Mańǵystaý dıalektileriniń sózdik qordy damytýǵa qosatyn úlesi
Ǵylymı maqala
Mańǵystaý dıalektileriniń sózdik qordy damytýǵa qosatyn úlesi
Sońǵy jyldary kóptep qonystanyp jatqan qandastarymyz tilinde dıalektiler jeterlik. Bul eńbegimdi oralman qandastarymyzdyń kóp qoldanysta bar dıalektige aınalyp ketken sózderine qosa, jergilikti burynnan qalyptasyp dıalekt bolyp ketken sózdermen birtutas «Mańǵystaý dıalektileriniń sózdik qordy damytýǵa qosatyn úlesi» dep atadym. Mundaǵy maqsatym – Mańǵystaý dıalektilerin búkil Qazaqstan halyqtaryna tanystyrý jáne dıalektiler arqyly sózdik qorymyzdy baıytý.
Dıalektilik ózgeristerdi fonetıka, leksıka, gramatıka salasymen tyǵyz baılanysta qarastyrý, onyń ózine tán erekshelikterin tolyq kórsetýge múmkindik beredi. Profesor Hasan Kárimuly Muhambet «Dıalektologıaǵa» qatysty eńbekterinde dıalektileriniń osy máselesine kóp kóńil bólgen. Daýysty dybystarǵa baılanysty erekshelikterdi erin daýystylarynyń almasýy, ezýlik - ashyq, ezýlik – qysań, jýan – jińishke dybystardyń almasýy dep toptastyrǵan. Aýyzeki sóıleý tiliniń normasy boıynsha daýysty dybystar ár ýaqytta almasyp ózara sáıkesip aıtylady. Avtor munda ashyq - qysań, jýan – jińishke daýysty dybystardyń sáıkestikterin kórshi halyqtar tiliniń áserinen degen keıbir ǵalymdardyń pikirleriniń bir jaqty ekenin dáleldeıdi. Eger kórshi halyqtar tiliniń áseri bolsa, onda mundaı dybystyq qubylýlar bir óńirmen ǵana shektelip qalady degen qorytyndyǵa keledi.
Ǵalym daýysty dybystyń sáıkestikterden shyǵatyn qorytyndysyn bylaı tujyrymdaıdy. Qazaq tilinde sózdiń daýysty dybystar jaǵynan ózgerýi eki túrli aıtylýy qazaq tilinde aıryqsha kórinedi, ári sáıkestilik qazaq tiliniń kúrdeli fonetıkalyq qubylystarynyń biri ekenine asa kóńil aýdarady. Qazaq tili govorlaryndaǵy tarıhı turǵydan qarastyrylatyn qatań men uıań daýyssyzdar arasyndaǵy sáıkestikterdi, ıaǵnı alty jup quraıtyn 12 baıyrǵy daýyssyzdar arqyly erekshelikterin sóz etedi. Qazaq tilinde qatań + uıań ǵana daýyssyzdar sáıkestilik quramaıdy eken, (j – d, d - j, j - z, z - j) uıań dybystar bir – birimen sáıkesip keledi, ıaǵnı bul qubylys s - t, t - s, p - t, p - q, s - sh sıaqty qatań dybystar arasynda molynan ushyrasatyndyǵyn dáleldeıdi. [4]
Men de aǵamyz profesor H. Muhambettiń jasaǵan zertteýindegideı Mańǵystaý dıalektileriniń birqatary - dybystardyń ózgerýimen, aýysýymen baılanysty paıda bolatynyna kózim jetti. Solardyń birshamasyna toqtalyp óteıin: aıtyný - aıtý, aıyptar - aıypker, alaq - ǵýlaq - alaq - julaq, aldaǵandaı - álde qandaı, alym - ǵalym, anysyn - munysyn - onysyn - munysyn, at shabý - atqa shabý, aýyzdaı - aýyzsha, bala - bajyr – bala - shaǵa, kóshershilik – kóshpendilik t. b. Osylardyń jasalý jolyn birer mysaldarmen túsindirýge bolady. Mysaly, kóshershilik dıalektisi kóshý sózin negizinde týǵan, - shilik zattyq maǵyna berip turǵan sóz týdyrýshy jurnaq. Al bizdiń ádebı tilimizde kóshpendi sózi qalyptasqan, sondyqtan kóshpendilik ádebı til sózi de, kóshershilik dıalekt bolyp esepteledi. Jáne bul sózderdi mańǵystaýlyq oralman qandastarymyz kóp qoldanady. Dybystardyń aýysýymen ózgeriske túsip dıalektiler qataryn tolyqtyrǵan Mańǵystaý oblysy Beıneý aýdanynan mańlaı – mańdaı, saqqyz – saǵyz, arza – aryz, qoıyp tur – toqtaı tur, qoıa tur, bir – jar - birli – jarym, jekeme - jeke – jekpe - jek, ne pále – ne bále, bilgir – bilgish, oqjaı – oqshantaı, páshına – pechene, biratala – bir jolata, mynaıaǵynda – myna jaǵynda, ústeısiń – sóıtesiń, otyryspaq (otyrý sózinen shyqqan) – saýyq keshi sıaqty sózderdi jınadym. Osy jerde jáne bir aıta keter jaıt – bul sózder áli 2007 jyly shyqqan sońǵy dıalektologıalyq sózdikke enbegen.
Mańǵystaý oblysy, Beıneý aýdany,
Beıneý selosy «Ústirt orta mektebi» MM
Dırektordyń ǵylymı – ádistemelik
jumystar jónindegi orynbasary,
qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi Nurymova Marıa
Mańǵystaý dıalektileriniń sózdik qordy damytýǵa qosatyn úlesi
Sońǵy jyldary kóptep qonystanyp jatqan qandastarymyz tilinde dıalektiler jeterlik. Bul eńbegimdi oralman qandastarymyzdyń kóp qoldanysta bar dıalektige aınalyp ketken sózderine qosa, jergilikti burynnan qalyptasyp dıalekt bolyp ketken sózdermen birtutas «Mańǵystaý dıalektileriniń sózdik qordy damytýǵa qosatyn úlesi» dep atadym. Mundaǵy maqsatym – Mańǵystaý dıalektilerin búkil Qazaqstan halyqtaryna tanystyrý jáne dıalektiler arqyly sózdik qorymyzdy baıytý.
Dıalektilik ózgeristerdi fonetıka, leksıka, gramatıka salasymen tyǵyz baılanysta qarastyrý, onyń ózine tán erekshelikterin tolyq kórsetýge múmkindik beredi. Profesor Hasan Kárimuly Muhambet «Dıalektologıaǵa» qatysty eńbekterinde dıalektileriniń osy máselesine kóp kóńil bólgen. Daýysty dybystarǵa baılanysty erekshelikterdi erin daýystylarynyń almasýy, ezýlik - ashyq, ezýlik – qysań, jýan – jińishke dybystardyń almasýy dep toptastyrǵan. Aýyzeki sóıleý tiliniń normasy boıynsha daýysty dybystar ár ýaqytta almasyp ózara sáıkesip aıtylady. Avtor munda ashyq - qysań, jýan – jińishke daýysty dybystardyń sáıkestikterin kórshi halyqtar tiliniń áserinen degen keıbir ǵalymdardyń pikirleriniń bir jaqty ekenin dáleldeıdi. Eger kórshi halyqtar tiliniń áseri bolsa, onda mundaı dybystyq qubylýlar bir óńirmen ǵana shektelip qalady degen qorytyndyǵa keledi.
Ǵalym daýysty dybystyń sáıkestikterden shyǵatyn qorytyndysyn bylaı tujyrymdaıdy. Qazaq tilinde sózdiń daýysty dybystar jaǵynan ózgerýi eki túrli aıtylýy qazaq tilinde aıryqsha kórinedi, ári sáıkestilik qazaq tiliniń kúrdeli fonetıkalyq qubylystarynyń biri ekenine asa kóńil aýdarady. Qazaq tili govorlaryndaǵy tarıhı turǵydan qarastyrylatyn qatań men uıań daýyssyzdar arasyndaǵy sáıkestikterdi, ıaǵnı alty jup quraıtyn 12 baıyrǵy daýyssyzdar arqyly erekshelikterin sóz etedi. Qazaq tilinde qatań + uıań ǵana daýyssyzdar sáıkestilik quramaıdy eken, (j – d, d - j, j - z, z - j) uıań dybystar bir – birimen sáıkesip keledi, ıaǵnı bul qubylys s - t, t - s, p - t, p - q, s - sh sıaqty qatań dybystar arasynda molynan ushyrasatyndyǵyn dáleldeıdi. [4]
Men de aǵamyz profesor H. Muhambettiń jasaǵan zertteýindegideı Mańǵystaý dıalektileriniń birqatary - dybystardyń ózgerýimen, aýysýymen baılanysty paıda bolatynyna kózim jetti. Solardyń birshamasyna toqtalyp óteıin: aıtyný - aıtý, aıyptar - aıypker, alaq - ǵýlaq - alaq - julaq, aldaǵandaı - álde qandaı, alym - ǵalym, anysyn - munysyn - onysyn - munysyn, at shabý - atqa shabý, aýyzdaı - aýyzsha, bala - bajyr – bala - shaǵa, kóshershilik – kóshpendilik t. b. Osylardyń jasalý jolyn birer mysaldarmen túsindirýge bolady. Mysaly, kóshershilik dıalektisi kóshý sózin negizinde týǵan, - shilik zattyq maǵyna berip turǵan sóz týdyrýshy jurnaq. Al bizdiń ádebı tilimizde kóshpendi sózi qalyptasqan, sondyqtan kóshpendilik ádebı til sózi de, kóshershilik dıalekt bolyp esepteledi. Jáne bul sózderdi mańǵystaýlyq oralman qandastarymyz kóp qoldanady. Dybystardyń aýysýymen ózgeriske túsip dıalektiler qataryn tolyqtyrǵan Mańǵystaý oblysy Beıneý aýdanynan mańlaı – mańdaı, saqqyz – saǵyz, arza – aryz, qoıyp tur – toqtaı tur, qoıa tur, bir – jar - birli – jarym, jekeme - jeke – jekpe - jek, ne pále – ne bále, bilgir – bilgish, oqjaı – oqshantaı, páshına – pechene, biratala – bir jolata, mynaıaǵynda – myna jaǵynda, ústeısiń – sóıtesiń, otyryspaq (otyrý sózinen shyqqan) – saýyq keshi sıaqty sózderdi jınadym. Osy jerde jáne bir aıta keter jaıt – bul sózder áli 2007 jyly shyqqan sońǵy dıalektologıalyq sózdikke enbegen.
Mańǵystaý oblysy, Beıneý aýdany,
Beıneý selosy «Ústirt orta mektebi» MM
Dırektordyń ǵylymı – ádistemelik
jumystar jónindegi orynbasary,
qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi Nurymova Marıa
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Úlgerimi tómen oqıtyn oqýshylarmen jumystardy uıymdastyrý
