InfoHub Logo

Basqarý aktileriniń uǵymy jáne zańdylyq maǵynasy. Memlekettik basqarý sýbektileri qyzmetiniń quqyqtyq nysanynyń obektıvtendirilgen kórinisi bolyp basqarýdyń quqyqtyq aktisi sanalady. Quqyqtyq aktiniń negizgi belgileri mynalar: — zańdylyqqa, memlekettik bıliktik sıpattamaǵa ıe jáne baǵyttalganyna baılanysty oryndaý mindettiligi bar. Basqarý aktisin oryndaý kepildiligi memlekettiń eriksiz kóndirý kúshimen qamtamasyz etiledi. Memlekettik organdardyń aktileriniń jalpy belgisi — basqarý aktisiniń quqyqtyq sıpattamalyǵynda. Basqarý aktisiniń zańdylyq sıpattamasy — onyń basqarý suraqtarynda memlekettik-bıliktik quqyqtyq sheshim bolady.

— bir jaqty tártipte qoldanylady;
— qajetti minez-qúlyq erejelerin bekitedi jáne naqty basqarýshylyq qatynastardy retteıdi. Sońynda quqyqtyq qatynastardyń bastalýy, ózgerýi nemese aıaqtalýy kórinis tabady. Demek, basqarý aktisi, basqarý aıasyndaǵy abstraktili jáne naqty qoǵamdyq qatynastardy retteıdi. Bul maǵynada memlekettik basqarý aktisi retteýshi akt bolyp sanalady;
— shyǵarmashylyq sıpattamaǵa ıe, óıtkeni ol basqarýshylyq ister men suraqtardy tıimdi sheshýge baǵyttalǵan. İsti sheshetin basqarý sýbektisinen shyǵarmashylyq jáne ǵylymı ádis-amal, faktiligi, málimetterdi esepke alý jáne tereń taldaý qajet etiledi.
— basqarý sýbektisi basqarý aktisin tek qana quqyqtyq norma belgilegen tártippen óziniń ókilettik sheńberinde qabyldaıdy. Mundaı tártip negizinen ákimshilik-prosessýaldyq normalarmen retteledi, mysaly, Úkimet qaýlysy tek alqaly tártipte jáne kvorým bolǵan jaǵdaıda qabyldanady.

Demek, basqarýdyń quqyqtyq aktisi — bul basqarýshylyq qatynasty retteıtin nemese naqty basqarýshylyq isti sheshetin, adresattyń jeke minez-qulqyn anyqtaıtyn, memlekettik bıliktik shyǵarmashylyq sıpatqa ıe, belgilengen tórtippen ókiletti organ nemese laýazymdy tulǵanyń bir jaqty tártippen shyǵaratyn zańdylyq akti.

Basqarý aktileriniń zańdylyq maǵynasy kóp jaqty: olar quqyq normalaryn belgileıdi, ózgertedi nemese kúshin joıady (bul jerde basqarýdyń normatıvtik aktileri týraly sóz bolyp otyr); basqarý sýbektilerine naqty mindetter júkteıdi nemese belgili quqyqtarǵa ıe etedi (mysaly, basqarý aıasynda qandaı da bolmasyn áreketterdi jasaýǵa mindetteıdi, QR ishki ister Mınıstri respýblıka aýmaǵynda oryndaýǵa mindetti aktiler (buıryq) shyǵarady). Basqarý aktileri zańdy faktiler retinde, ıaǵnı basqarý aıasynda quqyqtyq qatynastardyń paıda bolýyna, ózgerýine nemese aıaqtalýyna negiz bolady (mysaly, QR azamatyn QR İİM-niń kadrlar qataryna engizý, qyzmettik qatynastardy týǵyzýǵa zańdy fakt retinde qabyldanady).

Basqarý aktileri myna jaǵdaılarǵa:

— basqarýdyń basqa da aktilerin shyǵarýǵa negiz retinde (mysaly, joǵary turǵan organ shyǵarǵan akt negizinde tómen turǵan organ akt shyǵarady);
— sotta dáleldeme retinde, sottyń isti qorǵaýǵa negiz retinde (qyzmetkerdi jumystan shyǵarý, jaýaptylyq sharalaryn qoldaný);
— basqa aktilerdiń jaramdylyq jaǵdaıyna (mysaly, İIý-nyń qarý-jaraq satyp alýǵa bergen ruqsaty jáne t.b.) qoldanylýy múmkin.

Basqarý aktisiniń zańnan aıyrmashylyǵy — onyń zańǵa táýeldiliginde, ıaǵnı ol zańnyń negizinde jáne zańdy oryndaýǵa baılanysty shyǵarylady. Zań — quqyqtyq akt júıesinde eń joǵary zańdylyq kúshi bar akt.

Qandaı da bolmasyn memlekettik basqarý aktisi zańnyń qoldanylýyn toqtata jáne ózgerte almaıdy. Eger basqarý aktisi zańǵa qaıshy bolsa, zańnyń basqarý aktisin toqtatýǵa jáne ózgertýge kúshi bar. Sot organdarynyń aktilerinen (úkim, sheshim, qaýly, uıǵarym) basqarý aktileriniń aıyrmashylyǵy zańdylyq qasıetteri, qabyldaý negizi jáne tártibi arqyly kórinedi.

Sot aktisi — bul sot ádildiginiń kórinisin bildiretin quqyqtyń nysan, ol azamattardyń, organdardyń, kásip-oryndardyń, mekemelerdiń quqyqtary nemese zańdy múddeleri buzylǵan jaǵdaıda qoldanylatyn quqyq normasynyń aktisi.

Sondyqtan, sot aktisi — quqyq buzýshylyq isteri týraly nemese quqyq týraly daýdy sottyń qaraýy jáne sheshýimen baılanysty qoldanylatyn jeke akt. Basqarý aktileriniń kóbi, basqarýdyń aıalary men salalarynda basshylyqty júzege asyrý maqsatynda, basqarý sýbektileriniń zańdy áreketter jasaýymen baılanysty shyǵarylady. Sot aktilerin tek sottar shyǵarady, olar táýelsiz jáne zańǵa ǵana baǵynady. Demek, sotqa qandaı da bolmasyn isti sheshý úshin eshkim de nusqaý bere almaıdy. Al basqarýdyń quqyqtyq aktileri tek zańnyń negizi men oryndalýy ǵana emes, joǵary turǵan basqarý sýbektileri basshylyq jasaý prosesinde óz ókilettikteriniń sheńberinde baǵynyshty organdar men laýazymdy tulǵalarǵa oryndaýǵa mindetti nusqaýlar men uıǵarymdar bere alady.

Basqarýdyń quqyqtyq aktisiniń prokýrorlyq qadaǵalaý (narazylyq, usynys, qaýly) aktilerinen aıyrmashylyǵy — olardy qabyldaýdyń zańdylyq qasıetteri men negizderinde. Prokýratýra azamattyń quqyqtary men bostandyqtaryn, zańdy tulǵalardyń jáne memlekettiń múddeleriniń saqtalýyna qadaǵalaý júrgizedi. Qadaǵalaý mindetteri tulǵanyń jáne azamattyq quqyqtary men bostandyqtaryn, organdardyń, uıymdardyń, laýazymdy tulǵalar men azamattardyń quqyqtyq aktiler men is-áreketteriniń zańǵa sáıkes kelýin qamtamasyz etý, zańdylyqtyń kez kelgen buzylýyn, sondaı-aq buzýshylyqqa yqpal etetin sebepter men jaǵdaılardy anyqtap, joıý, buzylǵan quqyqtardy qalpyna keltirý sharalaryn qoldaný bolyp tabylady. Iaǵnı, bundaı qadaǵalaý aktileri ózinde jańa quqyq normalaryn, atqarýshy-ókimdik basqarýshylyq sıpattaǵy uıǵarymdardy kórsetpeıdi.

Basqarýdyń quqyqtyq aktileriniń azamattyq-quqyqtyq aktilerden (kelisimnen) aıyrmashylyǵy -olardyń zańdylyq tabıǵaty men qabyldaý negizderinde. Azamattyq-quqyqtyq aktilerge eki jaqtyń ózara erikti kelisimi qajet, al basqarý aktisi múddeli jaqtyń kelisiminsiz qabyldanýy múmkin.

Basqarý aktileriniń zańdy maǵynasy bar jáne olar qyzmettik qujattardan erekshelenedi. Zańdylyq maǵynasy bar qujattar (qyzmettik kýálik, dıplom, ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly hattama jáne t.b.) quqyqtyq qatynastardy ornyqtyrmaıdy, ózgertpeıdi jáneaıaqtamaıdy. Olar belgileıgen nysanda toltyrylgan bolsa, belgili bir faktilerdi kýálandyrady.

Qyzmettik qujattardyń (anyqtama, baıandamalyq hattar, májilisterdiń stenogrammalary jáne t.b.) zańdylyq maǵynasy joq, biraq olar aqparat derekkózi bolyp tabylady. Qyzmettik jáne zańdylyq maǵynasy bar qujattar negizinde basqarýdyń quqyqtyq aktileri qabyldanýy múmkin (mysaly, qyzmetkerdiń qyzmettik mindetterin oryndaǵany týraly málimdeme negizinde, atqarýshy bılik organynyń basshysy ony madaqtaý týraly buıryq shyǵarýy múmkin).

Basqarýdyń quqyqtyq aktileriniń memlekettik emes, qoǵamdyq uıymdardyń jáne basqa da birlestikterdiń aktilerinen aıyrmashylyǵy bar. Tek uıymnyń jáne birlestiktiń atynan ǵana shyǵarylǵan aktiler uıymnyń (birlestiktiń) múshelerine ǵana mindetti bolady, ony júzege asyrý ózderiniń quraldary men tásilderi arńyly qamtamasyz etiledi. Sonymen birge, olardyń aktileri zańdylyq memlekettik bıliktik sıpattamaǵa ıe emes.

Basqarý aktileriniń quqyqtyq túrleri

Atqarýshy bıliktiń maqsaty, mindetteri, fýnksıalary men tásilderi ár túrli basqarýshylyq quqyqtyq aktilerde júzege asyrylady. Demek, olardyń zańdylyq erekshelikterin durys taný úshin basqarýdyń aktilerin birneshe belgiler arqyly jikteýge bolady.

Basqarýdyń quqyqtyq aktileri mynalarǵa bólinedi: zańdylyq qasıetterine qaraı; áreket merzimine qaraı; aýmaqtyq kúshine qaraı; aktilerdi shyǵaratyn atqarýshy organdardyń ókilettilik sıpatyna qaraı; basqarýdyń quqyqtyq aktilerin shyǵarý organyna qaraı; aktilerdiń kórinis nysanyna qaraı.

Basqarý aktileri zańdylyq qasıetine qaraı normatıvtik, jeke, aralas sıpattaǵy akt bolyp bólinedi. Ózinde quqyq normasyn qamtıtyn akt normatıvtik dep atalady. Olar bir tektes qoǵamdyq qatynastardy retteýge, uzaq mezgilge qoldanylýy belgilengen, naqty adresaty joq maqsatta bolady (mysaly, QR Úkimeti qabyldanǵan «Jolda júrý Erejeleri» jáne t.b.). Bas-qarýdyń normatıvtik aktileri atqarýshy bılik organdarynyń quqyqtyq mártebesin anyqtaıdy (mysaly, QR İİM erejesi jáne t.b. organdardyń erejeleri).

Ákimshilik quqyqtyq derekkózderiniń aıryqsha aýqymdy bóligi retinde, basqarýshylyq normatıvtik aktiler memlekettik basqarýdyń barlyq aıalary men salalarynda bolatyn qoǵamdyq qatynastardy retteıdi. Jeke basqarý aktilerinde quqyq normalary qamtylmaıdy. Olar zańnyń jáne basqa da normatıvtik quqyqtyq aktiler negizinde naqty, jeke basqarý suraqtaryn (isin) sheshedi, ıaǵnı, naqty jaǵdaılarǵa quqyq normalaryn qoldaný aktileri bolyp sanalady. Mundaı aktiler bolyp QR Úkimetiniń qaýlysy negizinde mınıstrdiń orynbasarlaryn taǵaıyndaý, ákimshilik quqyq buzýshylyq isteri boıynsha ákimshilik jaza salý qaýlysy jáne t.b. sanalady.

Jeke aktiler — bul memlekettik basqarý aktileriniń aıryqsha keń taraǵan túri. Jeke aktiler kómegimen basqarý prosesinde kóptegen suraqtar tez arada sheshiledi. Aralas sıpattaǵy basqarýdyń quqyqtyq aktileri quqyq normalary men jeke basqarýshylyq isteri týraly sheshimderdi qamtıdy. Bul aktilerde jalpy erejelermen qatar (quqyq normalary), naqty atqarýshy organdar men laýazymdy tulǵalarǵa baǵyttalǵan uıǵarymdar bolady (mysaly, QR aýmaǵynda tótenshe jaǵdaıdyń engizilýine baılanysty, barlyq memlekettik organdardy ózara is-áreketterin qamtamasyz etýge jáne qoldanylatyn sharalar týraly akt).

Basqarýdyń quqyqtyq aktileri áreket merzimi boıynsha merzimdik áreketi belgisiz (merzimsiz), shuǵyl jáne ýaqytsha bolyp bólinedi. Eger basqarý aktisinde áreket merzimi anyqtalmasa, ol ókiletti organ sheshimimen kúshin joıǵanǵa deıin áreket etedi, ıaǵnı merzimsiz. Eger basqarý aktisinde áreket merzimi kórsetilse, osy merzimi aıaqtalǵannan soń akt kúshin joıady. Ýaqytsha aktiler ereje boıynsha belgisiz jáne uzaqqa sozylmaǵan merzimde áreket etedi, bul aktilerdiń ataýynda olardyń ýaqytsha ekendigi kórsetiledi.

Aýmaqtyq áreketine qaraı basqarýdyń quqyqtyq aktileri respýblıka jáne ákimshilik-aýmaqtyq bóliniste (oblys, qala, aýdan, kent) qoldanylatyn bolyp bólinedi. Respýblıka aýmaǵynda áreket etetin basqarýdyń aktilerin ortalyq atqarýshy bılik organdary shyǵarady, al ákimshilik-aýmaqtyq bólinisterdegi aktilerdi jergilikti memlekettik atqarý organdary shyǵarady. Basqarýdyń aktilerin shyǵarǵan atqarýshy organdardyń quzyretine qaraı jalpy, salaaralyq jáne salalyq basqarý aktisi bolyp bólinedi. Basqarýdyń jalpy aktisin jalpy quzyrettegi basqarý organdary (QR Úkimeti) shyǵarady jáne zańdylyq kúshine qaraı, salaaralyq jáne salalyq aktilerge qaraǵanda joǵary kúshi bar. Salaaralyq basqarý aktisin salaaralyq memlekettik basqarýdy júzege asyratyn organdar qabyldaıdy (mysaly, QR Tótenshe jaǵdaılar jónindegi agenttiktiń qaýlysy). Salalyq basqarý aktileri naqty basqarý salasynda bolatyn qoǵamdyq qatynastardy retteıdi jáne basqarýshylyq isterdi shepiedi. Bul aktilerdi mınıstrlik, agenttik, vedomstvolar, basqarmalardyń basshylary shyǵarady.

Basqarýdyń quqyqtyq aktilerin shyǵaratyn organdarǵa qaraı Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń normatıvtik qaýlylary, QR mınıstrleri men ózge de ortalyq memlekettik basshylardyń normatıvtik búıryqtary, ákimderdiń normatıvtik quqyqtyń sheshimderi, sonymen qatar olardyń týyndy túrleri: reglament (qandaı da bir memlekettik organ men onyń qurylymdyq bólimsheleri qyzmetiniń ishki tártibin retteıtin), ereje (qandaı da bolmasyn memlekettik organnyń nemese onyń qurylymdyq bólimshesiniń mártebesi men ókilettigin belgileıtin), qaǵıda (qandaı da bir qyzmet túrin uıymdastyrý jáne júzege asyrý tártibin belgileıtin), nusqaýlyq (zańdardyń ńoǵamdyq qatynastardyń qandaı da bir salasynda qoldanylýyn egjeı-tegjeıli kórsetetin) normatıvtik quqyqtyq aktiler bolyp bólinedi (QR «Normatıvtik quqyqtyń aktiler týraly» 1998 j. 24 naýryzda qabyldanǵan Zańnyń 3-baby).

Basqarýdyń quqyqtyq aktileri kórinis nysanyna qaraı aýyzsha (jazbasha jáne aýyzsha) jáne konklúdenttik bolyp bólinedi. Basqarýdyń jazbasha aktisi qajetti deńgeıde belgilengen tártippen rásimdelýi qajet, óıtkeni onyń áreket kúshi sodan keıin ǵana baryp kúshine enedi. Sonymen qatar, aýyzsha beriletin aktiler bar, olar kóbine basqarý suraqtaryn jedel sheshý prosesinde qoldanylady. Olardyń jazbasha aktilermen qatar zańdylyq kúshi bar. Aýyzsha berilgen basqarýdyń aktisin oryndaýdan bas tartý, oryndamaý nemese qajetti deńgeıde oryndamaý zańdy jaýaptylyqqa ákep soǵady.

Basqarý sýbektisiniń erki jekelegen qol qımylynyń (qol silteý, qol bulǵaý), sıgnal berý sıaqty belgilerdiń jáne basqa da konklúdenttik áreketter arqyly kórinýi múmkin (mysaly, QR ÁQBT Kodeksiniń 471-babynda belgilengen jaýaptylyq týý úshin, ishki ister organdary (polısıa) qyzmetkeriniń kólik quralyn toqtatý talaptaryn oryndamaý áreketi bolýy qajet, qımylymen sıgnal berip nemese taıaqshany kóterýmen bir mezgilde ysqyryp sıgnal berip ne dybys kúsheıtkish qurylǵynyń kómegimen bildirilýi tıis). Konklúdenttik akt óziniń áreket etýi arqyly zańdylyq saldardy, ıaǵnı, ákimshilik-quqyqtyq jáne basqa da quqyq qatynastarynyń paıda bolýyn, ózgerýin nemese aıaqtalýyn týǵyzady.

---