústel barysynda Sh.Shaıahmetov atyndaǵy tilderdi damytýdyń respýblıkalyq úılestirý-ádistemelik ortalyǵynyń dırektory Erbol Tileshov málimdedi.

«Eń aldymen, osyndaı jıyndardyń elimizdiń barlyq óńirlerinde bolyp jatqanyn atap ótkim keledi. Aımaqtardy aralap júrmiz. Apostroftyq ta, dıgraftyq nusqalar kóp taldanǵan. Onyń maqsaty - qazaq tiliniń dybystyq júıesin tolyq berý. Osy jaǵynan kelgende bul qazaq tiliniń fonetıkalyq zańdylyǵyn tolyq qanaǵattandyrady. Endi jazý negizine kelsek, qazirgi ýaqytta kóptegen syn, eskertpe, usynystar aıtylyp jatyr. Onyń bári bizdiń kókeıimizde. Biz onyń bárin jınaqtap, monıtorıń jasap otyrmyz», - deıdi Erbol Tileshov.

Onyń aıtýynsha, apostroftyq nusqa jazýdy jeńildetý maqsatynda tańdalǵan.

«Degenmen keıbir dybystarǵa qaıta oralý qajet bolatyn shyǵar. Onyń bári bolashaqtyń kún tártibinde. Ulttyq komısıa qurylǵannan keıin ǵana baryp, sol komısıa kezeń-kezeńimen jumystyń retin belgileıdi. Jospar jasalady. Sonyń ishinde osy jańa álipbıdiń emle-erejesin, orfografıalyq sózdigin jasaý máselesi kún tártibine qoıylady. Sol kezde, bálkim, emle jasaý kezinde keıbir ózgeristerdiń engizilýi ábden múmkin. Ol jóninde Senat tóraǵasy da arnaıy aıtty. Qoǵamda ondaı pikir bar. Biz bir máseleni eskerýimiz kerek: qaı nusqa bolmasyn, ǵalymdardyń ishinde de, qoǵamda da osy tásildiń birin qoldap, qalǵanynan qarsy bolatyndar bar. Sebebi, eń basynda latyn álipbıiniń tańbalary qazaq tiline arnalmaǵan. Sol sebepti, ár túrli pikirlerdiń bolýy ábden zańdy», - deıdi ortalyq dırektory.

Sonymen birge, Erbol Tileshov ulttyq tásilge - dıakrıtıkalyq tásilge barmaǵan úlken sebepti atady. Onyń aıtýynsha, álemniń 45 elinde 5 mıllıonǵa jýyq qazaq turatyndyqtan, olarǵa apostroftyq nemese dıgraftyq tásilde oqý yńǵaılyraq.

«Apostroftyq álipbıdiń ishinde «ı» men «ý» dybystary týraly aıtyp jatqandar kóbirek. Sondyqtan men osylarǵa toqtalyp ótsem. «Ý» dybysyn apostrofpen bergenimiz - basynda ol árip jobada «w» bolǵan. Biraq, dıgraftyq nusqany qaraǵanda «w» tańbasyna qarsylyq monıtorıń boıynsha 78 paıyz ekenin bildik. Sondyqtan, biz «w»-dy qabyldamadyq. «Ý»-dy apostrofpen bergen sebebimiz - orys pen qazaq tili birdeı emes. Qazaq tilinde «ý» qashan da daýyssyz. Ony dıftoń dep bizge qate túsindirip keldi. Óıtkeni, «sý» dep jazsaq, «s» men «ý» áripteriniń ortasynda «u» árpi estiledi. Úsh dybys estilgenimen, eki árippen jazyp júrdik. «Ý» dybysy «w»-ǵa estilýi men fonetıkalyq sıpaty jaǵynan kelińkireıtin edi. Biraq, jańaǵydaı qarsylyq bolǵannan keıin biz ony apostrofpen berdik. Bergen sebebimiz - orys tilindegi «ý» árpinen erekshelendirý boldy», - deıdi Erbol Tileshov.

Ortalyq dırektory sonymen qatar, «ı» árpine qatysty da túsindirme berdi.

«Mysaly, 1958 jylǵa deıin «mı» sózi «myı», «jınalys» «jyınalys» dep jazylyp keldi. Sonyń bárinde bertinde biz «y» árpin alyp tastap jazatyn boldyq. Emle boıynsha Imanbek, ıman, ımanberdi degen sózder arab-parsy tilderinen kelgen «ı»-dan bastalatyn sózder. Al «ı» - ózimizdiń tól árip. Soǵan baılanysty biz ekeýin bir tańbamen berdik», - deıdi ol.

Erbol Tileshov emle-ereje jasaýda da qıyndyqtar bolatynyn eske saldy.

«Óıtkeni, álipbı bar, emle-ereje joq. Sondyqtan, kóptegen suraqtar týyndaıdy. Orfoepıalyq sózdik joq. Álipbı tolyq qabyldanǵan joq. Osyndaı bir óliara shaqta turmyz. Aıtyp jatqan ýájderdi qabyldaımyz. Durysyn durys deımiz. Ol jóninde jumys tobynda mindetti túrde áli de áńgime bolady. Eń bastysy, álipbı 2025 jylǵa deıin tolyq enedi. Bir-eki jylda aprobasıa bolatyn shyǵar. Oǵan baılanysty álipbıge keıbir ózgerister enýi ábden múmkin. Biraq, jarlyq shyqty - negizge osy álipbı alynady», - deıdi Erbol Tileshov.

Eske sala ketsek,búgin Astanada «Jańa álipbı - jańǵyrý joly» atty dóńgelek ústel bolyp ótti. QRTuńǵysh Prezıdent Qory jáne Memlekettik tildi damytý qorynyń uıymdastyrýymenótken sharaǵa birqatar qoǵam qaıratkerleri, depýtattar, lınshvıst-ǵalymdar,fılologtar men belgili jýrnalıser qatysty.

QazAqparat

---