Matematıkalyq saýattylyq ómir súrýdiń qajetti komponenti
Qazirgi tańda qoǵamdy damytý úshin orta mekteptiń aldynda turǵan negizgi mindetterdiń biri – oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletin barynsha ashyp, tolyqqandy qoǵam qurýǵa óziniń bar múmkindigin jumsaıtyn shyǵarmashylyq qabiletti jeke tulǵa qalyptastyrý. Sondyqtan, matematıkany oqytýda oqýshylarǵa oqý materıalyn este saqtaýǵa emes, osy materıaldy shyǵarmashylyqpen qoldaný sheberligin qalyptastyrýǵa kóp kóńil bólinedi.
Oqýshylarǵa matematıkalyq mádenıet, oı-áreketiniń matematıkalyq stılin qalyptastyrýdyń negizgi joly - ár túrli matematıkalyq esepterdi shyǵarý úrdisinde oqýshylardyń oqý áreketin utymdy, tıimdi uıymdastyrý jáne basqarý.
Osyǵan oraı, naryqtyq ekonomıka dáýirinde jas urpaqqa matematıkanyń negizin meńgertý, bilim berý men tárbıeleýdiń birden-bir negizgi máselesi bolyp tabylady.
Elimizge asa qajetti bilgir mamandardyń, daryn ıeleriniń, óte talantty tulǵalardyń dáris alar alǵashqy uıasy – mektep. Órender mektep qabyrǵasynda ótken on bir jyl ishinde tıisti ǵylym negizderinen tıanaqty bilimmen qarýlanady.
Bolashaq ǵalymdar – búgingi kúnniń oqýshylary, erteńgi óreli izdenisterdi búginnen bastap bilýi kerek.
“Bala baqyty – jaqsy ustaz qolynda” degen sózdiń túp negizi osynda jatqan sıaqty.
Jeke pánderden beriletin bilim sapasyn arttyrý sol pánniń tóńireginde jumys júrgizýimen ǵana iske aspaıdy. Bularmen qosa árbir jeke pán muǵalimderinen oqýshylardyń bir pánnen alǵan bilimin basqa bir pánde paıdalana alatyndaı dárejede jumys júrgizý talap etiledi.
Oqýshylar árbir jeke pánniń ózindik “fılosofıasyn” meńgermeıinshe ol pánnen tyńǵylyqty tereń bilim ala almaıdy.
Oqýshy bilimindegi formalızmdi boldyrmaýdyń negizgi quraly – olarǵa pán boıynsha jan-jaqty bilim berip, dúnıege ǵylymı kózqarasyn qalyptastyrý.
Matematıka pániniń basty maqsaty – oqýshylardyń logıkalyq oılaý qabiletin damytý. Logıkalyq oılaý qabiletin arttyrýda eseptiń atqaratyn roli zor. Sebebi, esep shyǵarý – mıdyń “gımnastıkasy”. Logıkalyq oılaý qabileti joǵary oqýshy qaı pánniń materıalyn bolsa da ońaı meńgerip tez túsinedi. Sondyqtan bul pánnen oqý úlgirimi jaqsy oqýshynyń basqa pánderden de úlgirimi jaqsy bolady. Sebebi ár pánniń oqý materıaldary mazmundary jaǵynan ár túrli bolǵanymen ony ıgerýdegi logıkalyq oılaý operasıalary men oı qorytý formalary birdeı bolyp keledi.
Amerıkalyq pedagog-matematık D.Poıa bylaı degen: «Matematıkany bilý degen ne? Bul esepterdi shyǵara bilý, onda standarttyq esepterdi ǵana emes, oılaýdyń erkindigin, sananyń salaýattylyǵyn, ózindik bolmysty, tapqyrlyqty kerek etetin esepterdi shyǵarý». Sondyqtan, orta mekteptiń matematıka kýrsynyń birinshi ári eń basty mindeti esep shyǵarýdyń ádistemelik jaqtaryna nazar aýdarý.
Matematıkanyń teorıalyq negizin esep túrinde meńgerý oqýshynyń oıyn belsendiredi, ıkemdilik, jylylyq, tereńdik, jınaqylyq, júıelik, t.b. tárizdi qajetti qasıetterdi qalyptastyrady. Sonymen qatar, esepter matematıkalyq bilim, bilik daǵdy júıesin qalyptastyrýdyń mańyzdy quraly, al esep shyǵarý - oqý jáne kásiptik árekettiń jetekshi túri. Árbir eseptiń ózindik ádistemelik maqsaty da bar.
Sondyqtan oqýshy esepti jyldam ári qatesiz shyǵarýǵa, jattyǵa túsýge umtylýdan góri, ony shyǵarmashylyqpen sheshýge, sheshiminen tıisti qorytyndy jasaı bilýge tyrysýy qajet. Matematıkany úırenýmen belsendi shuǵyldaný, shyn máninde, esep shyǵarý.
Matematıkalyq esepterdiń tárbıelik máni zor. Esep shyǵarý kezinde tózimdilik pen tabandylyq qalyptasady. Tıimdi sheshimdi izdeý jazýdyń, syzýdyń yqshamdyǵy men muqıattyǵyn kerek etedi. Oılaýdyń erekshe matematıkalyq stıline tárbıeleıdi:
• Talqylaýdyń, formaldik - logıkalyq sulbasyn saqtaý (taldaý, qurý, dáleldeý, zertteý);
• Oıdyń yqshamdyǵy;
• Oılaý barysynyń naqtylyǵy;
• Matematıkalyq sımvolıkany dál qoldaný
Oqýshy bilimine muǵalim bergen baǵa oqýshynyń ishteı ózin-ózi baǵalaýyna saı kelmese, onyń belsendiligine teris yqpal etedi, ıaǵnı, kóterme baǵa oqýǵa degen tutynýshylyq qatynasty damytýǵa, muǵalim bedelin túsirýge soqtyrady, al tómen baǵa qoıý jaǵymsyz sezim, óz múmkindigine senimsizdik, keıde daý-damaı týdyrady.
Esep shyǵarý, taldaý esepter júıesin qurýdyń mynadaı ádistemelik erekshelikterin anyqtaýǵa jol ashty:
1) esep mazmunyndaǵy málimetterdiń ǵylymılyǵy;
2) esep shyǵarýdy úıretýdiń damytýshy sıpaty;
3) esepti kásibı túrde shyǵara bilýdi qalyptastyrý men damytýdyń júıeliligi jáne sabaqtastyǵy;
4) esep mazmunynda másele kóterilýi;
5) esep mazmunynyń kásibı baǵyttylyǵy;
6) esep shyǵarýdy úıretýdegi sanalylyq pen maqsattylyq;
Osynyń bárinde de matematıkalyq oılaýdyń jetkilikti túrdegi joǵary deńgeıin qalyptastyrý qajet.
Esep shyǵarýǵa úıretýdiń ádistemelik aspektilerin qarastyra kele matematıka pániniń muǵalimine ádistemelik nusqaýlar usynamyz:
• matematıkaǵa qyzyǵyńyz, oqýshylaryńyzdy qyzyqtyryńyz;
• matematıkalyq bilimdi molaıtyńyz, ádistemelik sheberligińizdi damytyńyz;
• «Muǵalim - oqýshy» tulǵalyq baǵdarly baılanysyn júzege asyryńyz;
• oqýshylardyń aqyl-oı qabiletiniń, shyǵarmashylyq darynynyń damýyna óz ádistemelik qabiletińizdi ushtastyryp, sheberlikti tıimdi qoldanyńyz;
• esep shyǵarýdyń paıdaly jaǵyn bólip qarastyryńyz;
• ańǵarǵyshtyqqa jáne dáleldeýge arnalǵan esepterdi jıirek qoldanyńyz;
• ǵylymı-zertteý jumystaryna qatysyńyz.
Oqýshylarǵa matematıkalyq mádenıet, oı-áreketiniń matematıkalyq stılin qalyptastyrýdyń negizgi joly - ár túrli matematıkalyq esepterdi shyǵarý úrdisinde oqýshylardyń oqý áreketin utymdy, tıimdi uıymdastyrý jáne basqarý.
Osyǵan oraı, naryqtyq ekonomıka dáýirinde jas urpaqqa matematıkanyń negizin meńgertý, bilim berý men tárbıeleýdiń birden-bir negizgi máselesi bolyp tabylady.
Elimizge asa qajetti bilgir mamandardyń, daryn ıeleriniń, óte talantty tulǵalardyń dáris alar alǵashqy uıasy – mektep. Órender mektep qabyrǵasynda ótken on bir jyl ishinde tıisti ǵylym negizderinen tıanaqty bilimmen qarýlanady.
Bolashaq ǵalymdar – búgingi kúnniń oqýshylary, erteńgi óreli izdenisterdi búginnen bastap bilýi kerek.
“Bala baqyty – jaqsy ustaz qolynda” degen sózdiń túp negizi osynda jatqan sıaqty.
Jeke pánderden beriletin bilim sapasyn arttyrý sol pánniń tóńireginde jumys júrgizýimen ǵana iske aspaıdy. Bularmen qosa árbir jeke pán muǵalimderinen oqýshylardyń bir pánnen alǵan bilimin basqa bir pánde paıdalana alatyndaı dárejede jumys júrgizý talap etiledi.
Oqýshylar árbir jeke pánniń ózindik “fılosofıasyn” meńgermeıinshe ol pánnen tyńǵylyqty tereń bilim ala almaıdy.
Oqýshy bilimindegi formalızmdi boldyrmaýdyń negizgi quraly – olarǵa pán boıynsha jan-jaqty bilim berip, dúnıege ǵylymı kózqarasyn qalyptastyrý.
Matematıka pániniń basty maqsaty – oqýshylardyń logıkalyq oılaý qabiletin damytý. Logıkalyq oılaý qabiletin arttyrýda eseptiń atqaratyn roli zor. Sebebi, esep shyǵarý – mıdyń “gımnastıkasy”. Logıkalyq oılaý qabileti joǵary oqýshy qaı pánniń materıalyn bolsa da ońaı meńgerip tez túsinedi. Sondyqtan bul pánnen oqý úlgirimi jaqsy oqýshynyń basqa pánderden de úlgirimi jaqsy bolady. Sebebi ár pánniń oqý materıaldary mazmundary jaǵynan ár túrli bolǵanymen ony ıgerýdegi logıkalyq oılaý operasıalary men oı qorytý formalary birdeı bolyp keledi.
Amerıkalyq pedagog-matematık D.Poıa bylaı degen: «Matematıkany bilý degen ne? Bul esepterdi shyǵara bilý, onda standarttyq esepterdi ǵana emes, oılaýdyń erkindigin, sananyń salaýattylyǵyn, ózindik bolmysty, tapqyrlyqty kerek etetin esepterdi shyǵarý». Sondyqtan, orta mekteptiń matematıka kýrsynyń birinshi ári eń basty mindeti esep shyǵarýdyń ádistemelik jaqtaryna nazar aýdarý.
Matematıkanyń teorıalyq negizin esep túrinde meńgerý oqýshynyń oıyn belsendiredi, ıkemdilik, jylylyq, tereńdik, jınaqylyq, júıelik, t.b. tárizdi qajetti qasıetterdi qalyptastyrady. Sonymen qatar, esepter matematıkalyq bilim, bilik daǵdy júıesin qalyptastyrýdyń mańyzdy quraly, al esep shyǵarý - oqý jáne kásiptik árekettiń jetekshi túri. Árbir eseptiń ózindik ádistemelik maqsaty da bar.
Sondyqtan oqýshy esepti jyldam ári qatesiz shyǵarýǵa, jattyǵa túsýge umtylýdan góri, ony shyǵarmashylyqpen sheshýge, sheshiminen tıisti qorytyndy jasaı bilýge tyrysýy qajet. Matematıkany úırenýmen belsendi shuǵyldaný, shyn máninde, esep shyǵarý.
Matematıkalyq esepterdiń tárbıelik máni zor. Esep shyǵarý kezinde tózimdilik pen tabandylyq qalyptasady. Tıimdi sheshimdi izdeý jazýdyń, syzýdyń yqshamdyǵy men muqıattyǵyn kerek etedi. Oılaýdyń erekshe matematıkalyq stıline tárbıeleıdi:
• Talqylaýdyń, formaldik - logıkalyq sulbasyn saqtaý (taldaý, qurý, dáleldeý, zertteý);
• Oıdyń yqshamdyǵy;
• Oılaý barysynyń naqtylyǵy;
• Matematıkalyq sımvolıkany dál qoldaný
Oqýshy bilimine muǵalim bergen baǵa oqýshynyń ishteı ózin-ózi baǵalaýyna saı kelmese, onyń belsendiligine teris yqpal etedi, ıaǵnı, kóterme baǵa oqýǵa degen tutynýshylyq qatynasty damytýǵa, muǵalim bedelin túsirýge soqtyrady, al tómen baǵa qoıý jaǵymsyz sezim, óz múmkindigine senimsizdik, keıde daý-damaı týdyrady.
Esep shyǵarý, taldaý esepter júıesin qurýdyń mynadaı ádistemelik erekshelikterin anyqtaýǵa jol ashty:
1) esep mazmunyndaǵy málimetterdiń ǵylymılyǵy;
2) esep shyǵarýdy úıretýdiń damytýshy sıpaty;
3) esepti kásibı túrde shyǵara bilýdi qalyptastyrý men damytýdyń júıeliligi jáne sabaqtastyǵy;
4) esep mazmunynda másele kóterilýi;
5) esep mazmunynyń kásibı baǵyttylyǵy;
6) esep shyǵarýdy úıretýdegi sanalylyq pen maqsattylyq;
Osynyń bárinde de matematıkalyq oılaýdyń jetkilikti túrdegi joǵary deńgeıin qalyptastyrý qajet.
Esep shyǵarýǵa úıretýdiń ádistemelik aspektilerin qarastyra kele matematıka pániniń muǵalimine ádistemelik nusqaýlar usynamyz:
• matematıkaǵa qyzyǵyńyz, oqýshylaryńyzdy qyzyqtyryńyz;
• matematıkalyq bilimdi molaıtyńyz, ádistemelik sheberligińizdi damytyńyz;
• «Muǵalim - oqýshy» tulǵalyq baǵdarly baılanysyn júzege asyryńyz;
• oqýshylardyń aqyl-oı qabiletiniń, shyǵarmashylyq darynynyń damýyna óz ádistemelik qabiletińizdi ushtastyryp, sheberlikti tıimdi qoldanyńyz;
• esep shyǵarýdyń paıdaly jaǵyn bólip qarastyryńyz;
• ańǵarǵyshtyqqa jáne dáleldeýge arnalǵan esepterdi jıirek qoldanyńyz;
• ǵylymı-zertteý jumystaryna qatysyńyz.
You Might Also Like
