InfoHub Logo

«MEKTEP JASYNA DEIİNGİ BALALARDY OIYNDAR ARQYLY TANYMDYQ QABİLETTERİN DAMYTÝ»
 
«Oıyn balanyń aldynan ómir esigin ashyp, onyń tanymdyq qabiletin damytady, oıynsyz aqyl - oıdyń qalypty damýy joq jáne bolýy múmkin emes»,- dep V. A. Sýhomlınskıı aıtqandaı, oıyn dúnıege qaraı ashylǵan úlken jaryq ispetti. Oıyn arqyly balanyń ózin - ózi basqarý qabileti, tárbıeligi, jaýapkershiligi, oqý qyzmetine degen yntasy, uıymshyldyǵy artady. 
Álem bala ómirine birtindep kiredi. Bala eń aldymen ony úıde, bóbekjaı - baqshada ne qorshap turǵanyn uǵynady. Birtindep ómirden alǵan tájirıbesi kóbeıedi. Mektep jasyna deıingi balalar óziniń aınalasyndaǵy qorshaǵan ortamen tanysýǵa óte qushtar. Bul balanyń birneshe suraqtar qoıýyna ákelip soǵady. Iaǵnı, balaǵa álem azdap ǵana syryn ashsa, onda balanyń bilýge degen qushtarlyǵy arta túsedi. Oıyn – balanyń birinshi áreketi, sondyqtan da onyń mán – maǵynasy erekshe. Qazaq halqynyń uly oıshyly Abaı Qunanbaev: «Oıyn oınap, án salmaı, óser bala bola ma?», - dep aıtqandaı, balanyń ómirinde oıyn erekshe oryn alady. Mektep jasyna deıingi balalardyń zeıini turaqsyz bolady. Olardy birkelki jumys tez jalyqtyrady. Sondyqtan olardyń zeıinin únemi qajetti baǵytqa aýdarý úshin oıyn túrinde júrgizý qajet. Óıtkeni uıymdastyrylǵan oqý qyzmetinde alǵan bilimdi oıynmen tıanaqtaý bilimniń beriktigine negiz qalaıdy. Oıyn barysynda balanyń jeke basynyń qasıetteri qalyptasady. Balanyń qýanyshy men renishi oıynda aıqyn kórinedi. Oıyn kezindegi balanyń psıhologıalyq ereksheligi mynada: olar oılanady, emosıalyq áseri ushqyndalady, belsendiligi artady, erik qasıeti, qıal elesteri damıdy, munyń bári balanyń shyǵarmashylyq qabileti men darynyn ushtaıdy. Mektep jasyna deıingi balalar kórgenderin, baıqaǵandaryn, aınalasynan estigenderin oıyn kezinde qoldanatyn baıqaýǵa bolady. Oıyn aınaladaǵy bolmysty beıneleıdi. Oıyn barysynda balalar dúnıeni tanı bastaıdy, óziniń kúsh jigerin jumsap, sezimin bildirýge múmkindik alady, adamdarmen aralasýǵa úırenedi. Sondyqtan da oıshyl uly adamdar balalardy oıyn arqyly oqytý kerek degen oıǵa keldi. Oıyn arqyly oqytý, bul oı kóptegen oqytýshylar men tárbıeshilerdi qyzyqtyrdy. Grýzın pedagogy Sh. A. Amonashvılı oıyn arqyly balalarǵa óte qıyn álemdik tanymdy túsindire bildi. Sh. A. Amonashvılı óz oqýshylarymen oıyn oınaǵanda ózin balalarmen birdeı qoıa otyryp, olardyń kóńiline, oıyna, sanasyna paıdaly uǵymdy berip, óz isine senimdi bolyp, qıyndyqtardy jeńe bilýge úıretti, balanyń kózderinde bilimge degen qushtarlyqty baıqady. Oıyn arqyly oqytýdyń arqasynda dıdaktıkalyq oıyn paıda boldy. Bul oıyndardy tárbıeshiniń shyǵarmashylyqpen túrlendire otyryp, balalardyń psıhofızıologıalyq erekshelikterin eskerip, jańa taqyrypty ótkende, ótilgen materıaldy qaıtalaǵanda, bilimdi tıanaqtaý kezinde is - árekettiń mazmunyna saı paıdalanýǵa bolady. Sondyqtan, bundaı oıyndar oınaý balalardyń oılaý, qabyldaý, elikteý qabileti jáne zattardyń túrin, túsin, kólemin ajyrata bilýin damyta túsý úshin óte qajet. 
K. D. Ýshınskıı mektep jasyna deıingi balalardyń erekshelikterin eskere, bylaı dep jazady: «Bala tabıǵatty, kórnekilikti asa qajetsinedi. Balaǵa ózine belgisiz bes sózdi jalań úırete bastasańyz, kóp ýaqytty zaıa ketirip, bosqa qınalasyz. Al endi jıyrma sózdi sýrettermen baılanystyra úıretseńiz, bala ony lezde qaǵyp alady. Siz balaǵa qarapaıym ǵana oıyńyzdy qansha túsindirseńiz de, ońaı uǵa qoımaıdy. Dál sol oıdy kúrdeli sýretter kórsete baıandasańyz, ol sizdi tez túsinedi».
Dıdaktıka - termıni grektiń «dıdaktos», ıaǵnı úıretetin degen sózden shyqqan. Dıdaktıkalyq oıyn – onyń aty aıtyp turǵandaı, balanyń aqyl - oıyn damytyp, tanym túsinikterdi ajyratýdaǵy ádisterdiń biri. Oıyn arqyly oqytý – mektep jasyna deıingi kezeńniń, negizgi ereksheligi. Bilimdi meńgerý jáne ony bekitý úshin, daǵdy men ádet qalyptastyrýda balaǵa qaıtalaý jáne jattyǵý qajet. Eger balanyń oılaýy obrazdy, emosıalyq áserde bolsa, ol soǵurlym jaqsy nátıje beredi, sondaı - aq bilim qyzyqty áreketpen baılanysty bolsa, ondaı bilimdi bala durys meńgeredi. Bala árbir zatty ustap, dámin tatyp, san ret baıqap kóredi. Bóbekjaı - baqshada bala psıhıkasynyń damýyna oıyn áreketi sheshýshi ról atqaratyndyǵy týraly belgili ǵalymdar (J. Aımaýytuly, M. Jumabaev, Sh. Qudaıberdiuly, S. Toraıǵyrov, T. Tájibaev t. b) óz eńbekterinde aıtyp ketken. Pedagogıkalyq úrdisti jetildirýde oıynnyń alar orny jóninde qazaqstandyq ǵalym N. Quljanova da zerttegen. Oıyn bala úshin elikteý, ınstınkt kúndelikti negizgi is - áreket jáne ómiri dep dáleldegen. N. Quljanovanyń aıtýy boıynsha oıyndy ádeptilik, tárbıelik maqsatqa paıdalaný – bolashaq ómirine túzý jol salý, úlkenderge elikteý jáne ómirdiń talaptaryna saı beıimdeý dep túsindirgen. Dıdaktıkalyq oıyndarda mindetti túrde eki bala qatysatyn oıyndar túrin paıdalanǵan tıimdi. Oıyn arqyly oqytý úshin dıdaktıkalyq oıyndar qurylǵan. Balalarǵa tapsyrmalar oıyn túrinde beriledi, bul dıdaktıkalyq oıyndardyń negizgi erekshelikteri. Balalar oınaý arqyly belgili bir bilim, bilik, daǵdylardy jáne oıyn áreketterin meńgeredi. Ár dıdaktıkalyq oıynnyń tanymdylyq jáne tárbıelik mazmuny bolady. Mektep jasyna deıingi balalar mekemelerinde balalarmen ótkiziletin matematıkanyń alǵashqy uǵymdaryn qalyptastyrýda oıynnyń mynadaı túrlerin paıdalanýǵa bolady: 
1) dıdaktıkalyq oıyndar – logıkalyq oılaýyn, matematıkalyq qabiletterin damytady. 
2) sanǵa baılanysty sanamaq, jańyltpashtar, jumbaqtar – balalardyń sandardy tanyp bilýin, tilderin jattyqtyrý, este saqtaýyn, oılaý qabiletterin damytady. 
3) matematıkalyq sergitý sátteri – keńistikti baǵdarlaý, qımyl qozǵalysty damytady, dıdaktıkalyq oıyndar mazmuny, oıyndy uıymdastyrýdyń ádis – tásilderin meńgertedi. Olar balalardyń zeıinin, este saqtaýyn, baıqaǵyshtyǵyn, kózben mólsherleýin, tapqyrlyǵyn damytýǵa, matematıkalyq bilimderin, ıkemdilikteri men daǵdylaryn, zattardy túsi, ólshemi, pishini boıynsha toptastyrýǵa, salystyrýǵa, ajyratýǵa, keńistik pen ýaqytty baǵdarlaýǵa úıretedi. Balalardyń logıkalyq oılaý, qabyldaý, este saqtaý qabiletterin, zeıinin, qoldyń usaq motorıkasyn damytýǵa arnalady.
 Mektep jasyna deıingi balanyń damytatyn, ósiretin ári tárbıeleıtin negizgi is - áreketi - oıyn. Oıyn arqyly bala óziniń qorshaǵan ortamen, tabıǵatpen, qoǵamdyq qubylystarmen adamdardyń eńbegimen qarym - qatynastarmen tanystyrady. Halqymyz oıyndardy tek balalardy aldandyrý, kóńilin kóterý ádisi dep qaramaı jas erekshelikterine saı olardyń kóz qarastaryn minez - qulyqtaryn qalyptastyrý quraly dep erekshe baǵalaǵan. 
Dıdaktıkalyq oıyndar 3 - topqa bólinedi: 
1. Zattyq dıdaktıkalyq oıyndar - dıdaktıkalyq oıynshyqtarmen jáne túrli oıyn materıaldarymen uıymdastyrylady. 
2. Ústel ústinde oınalatyn dıdaktıkalyq oıyndar. 
3. Sózdik dıdaktıkalyq oıyndar. 
Dıdaktıkalyq oıyndar sábıler tobynan bastalady. Munda joǵary toptarǵa qaraǵanda jeńil túrleri oınatylady. Balalar oıynshyqtardy qolymen ustap, kózimen kórip, sıpap sezý arqyly oınaıdy. Nemese oıynshyq zattardy sıapttaýǵa bolady. Mysaly: Bala oınap otyrǵan mashınanyń dóńgelegi nesheý, túsi qandaı? Dop - domalaq. Ol kúnge uqsaıdy. Doppen biz qyzyqty oıyndar oınaımyz. t. b Kýbıkterdi túsine qaraı toptastyr, qane sen kók kýbıkterdi ákelshi, ústelge aparyp qoıshy. Bul jerde balalar keńistikti baǵdarlaýdy úırenedi. 
Dıdaktıkalyq oıyndar eresek toptarda tómengi toptarǵa qaraǵanda kúrdelenip júrgiziledi. Oıyn sharttary men kórnekilikterin paıdalaný arqyly oıyn áreketin damytýǵa bolady. Dıdaktıkalyq oıyndar balanyń aqyl - oıyn oılaý qabiletin, qabyldaýyn, este saqtaýyn, zeıinin damytýǵa, salystyrýǵa, jikteýge ózin - ózi baqylaýǵa úıretedi. 
Mysaly: «Telefon» oıynynda dıalogtyq sóıleýdegi áńgimeniń maqsaty bir nárse jaıynda suralyp balanyń oǵan jaýap berýge belgili bir áreketke túrtki bolýǵa úıretý bolyp tabylady. 
Oıyn qyzyqty tartymdy ótý úshin dıdaktıkalyq oıyndardy durys uıymdastyrý kerek. Oıynǵa kerekti quraldar ár balaǵa jetkilikti bolý kerek, sonda ǵana balalarǵa túsinikti bolady. Dıdaktıkalyq oıyndardyń quraldary uzaq ýaqyt saqtalý úshin estetıkalyq, gıgıenalyq talaptaraǵa saı ádemi qoraptarda, qaltalarda turý kerek. Uıymdastyrylǵan oqý qyzmetinde dıdaktıkalyq oıyndardy qoldansaq alǵa qoıǵan maqsatymyzǵa jetemiz. Zattyq dıdaktıkalyq oıynnyń túrleri tómendegideı zattarmen oınatylady. 
Kıim túrlerimen oınatylatyn dıdaktıkalyq oıyndar: Kıimderdi balalarmen tanystyrýmen qatar kıiný daǵdylaryn qalyptastyrýǵa úıretemiz. 
Zattyq ydystardy qoldaný arqyly júrgiziledi: Ydystardy qoldana otyryp jeke jáne jalpy ataýyn aıta bilýge balalardy úıretemiz. Sonymen qatar «Qýyrshaqqa tamaq daıyndaımyz» oıynyn oınata otyryp ydystardy qoldanýdyń ádisterin úıretemiz. Mysaly: qasyqty oń qolǵa ustaımyz, tarelkeni eki qolmen ustaımyz. t. b. 
 Zattyq jemis - jıdekterdi qoldaný: Zattyq jemis – jıdekterdi qoldana otyryp balarmen birneshe oıyndar ótkizýge bolady. Mysaly: «Ǵajaıyp dorba» oıynyn alatyn bolsaq, onda jemister men kókenisterdi sıpap sezý arqyly onyń pishinin anyqtaý, túsin anyqtaý jáne atyn ataýǵa úıretýge bolady. 
 Zattyq úı janýarlayn qoldaný arqyly: Zattyq úı janýarlardy qoldana otyrap balalardyń zeıinin, este saqtaý qabiletin damytamyz. 
Mysaly: «Úı jáne jabaı ańdardy ajyrat» dıdıktıkalyq oıynyn oınaý arqyly zattyq úı janýarlaryn qoldanýǵa bolady. Munda balalar janýarlardy ajyratyp, óz oryndaryna qolymen ustap ornalastyrady. 
 Ústel – ústi dıdaktıkalyq oıyndary tańerteńgilik balalardy qabyldaý kezine oınatylady. Balalardyń este saqtaý qabileti tańerteńgilik ýaqytta jaqsy qabyldaıdy. Sondyqtan zattardyń atyn jattaý, nemese jalǵasyn tabý, qurastyrý, ornyn tabýǵa baılanysty oıyn túrleri oınatylady. Mysaly: «Qýyrshaq Aıshaǵa kıinýge kómektes», «Zattyń ekinshi bóligin tap», «Sýrettiń jetpeı turǵan bóligin tolyqtyr» (qysqyshtarmen) t. b.
 Sózdik oıyndar - sýretter arqyly: sýrettermen oınalatyn dıdaktıkalyq oıyndar barlyq bilim berý salasy boıynsha oınatylady. Sýretter arqyly balalar sóılem qurastyrýǵa úırenedi. Belegileri boıynsha ajyratady. Jalpy ataýyn aıtyp úırenedi. Mysaly: « Sýrette qaı jyl mezgili beınelengen?» dıdaktıkalyq oıynyn alatyn bolsaq, balalar oǵan qaraı otyryp óz oılaryn bildiredi.
 Bóbekjaı - baqshadaǵy tárbıeleý - oqytý jumysynda balalardyń tilin damytý, sózdik qorlaryn molaıtý, aýyzsha sóıleýge úırete otyryp, úırengen sózderin kúndelikti ómirde erkin qoldaný, ári ony kúndelikti is - áreket kezindegi tildik qarym - qatynasta qoldana bilýge jattyqtyrady.
 Mektep jasyna deıingi kezeńdegi balalarmen sózdik jumysyn júrgizý isi - sóıleýdi damytýdyń negizgi bir mindetteri bolyp eseptelinedi. Biz balalarmen sózdik jumysyn júrgize otyryp, olardy aınalasyndaǵy zattarmen tanystyryp, atyn ataı bilýge, qasıeti men sapasyn, túr - túsin jáne pishinin ajyrata bilýge, ómirdegi, qorshaǵan ortadaǵy túrli qubylystar jaıyndaǵy uǵym, túsinikterin damyta otyryp, belsendi túrde tildik qarym - qatynas jasaı bilýge úıretemiz. 
Bala saýsaǵyn oınata otyryp, sóıleý tilin damytamyz. 
 Saýsaq oıyny - bul urpaqtan urpaqqa jalǵasyn taýyp kele jatqan, ári úlken máni bar mádenı shyǵarmashylyq. 
 Saýsaq oıyny - saýsaqtardyń kómegimen qandaı da bolmasyn ertegini nemese óleń - taqpaq shýmaǵyn sahnalaý bolyp tabylady. Saýsaq oıyny arqyly balanyń sóıleýge degen talpynysy, qabileti damyp, yntasy artady jáne shyǵarmashylyq áreketine jol ashady. Saýsaq oıynyn oınaı otyryp, balalar qorshaǵan ortadaǵy zattar men qubylystardy, jan - janýarlardy, qustardy jáne aǵashtardy beıneleı alady. Saýsaqtarynyń qozǵalys - qımylyna qarap bala qýanady, shattanady, sózdi aıtýǵa tyrysady jáne óleńdegi úırengen sóz shýmaqtaryn qaıtalap aıta otyryp, esinde saqtaıtyn bolady. Sonymen qatar balalar eki qolyn qımyldata otyryp, oń, sol, joǵary, tómen t. b. túsinikterdi baǵdarlaı alýdy úırenedi. 
 Saýsaq oıynyn bóbekjaı - baqshada jáne úı jaǵdaıynda áserli, kóńildi túrde uıymdastyrýǵa bolady. Aldymen balalarǵa saýsaq oıyny túsindiriledi, ár qımyly kórsetiledi. Mysaly: halyq arasynda keńinen tarap júrgen «Qýyrmash» oıyny da saýsaqtardyń názik qımylyn jetildirýge baǵyttalǵan. Saýsaq oıyndaryn júrgizý arqyly balalardyń saýsaqtarynyń názik qımyldary men bulshyq etteriniń jetilýimen birge, olardyń sóıleý tili men oılaý qabiletteri damıtyn bolady jáne keıin jazý sheberligin oıdaǵydaı meńgerýine daıyndaıdy.
 Mektep jasyna deıingi balalardyń sózdik qorlaryn damytý isinde tárbıeshiniń: 
 - balalardyń sózdik qorlaryn damytý; 
 - jańa sózderdi meńgertý; 
- úırengen sózderin tıanaqtap, anyqtap, ári baıytyp otyrý basty mindet sanalady. 
 Qoryta aıtatyn bolsaq, osy atalǵan mindetterdi tárbıeshi únemi sózdik jumysyn júrgizýde basshylyqqa alyp otyrýy tıis. Balalardyń sózdik qoryn damytýda oıyn, tapsyrma, jattyǵýlarynyń orny erekshe. Sonyń ishinde oıyn – balanyń shyn tirshiligi. Oıyn arqyly bala aınalasyndaǵy nárseden ózine qyzyqtysyna yqylasy aýyp, tańdap alady. Balanyń bir erekshe qasıeti sóıleýden esh jalyqpaıdy. Oıyn bala tiliniń damýyna yqpalyn tıgizip, tanym belsendiliginiń damýyna jol ashady. Qaı bala bolmasyn oıynmen ósedi, óıtkeni bala tabıǵatynyń ózi tek oıynmen baılanysty. Oıyn ústinde bala esh nársege táýelsiz. Ol ózin erkin ustaıdy. Al erkindik degenimiz barlyq damýdyń baspaldaǵy, bárin bilýge degen talpynysy men qulshynysy. Balanyń bilýge degen qushtarlyǵy, sóıleýi oıyn ústinde qalyptasady. 

Qoldanylǵan ádebıetter:
1. «Dıdaktıkalyq materıaldar jınaǵy» Qurastyrǵan Abjaparova B. K. 2014j.
2. «Saýsaq jáne til jattyǵýlary» Arman - PV baspahanasy Abdrahımova G. D. 2013j.
3. «Otbasy jáne balabaqsha» №5. 2014j.
4. «Otbasy jáne balabaqsha» №5. 2013j.
5. Balabaqshada oınatylatyn «Dıdaktıkalyq oıyndar» jınaǵynan.

Jambyl oblysy, Shý aýdany,
Bóltirik aýyly, Álıa Moldaǵulova mektebi,
«Aıaýlym» shaǵyn ortalyq ádiskeri 
Tólendıeva Aıgerim Seıtjapparovna