InfoHub Logo

(Esse)

Vsákıı obrazovannyı rýskıı doljen ımet ý sebá vsego Pýshkına: ınache on ı ne obrazovannyı ı ne rýsskıı.
V.G.Belınskıı,
Poln. sobr. soch., t. II. M. 1958 g. str. 384.

Meniń Abaıym! Árıne, bul meniń sózim emes. Dálirek aıtsaq, sóz tirkesi meniki emes. Bul sózdiń tósegi, túp-tórkini sonaý bir kezde M.Svetaevanyń dýaly aýzynan shyqqan «Meniń Pýshkınimde» jatyr. Ol sóz — qazir qanatty sóz. Al qanatty sóz — bárimizge ortaq.

Meniń Abaıym! Bul sóz bárimizdiń júregimizde júrgen, bárimiz aıtýǵa tıisti sóz. Bul sózdiń máni men maǵynasy meniń baý-baqsham, meniń mashınam dep jalqy adamnyń atynan aıtylar asa tar aıadaǵy materıaldyq menshiktep sóıleýmen eshýaqta da qosylmaq emes. Bul sózdiń máni men maǵynasy meniń jerim, meniń elim dep jalpy halyqtyń atynan aıtylar asa keń aıadaǵy rýhanı menshiktep sóıleýmen sabaqtas, salalas jatpaq. Sóz joq, meniń jerim, meniń elim, meniń halqym degendi rýhanı mahabbat, rýhanı súıispenshilik qana týdyra almaq. Adam — jerimen, elimen, halqymen ǵana adam. Óıtkeni adamdy adam etetin — sol jeri, eli men halqy. Olaı bolsa, bizdiń rýhanı qalyptasýymyzǵa, rýhanı túlep, jańǵyrýymyzǵa, rýhanı baıýymyzǵa ólsheýsiz áser etken, sarqylyp, taýsylý degendi bilmeıtin rýhanı resýrstarymyzdy da meniki dep menshikteýge haqymyz bar. Sol rýhanı resýrstarymyzdyń biri jáne biregeıi, biz úshin, Abaı shyǵarmalary. Sondyqtan da qazir meniń Elim, meniń Jerim, meniń Halqym sıaqty qasterli sózderdiń qatarynda meniń Abaıym degen sózdiń de oryn ap, ornyǵýy zańdy. Sondyqtan da hat bilip, qara tanıtyn adam Abaıdy oqymaı, Abaıdy tanyp bilmeı óz halqynyń keshegi, búgingi rýhanı bet-ajaryn tanyp bilýi múmkin emes.

Bizdiń baıqaýymyzsha, Abaıdy oqý men ony tanyp bilý kezeń-kezeń, beles-belesterden turady. Iaǵnı ómirińniń ár kezeń bóliginde kezdesken saıyn Abaı — burynǵydan ózge, burynǵydan jańa, burynǵydan bıik, burynǵydan tereń.

Abaıdy oqý jáne ony ózińshe bilý — qıyn jol, uzaq proses. Bul jerde tanyp bilýdi tek shartty túrde ǵana aıtyp otyrmyz. Áıtpese, Abaıdy tutastaı tanyp bilý eshkimniń peshenesine jazylǵan emes. Ol — jumbaq. Biraq ár adam Abaıdy ózinshe ashyp, ózinshe tanyp bilýge mindetti. Sonymen birge biz bul jerde «ózinshe» degen sózdiń astyn tekten tek syzyp otyrǵan joqpyz. Abaıdy tek hrestomatıalyq qasań aıada nemese ǵylymı-zertteýler aıasynda ǵana túsiný — ol áli «meniń Abaıym» bola almaıdy.

Bir ókinishti jaıt, kóp adam Abaıdy tanyp-bilý, ony oqyp úırený — onyń shyǵarmalaryn qaıta-qaıta oqı berý dep uǵady. Árıne, ony qaıta-qaıta oqý kerek. Biraq Abaıdy oqyp úırenýdiń jalǵyz tásili osy desek, qatty qateleskenimiz. Óıtkeni mundaı jaǵdaı birsydyrǵy oqýmen Abaıdyń sıqyr álemine eshýaqta da tereń boılaı almaısyz. Ondaı tásilge Abaı aldyra bermeıdi.

Abaı álemi — tól ádebıetimiz ben búkil álemdik ádebıettiń úzdik úlgileriniń altyn býymen dem alyp turǵan, ózgeden ózge shańyraq kóterip turǵan álem. Abaı fılosofıasy, Abaı dúnıetanymy sol kezdegi álem ádebıetiniń iri tulǵalarymen ıyq tirestirip qatar tur. Olaı bolsa, ol tuńǵıyq álemdi túsinýge úlken daıyndyq kerek. Iaǵnı Abaı búgingi oqyrman qaýymnan úlken ishki mádenıetti, bir kezde ózi tálim alǵan búkil álemdik ádebıettiń mektebinen ótýdi talap etedi. Sondyqtan da Abaıdy árbir oqyrman óz betimen búkilálemdik ádebıettiń konteksinde tanyp bilýi, oqyp úırenýi kerek. Óıtkeni Abaı sózderin qur jadaǵaı jadyńa saqtap, jattap alýmen ony tanyp-bilý múmkin emes. Abaı sózderin eń áýeli, jadyńda emes, janyńa, qanyńa sińirýiń kerek! Sonda ǵana ony biz «Meniń Abaıym» dep aıtýǵa haqylymyz.

Abaı ulylyǵyn, Abaı sózderin túsindirip-taldaıtyn baǵdarlap-baǵamdaıtyn talaı-talaı kesek-kesek dúnıeler jazyldy. Áli de jazyla bermek. Óıtkeni Abaı álemi tabıǵattyń ózindeı tylsym. Ol sát saıyn jańǵyryp, túlep, sát saıyn qozǵalysqa túsip, sát saıyn jan-jaǵyna sáýle jamyratyp turǵan álem. Sol qupıa tylsym dúnıeniń stıhıaly qozǵalysyna úńilý, ony baqylaý — Abaıdy ǵana emes, ózińdi de ózińshe ashý bolyp tabylady.

Ulylyqtyń ulylyǵyn anyqtap beretin áli algebralyq formýla týǵan joq. Týmaq ta emes. Solaı bola tura, ulylyq týdyrǵan dúnıege óz qatynasyńdy, ol týraly óz tanym biligińdi aıtý, ortaǵa salý — azamattyq boryshyń.

Biz úshin Abaı ulylyǵy — ózi ómir súrgen ortanyń oı men sana deńgeıin, áleýmettik tereń qaıshylyqtaryn, psıhologıalyq atmosferasyn, shynjyr balaq, shubar tós ozbyrlyǵy men óktemdigin, kózine jas, júregine sher uıalaǵan qalyń qazaq halqynyń muńy men zaryn tereńge súńgip kórýinde nemese sonyń bárin tereńnen alyp kep saǵan kórsetýinde ǵana emes, sol tereńge ózimen birge seni de súńgitip kórsetýinde! Iaǵnı Abaı óz shyǵarmalary arqyly ózi ómir súrgen qoǵamnyń qaıshylyqqa toly tirshilik qareketin tereńnen súzip, ózi ǵana suńǵyla zertteýden ótkizip qoımaıdy, sol qoǵamnyń qaıshylyqqa toly tirshilik qareketin ózimen birge saǵan da zerttetkizedi. Abaı talantynyń eń basty tegeýrini osynda jatsa kerek!

Sonymen birge, Abaı óleńderiniń qaı-qaısysy da bizge sol zamannyń belgili bir tarıhı faktsyn emes, eń bastysy, sol zamannyń tarıhı faktoryn ashyp kórsetedi. Sóıtip, ol bizdiń belgili bir kezeńdegi realısik tarıhymyzdy dúnıege keltirdi. Ras, Abaıǵa deıingi ádebıetimizde belgili bir qoǵamnyń belgili bir tarıhı faktysyn kórsetetin dúnıeler bar bolatyn. Biraq olardyń qaı-qaısysy da ol qoǵamnyń tarıhı qozǵaýshy kúshin, ıaǵnı tarıhı faktoryn kórsetip bere alǵan emes. Ol tek Abaıdyń qolynan keldi.

Tutas bir halyqtyń belgili bir kezeńdegi rýhanı tarıhyn dúnıege keltirý úshin orasan zor talant, jiti kóz, zerek zerdemen birge, shalqar bilim kerek. Óıtkeni tutas bir halyq basynan keshirip otyrǵan qoǵamnyń tereń áleýmettik qaıshylyqtary men ony týdyryp otyrǵan qozǵaýshy kúshti tek bir halyqtyń tarıhı damý aıasynda ashyp kórsetý múmkin emes. Ol tek adamzat tarıhynyń rýhanı tájirıbeleri negizinde zerttelip, qarastyrylǵanda ǵana múmkin bola alady.

Oıdan oı týady. Abaıdyń asa zor bilimdarlyǵyn sóz etkende, kóbine-kóp ony biz ózimizdiń tól ádebıetimizden, Shyǵys, ásirese Batys ádebıetinen molynan úırengen dep jatamyz. Úırenýin úırengen. Degenmen, úırengen degen sóz Abaı bilimdarlyǵyna ólshem bola almaıdy. Abaı bilimdarlyǵynyń qýattylyǵy sonda, onyń óz ulttyq ádebıeti men Shyǵys jáne Batys ádebıetiniń baı muralaryn boıyna ábden sińirip, olardy óz júreginde qaıta qorytyp, ıgerip, meńgergeninde.

Búkil ádebıettiń alyp tulǵalary sıaqty, Abaıdyń da sony qasıetteriniń biri — qazaq dalasynyń sonaý qaltarys túkpirinde Shyństaý baýraıynda turyp-aq, bizdiń búgingi ádebıetimizdiń qadaý-qadaý problemalaryna — beınebir óziń ash ta, óziń uǵyn degendeı — syryn tereńge jasyryp-jaýap berip ketkendiginde.

Búgingi tańda ósemin, órkendeımin degen jer betindegi ádebıet ataýlynyń bári-bári úshin máńgilik problemalardyń biri, sóz joq, aýdarma ekenin jaqsy bilemiz. Osy bir taýsylyp, tamamdalmaıtyn problemanyń túıinin sheshýge atsalyssaq boldy, aldymen Abaı esimin aýyzǵa alamyz. Bul máselede de álginde aıtyp ótkenimizdeı, Abaıdyń syryn tereńge jasyrǵan jaýaby ázir. Árıne, ol syr men mundalap aıqaılap turǵan joq. Olaı bolsa, syryn tereńge jasyrǵan sol jaýaptan biz de syr tartyp kóreıikshi.

Bul turǵyda, eń aldymen, bizdi qatty oılandyratyn másele — aýdarma salasyndaǵy Abaıdyń tájirıbesin anyqtap berý nıetinen týǵan tujyrym-pikirlerdiń ábden basy ashyq, atamzamannan belgili aksıomadan beter bireýden ekinshige, ekinshiden úshinshige... eshqandaı kedergi-tosqaýylsyz, synaptaı kóship otyratyndyǵy.

Máselen, Abaı aýdarmasyn sóz etkende, kóbine biz, Abaıdyń qudirettiligi sonda — ol Pýshkın men Lermontovty qazaq tilinde Pýshkınshe, Lermontovsha sóıletti dep, ne aıtyp, ne jazyp jatatynymyz bar. Mine, osy qate pikir, qate tujyrym. Óıtkeni eshýaqta da Pýshkın men Lermontov qazaq tilinde Pýshkınshe, Lermontovsha sóılegen joq, sóılemek te emes. Abaı da olardy qazaq tilinde Pýshkınshe, Lermontovsha sóıletýdi maqsat tutpaǵan. Abaı Pýshkın men Lermontovty qazaq tilinde tek Abaısha sóıletti. Abaısha!

Al álgindeı qate pikir, qate tujyrym, qate túsinik tondy teris qaratyp kıip alǵanmen birdeı áser qaldyrady. Óıtkeni árbir tvorchestvolyq tulǵa — jeke bitim, jeke bolmys. Onyń aınaladaǵy qubylysty kórip, qabyldaýy da, ony qorytyp qaǵazǵa túsirýi de jumbaq proses. Ony sol tvorchestvolyq tulǵanyń ózi de búge shigesine deıin túsindirip aıtyp bere almaıdy.

Tvorchestvolyq tulǵanyń osyndaı jumbaq qasıetinen beıhabar nemese óziniń ne aıtyp otyrǵanyna mán bere bermeıtin adam taǵy da Abaıdyń Pýshkın men Lermontovty sátti aýdarǵanynyń sebebin, óleńge arqaý bolǵan belgili qubylysty nemese materıaldy sol Pýshkın men Lermontov kózimen kóre almaıdy. Oǵan talanttyń tabıǵı ereksheligi múmkindik bermeıdi. Ol tek óziniń kózimen ǵana kóre alady.

Óıtkeni ol Pýshkın men Lermontov óleńderindegi búkil poetıkalyq álemdi Pýshkın men Lermontovsha emes, ózinshe túsinip qabyldaǵan. Ondaı iri tulǵalardy bylaı qoıǵanda, qarapaıym oqyrmannyń óziniń ár óleńge qatysty pikiri árqıly bolyp kelmeıtin be edi?

Eger mundaı qate tujyrym, asyǵys qorytyndylardyń iske tıgizer zıany bolmasa, aýyzǵa da almaı-aq qoıar ek. Amal ne, zıany shash etekten. Óıtkeni osyndaı qate tujyrymmen mup-muzdaı bolyp qarýlanyp alǵan aýdarmashy Abaıdy orys tilinde Abaısha nemese Pýshkın men Lermontovty qazaq tilinde Pýshkın men Lermontovsha sóıletip beremin dep, alaókpe bolyp, álekke túsip, tyrashtanyp baǵady. Ondaılar, Eger Pýshkın men Lermontov tirilip kelip, Abaıdyń bir óleńin qatar otyra qap aýdarsa, Pýshkınniń aýdarmasy Pýshkınshe, Lermontovtyń aýdarmasy Lermontovsha bolyp shyǵatynyna mán bere bermeıdi. Sodan baryp, qate tujyrym, qate túsiniktiń saldarynan, keıbireýler aýdarylǵan shyǵarmadan aýdarmashynyń qoltańbasyn emes, túpnusqa avtorynyń qoltańbasyn talap etip, ózin de, ózgeni de áýrege salyp, dabyl qaǵyp, aıqaı kóterip jatady.

Aýdarmashy da — tvorchestvolyq derbes tulǵa! Áńgime bul jerde tek talantty aýdarmashy jaıynda ǵana bolyp otyr. Onyń da ózindik tvorchestvolyq bet-baǵdary, ózindik dúnıetanymy bar. Ol aınaladaǵy qubylysty tek ózinshe ǵana qabyldar qasıetke ıe! Olaı bolsa, aýdarmashy qoltańbasyn joqqa shyǵaram deý bos áńgime, bos daýryǵý!

Talant tegeýrini myqty aýdarmashynyń qoltańbasy neǵurlym ajarly, aıqyn bolsa, aýdarylǵan dúnıe de soǵurlym ajarly, soǵurlym aıqyn bolyp shyqpaq. Máselen, Shekspırdi orys tiline aýdarǵan B.Pasternak, M.Lozınskıılerdi alyńyz. Bolmasa, sol Shekspırdi orys tili arqyly qazaq tiline aýdarǵan M.Áýezov, H.Erǵalıev, Á.Kekilbaevtardy qarańyz. Árqaısysy jeke-dara qoltańbaǵa ıe ǵoı. Pasternak Pasternaksha, Lozınskıı Lozınskııshe, Áýezov Áýezovshe, Erǵalıev Erǵalıevshe, Kekilbaev Kekilbaevsha aýdarǵan. Birimen ekinshisin shatystyrmaısyz.

Sondyqtan biz aýdarylǵan dúnıeden túpnusqa avtorynyń qoltańbasyn izdep jatpaı, túpnusqa avtorynyń aıtar oıyn, ıdeıasyn, kótergen máselesin, rýhyn aýdarmashy qalaı túsingen, ony qandaı deńgeıde ıgergen dep sóz bastaǵanymyz abzal. Al deńgeı degenińiz ártúrli bolady. Sondyqtan talantty dúnıelerdi tek qana talanttylar aýdarýlary kerek. Ondaıda talant tabıǵaty bir-birimen jaqyn bolyp jatsa, nur ústine nur. Shyǵarmanyń sózin ǵana aýdaryp, onyń ishki áser qýatyn, rýhyn kótere almaı, túpnusqanyń ózinde qaldyryp ketetin aýdarmashylardan sonda ǵana qutylamyz. Naǵyz shyǵarmanyń oıy, ıdeıasy, rýhy, ulttyq kolorıti syrtqy sózinde emes, ishki ómirinde, tynysynda ǵoı. Sóz tek solarǵa qyzmetshi ǵana. Al shyǵarmanyń oıyn, ıdeıasyn, rýhyn, ulttyq kolorıtin tek talant qana kóterip alyp shyǵa alady. Ondaı jerde jurt oılap tapqan tolyp jatqan kitabı ádis-tásilderińizdiń bári álsiz. Óıtkeni ádis-tásil kitabı emes, tabıǵı bolýy tıis. Árbir tvorchestvolyq tulǵanyń óz ádis-tásili bar. Aýdarmada arıfmetıka da, algebra da joq. Ony tek tvorchestvolyq ıntýısıa, tvorchestvolyq derbestik qana sheshe alady.

Máselen, Abaıdyń jurttyń bári jatqa biletin Gete — Lermontovtan aýdarǵan «Qarańǵy túnde taý qalǵyp» óleńin alyńyzshy. Bul aýdarmany qandaı ádis-tásilmen tańbalap beresiz? Sózbe-sóz aýdarma deısiz be, analıtıkalyq aýdarma deısiz be, joq erkin aýdarma deısiz be? Osy bir segiz-aq jol óleńde álgi tásilderdiń báriniń beder-belgisi bar. Qarańyz:

Lermontovta:
Gornye vershıny
spát vo tme nochnoı.

Abaıda:
Qarańǵy túnde taý qalǵyp,
Uıqyǵa keter balbyrap

Muny qaı tásilge aparyp «teligen jón»? Árıne, erkin aýdarma deýge de, sózbe sóz aýdarma deýge de kelmeıdi. Bul, sóz joq, dál túpnusqadaǵydaı emes, biraq soǵan jaqyn keletin, adekvatty analıtıkalyq aýdarma. Al odan ári she?

Lermontovta:
Tıhıe dolıny
Polny svejeı mgloı;

Abaıda:
Dalany jym-jyrt, del-sal qyp,
Tún basady salbyrap.

Bul she? Munda sózbe-sóz aýdarmany tipti aýyzǵa alýdyń qajeti joq. Áligi analıtıkalyq aýdarmanyń da aýyly alystap ketti. Sóz joq, erkin aýdarma! Taǵy da oqıyq:

Lermontovta:
Ne pylıt doroga,
Ne drojat lısty...
Podajdı nemnogo,
Otdahnesh ı ty.
Abaıda:

Shań shyǵarmas jol daǵy,
Silkine almas japyraq.
Tynshyǵarsyń sen daǵy,
Sabyr qylsań azyraq.

Al bul joldarda áligi úsh tásildiń úsheýi de qabat qatysyp tur. Biraq bireý turyp, sózbe-sóz aýdarma men analıtıkalyq tásilderi bar bolsa, bar shyǵar, al biraq bul joldarda erkin aýdarma tásilin kórip turǵanym joq deýi múmkin. Ras, bir qaraǵanda Abaı sózderi Lermontov sózderinen alshaq ketip turǵan sońǵy eki jolynda Lermontov oıyn erkin ıgerip, erkin tereńdetip jiberip otyrǵan joq pa?

Sonymen, bizdiń aıtpaǵymyz — qandaı bir aýdarma bolmasyn, ol eshqandaı kitabı ádis-tásildermen sheshimin tappaıtyndyǵy. Ol tek derbes talanttyń derbes ádis-tásilderimen ǵana júzege aspaq. Óıtkeni aýdarma — sizdiń eshqandaı teorıańyzǵa, sizdiń qoldan jasalynǵan ádis-tásilderińizge baǵynbaıtyn, qandaı bir bolmasyn anyqtamalaryńyzdyń qursaý qushaǵyna syımaıtyn tvorchestvo. Sondyqtan da ol kerek kezinde sózbe-sóz aýdarma, analıtıkalyq aýdarma, erkin aýdarma tásilderiniń qaı-qaısysyn da jeke-jeke jumys istetkizip, kerek kezinde úsheýiniń basyn bir joldyń aınalasyna toqaılastyryp qoıa alady. Abaıdyń aýdarma mektebi bizge osyny úıretedi.

Aýdarma jóninde osyndaı uly dáris bergen Abaıdyń óziniń orys tiline áli kúngn deıin jóndi aýdarylmaýy biz úshin ulttyq ókinish! Al ol ókinishten onyń shyǵarmalaryn tvorchestvolyq qoltańbasy aıqyn, ajarly, iri aqyndarǵa aýdartsaq qana qutylýymyz múmkin.

Sońǵy jyldary ásirese til jóninde keń kólemde keleli-keleli áńgimelerdiń ótkeni belgili. Onyń sońy Jazýshylar odaǵy uıymdastyrǵan úlken konferensıaǵa kelip ulasty. Dál osy tusta til máselesi — el ishinde júrgen ózimiz kýá bolǵanymyzdaı — barlyq jerde áńgime bolyp jatty. Iaǵnı ol aıasynan asyp, jalpyhalyqtyq mánge ıe boldy. Osyny der kezinde tereń sezine bilgen «Qazaq ádebıeti» gazeti, «konferensıa ótti, endi bitti» dep, til jónindegi áńgimege esigin tars jaýyp tastamaýy qurmet tutyp, quptarlyq is. Óıtkeni til jónindegi áńgime eshýaqta tolastamaq emes. Óıtkeni tildiń tarıhı damýynyń delbesin men ustap otyrmyn dep eshkim de aıta almaıdy. Sondyqtan ol týraly ádebıetimizdiń arǵy-bergi tájirıbesine súıene otyryp, óz túsiniginshe áńgime qozǵaýǵa kim-kimniń bolsyn erki bar dep oılaımyz. Bul jóninde de den qoıyp tyńdaı alatyn esti qulaq bolsa, Abaı dárisi men tálimi jeterlik.

Abaı qoǵamdyq oıdy jetkizýde de, adam janynyń tereń qaltarys túkpirlerin ashýda da qazaq tiliniń tegeýrindi qýat pen sheksiz múmkindigin dáleldep berdi. Óıtkeni Abaı maýyty shapan, qundyz bórik kıgen aqsúıek sóz de, qora-qopsy, qazan-oshaq basynda qalyp qoıǵan qul-qutan sóz de joq dep bildi. Ol bárine birdeı qarap, bárin teń pravoly sanady. Ol tek halyq tili bar dep bildi. Ol tek halyq tilin ǵana qasterlep, halyq tilin ǵana qasıet tutty. Sonymen birge, ol óz tvorchestvosy arqyly halyq tili óziniń sonaý kóne topyraǵynan qorektene otyryp, jańalyq bolyp japyraq ashyp, jańǵyryp turatynyn da kórsetip berdi.

Solaı bola tura, Abaıdyń osy uly taǵylymyn ústirt uǵynýshylyq, atústi qabyldaýshylyq áli kúnge deıin shań berip qalady. Bir mysal. Eger til tazalyǵy áńgime bola qalsa, kóbimiz-aq Abaıdyńy myna sózin alǵa tartyp, kóldeneńdetip shyǵa keletinimiz bar:

Bóten sózben bylǵansa sóz arasy,
Ol aqynnyń bilimsiz beısharasy.

Osyndaǵy «bóten sózdi» kóp jurt birtekti tar aıada túsinedi. Sodan baryp olar qora-qopsy, qazan-oshaq basyndaǵy usaq turmystyq sózderdiń de, ózge tilden aýysyp kóship kelgen jańa sózderdiń de óleń esigin ashýǵa quqysy joq dep biledi. Olar óleń sózin ásem kıingen ádemi sózder dep uǵady. Sondyqtan olar óleń ishinen tezek, kóń sıaqty sózderdi kezdestire qalsa, murnyn tyrjıtyp, teris qarap jıirkenip, «traktor», «dvıgatel» degen jańa sózderden temir shyńyly men temir shýylyn estip, qulaǵyn basyp, úrkektep baǵady. Sol minezimen qanshama azapty joldan ótip, jurttyń bárine birdeı qyzmet etý pravosyna ıe bolǵan til demokratıasyna til tıgizip, qol kóterip otyrǵanymen olardyń jumysy da bolmaıdy.

Shyndyǵynda Abaıdyń «bóten sóz» dep otyrǵany álginde turmystyq ta, ózge tilden kirgen de sózder emes, ol bul jerde basy artyq, ornyn tappaǵan sózdi aıtyp otyr. Áıtpese, Abaıdyń kerek kezinde turmystyq sózden de, orys sózinen kirgen sózden de qashpaǵanyna onyń búkil tvorchestvosy kýá.

Kári qoı eptep soıǵan baıdyń úıi,
Qaı jerinde kedeıdiń tursyn kúıi?
Qara qıdan orta qap uryspaı berse,
O da qylǵan kedeıge úlken syıy.

Osyndaǵy «qı» degen sózdi kim «bóten sóz» deı alar eken? Sol bir sózdiń ózi-aq sol zamannyń búkil áleýmettik qaıshylyǵyn kórsetip berýge qyzmet etip turǵan joq pa?! Al Abaıdyń orys, arab, parsy sózderin keńinen qoldanǵanyna bul jerde mysal keltirip jatý artyq. Ol jurttyń bárine belgili. Biraq osyndaı belgili, basy ashyq nárseniń ózin bilse de bilmegensigender, kórse de kórmegensigender barshylyq. Ondaılar óleń gúl sıaqty qulpyryp, shyny qusap syńǵyrlap turý kerek dep oılaıdy. Biz, árıne, óleńniń gúl sıaqty qulpyryp, shyny sıaqty syńǵyrlap turǵanyna qarsy emespiz. Ondaı óleńder bolǵan, qazir de bar, bola beredi de! Biraq óleńniń eń basty mısıasy aqıqatty aıtý ekenin esten shyǵarmaýymyz jón. Al aqıqatty altynmen aptap, kúmispen kúpteımin dep aq ter, kók terge túsýdiń qajeti joq. Aqıqattyń aty-aqıqat. Ol eń bir»tómen etek» «tómen sortqa» jatatyn sózdermen-aq jarqyrap kórinip tura alady. Ondaı jerde ádemi sóz — álemish boıaý.

Mundaı óleń tiliniń tazalyǵyna ózinshe kúıip-piseip onyń jalǵyz janashyry bop qorǵap júretin «estetter« barlyq kezde de, barlyq ádebıette de bolǵan. Olar Pýshkınniń tusynda óleńge «qulaq«, «muryn« degen sózderdiń kirip ketkenin jabaıylyq dep, al Nekrasovtyń tusynda óleńge «shalbar», «portfel» degen sózderdiń enýin soraqylyq dep baǵalaǵan.

Ondaı «janashyrlar« bizdiń tusymyzda ásirese neologızmderge jany qas. Óleńge neologızm paıdalanatyn aqyndar til tazalyǵyn saqtamaýshylar, tildi bylǵap, búldirýshiler bolyp jatady. Osy durys pa?

Ras, búgingi kezeńde til tazalyǵy máselesi birinishi kezekte tur. Oǵan eshkimniń de daýy joq. Tabıǵat ekologıasy sıaqty til ekologıasy kezek kúttirmeıdi. Oǵan bárimiz de qatysýymyz kerek. Biraq ornymen. Óıtkeni óleń ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamnan eshýaqta da oqshaý ómir súre almaıdy. Óıtkeni óleń qaı ýaqta da ózi ómir súrip otyrǵan ortamen qandas, kindiktes. Sondyqtan ol búgingi ǵylymı-thnıkalyq revolúsıa zamanyda sol zaman tilimen sóıleýge haqyly. Al oǵan qarsy shyǵý-óleń tabıǵatyna qarys shyǵý. Eger ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa alyp kelgen uǵym-túsinikterdi tańbalaıtyn jańa sózderden «óleńdi« «tazalaýǵa« kirissek, onda ol búkil tabıǵı quramynan aıyrylǵan, ishýge bolmaıtyn, dám-tuzy joq, dıstılásıalanǵan sýǵa aınalady. Muny eskermeý-óreskel qatelik.

Osy tusta da Abaı óziniń búkil tvorchestvosymen úlgi, ónege.

Bul jerde sóz reti kelip turǵanda taǵy bir toqtala ketetin másele bar. Til tazalyǵy áńgime bolǵanda, kóp jurttyń, ásirese tilshilerdiń qatty shúıilip, qatty tıisetin taǵy bir «ızmi« bar. Ol — óz sózderinde kóbine kóp dıalekt sózderdiń bir-aq túrine, kásiptik sózderge ǵana keńshilik jasaıdy. Ras, shyǵarma keıipkerleriniń dıalogtarynda dıalekt sózderdi paıdalanýǵa da qarsy emes. Al avtorlyq baıandaýlardan dıalekti sózderdi kezdestirdi me, onda óre túregeldi. Nege olaı? Muny da biz tvorchestvonyń tabıǵatyn jete túsinbeýden dep bilemiz. Óıtkeni shyǵarma avtory óz shyǵarmasynyń ishinde júrip jatqan oqıǵaǵa, psıhologıalyq talas-tartysqa, keıipkerleriniń júris-turysyna syrttaı baqylaýshy, syrttaı baǵa berýshi emes. Soǵan tikeleı belsendi aralasýshy. Olaı bolsa, ol óz tilimen sóılespeı tura almaıdy. Sóılespedi me, onda syrt kózge kórine bermeıtin avtor men keıipkerler arasyndaǵy ishki tin, ishki baılanys úzilip ketýi kádik. Al onyń sońy jasandylyqqa ákelip soǵýy sózsiz.

Onyń ústine, ádebı til jańǵyryp, jańaryp, jańa reńk-boıaýlarmen baıyp turýy kerek deıtin bolsaq, onda ony jańǵyrtyp, jańartatyn, jańa reńk-boıaýlarmen baıytatyn úlken rezervterdiń biri, sóz joq, dıalektologızm. Al ol rezerv kózderin kómip tastaımyn deý — tildiń tynysyn taryltyp, tunshyqtyram deýmen birdeı.

Kezinde Abaı qoldanǵan «bastaý» sózi /bulaq/ belgili bir aımaq qoldanatyn dıalekt sóz bolatyn. Al endi qazir bastaýdy bilmeıtin qazaq bar ma?! Sondyqtan ońtústik qazaqtary qoldanatyn ıronıalyq renishpen aıtylar náıeti, batys qazaqtary qoldanatyn keń minezge ıe arqaıyn, shyǵys qazaqtary qoldanatyn alegorıalyq astarǵa ıe “láýqı” sıaqty sózderden qashýǵa bolmaıdy dep oılaımyz. Ras, bul sózderdiń ornyn aýystyra alatyn bizde sınonım sózder bar. Biraq olardyń eshqaısysy da bul sózderdiń ózderine ǵana tán reńk boıaýyn bere almaıdy. Bul sıaqty sózderge tilshilerdiń qoıar kinási: olardy basqa aımaqtyń qazaqtary túsinbeıdi-mis. Túsinedi! Kontekst arqyly túsinedi. Al shynynda túsinbeı bara jatsa, túsindirip berý tilshilerdiń tikeleı mindeti emes pe?!

Túsindirsin!

Ne bolǵanda da, dıalekti sózderden qashýǵa, olardy ana sóılem ishinen de, myna sóılem ishinen de ustap alyp, seniń ornyń bul jer emes dep orynsyz «qýǵyn-súrginge» ushyratýǵa bolmaıdy. Olaı etpes buryn, aldymen oılanyp alǵan jón. Ondaı sátte álemdik ádebıettiń arǵy-bergi tájirıbelerine kóz salyp qarap alý da artyq etpeıdi. Máselen, búkil adamzat balasynyń alyp rýhanı eskertkishteriniń birinen sanalatyn Danteniń «Táńiriniń tálkegi» jergilikti bir dıalektide — tek Florensıa dıalektisinde jazylǵan ǵoı. Ol kezde ıtalán dıalektileriniń bir-birinen aıyrmashylyǵy asa zor bolǵan. Bul jerde bireýler ol kezde Florensıa ádebıeti men mádenıetiniń damýy Italıanyń ózge jerlerimen salystyrǵanda bıik deńgeıde bolǵan, al ádebıeti men mádenıeti joǵary damyǵan belgili bir aımaqtyń ózge jerlerge áseri men yqpaly tımeı turmaıdy deýi múmkin. Ol kezde Florensıa Italıanyń basqa jerlerinen jazýdy eń sońynan qabyldaǵan, mádenıeti kesheń qalǵan qala kórinedi. Florensıa mádenıetiniń gúldený kezeńi odan keıinirek bastalǵan.

Sonaý tarıh qıyrynda ǵana emes, osy qazir de mundaı faktiler jeterlik. Ispanıanyń birqatar aqyndary áli de óz shyǵarmalaryn jergilikti dıalektimen jazatynyn «Inostrannaıa lıteratýra» jýrnalynan oqyp júrgen joqpyz ba?! Tipti, osy qazirdiń ózinde irgemizdegi Grýzıada tek óz aımaǵynyń dıalektisinde jazylǵan jeke óleń kitaptary paıda bola bastady. Bul qubylystar erikkendikten nemese ol elderdiń aqyn-jazýshylarynyń óziniń ádebı tilin bilmegendikten týyp jatqan qubylystar emes shyǵar. Al fransýzdardyń aqyn-jazýshylary óz eliniń alys bir qıyr mekeninen bir dıalekt sóz taýyp alsa, altyn taýyp alǵandaı qýanatyn kórinedi.

Al biz bolsaq, sóılem ishine anda-sanda kirip ketken dıalekt sózderimizben alysyp áýremiz. Olardyń eń bolmasa múıizi sonadaıdan soraıyp kórinip, tutas til tazalyǵyna kóleńkesin túsirip tursa eken. Bizdiń tilimizdegi dıalektiler ózge kóptegen tildermen salystyrǵanda kóp emes ekenin tilshilerimizdiń ózderi de moıyndaıdy. Moıyndaı tura, kúresedi.

Paradoks.

Qaıta, bizder dıalekt sózderdiń ádebı tilimizge júıeli túrde enýine, olardyń ornyǵyp, qalyptasýyna shyn mánindegi qamqory, janashyry bolýymyz kerek emes pe?!

Jalpy, bul jerde bizdiń aıtarymyz: aqyn-jazýshylardan turmystyq sózderdi, neologızm sózderdi, dıalekti sózderdi, jalpy tildi Abaı sıaqty tvorchestvolyqpen paıdalana bilýdi talap etkenimiz durys. Eger ol sózder kontekste belgili bir qyzmet atqaryp, júk kóterip tursa, onda burap syndyryp, julyp alyp tastaımyn deýdiń, bizdińshe, qajeti joq. Sondyqtan ol sózderge eshqandaı dálel-dáıeksiz, áıteýir ádebı til normalary zańdylyqtary atynan sóılegen bolyp, «kres joryǵyn« ashýǵa bolmaıdy. Biz tildi jańǵyryp, jasaryp turatyn jandy proses desek, onda til normalarynyń zańdylyqtary da jetilip, ósip-órkendep, jańa óriske shyǵyp otyrýy tıis emes pe?! Al osyny eskermeı, til normalary zańdylyqtarynyń zańdy damýyna tusaý salyp, olardy «jasandy tońazytqyshta« qatyryp ustaımyn deýdiń reti joq Sondyqtan qaıtalap aıtamyz: aqyn-jazýshylardan tildi Abaı sıaqty tvorchestvolyqpen paıdalana bilýdi talap eteıik. Al tvorchestvonyń eń basty qasıeti--batyldyq. Sonda ǵana ol tvorchestvo.

* * *

Uly Abaı sabaǵy bizdi keń óris, jańa belesterge bastaıdy.

Onyń shyǵarmalaryn qaıtalap oqyǵan saıyn óziń rýhanı tolysa túsýmen birge, týǵan ádebıetińniń de búgingi tynysyna tereńirek úńilip, onyń keleshek kókjıeginiń alys qıyryna qadala kóz salasyń. Óıtkeni Abaıdyń myń tálimi bar. Búgin biz bul maqalamyzda Abaıdyń sol myń qyrly myń táliminiń birer tálimin ǵana ózimizshe túsinip, áńgime ettik.

ÁR ÓLEŃI — BIR ÁLEM

Abaıdyń jalǵyz-aq óleńi. Jáne, ol qandaı!.. Taǵy da, ol — kóbirek aýyzǵa alynatyn «Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, ulǵaıdy arman» emes, odan sál erterek jazylǵan «Qartaıdyq qaıǵy oıladyq, uıqy sergek».

Bir óleń — bir álem. Abaıdyń bar óleńine de osy sózdi aıtýǵa bolady. Taǵy da, olar tek Abaı súrgen kezeń kelbetin ǵana emes, jumyr basty pendeniń bári ómir súrgen, ómir súrip jatqan, ómir súre beretin bar kezeńniń kelbetin kórsete alady. Beıne bir Abaı Allanyń qalaýymen adamzat ómir súrgen, súrip jatqan, bolashaqta ómir súretin barlyq kezeńde de tirshilik etip, ǵumyr keship kele jatqandaı.
Ol óz óleńi arqyly seniń ishińde kómilip jatqan qasiretti ashady, sherińdi tarqatady. Sol óleń arqyly óziń ómir súrip jatqan zaman men ýaqytqa úńilesiń. Tań qalarlyǵy sol, sonaý fedolızm dáýirinde ómir súrgen Abaı sózderi arqyly osy zaman men ýaqytty tanısyz. Muny qalaı qudiret demessiń?!

Bul maqalany jazǵandaǵy maqsatymyz Abaıdyń jalǵyz-aq óleńi arqyly ózimizge, búgingi ómirge úńilý bolatyn. Ol oıymyz qanshalyqty oryndaldy, oǵan sarapshy — oqyrmannyń ózi...

I

Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, uıqy sergek,
Ashýyń — ashyǵan ý, oıyń — kermek.
Muńdasarǵa kisi joq sózdi uǵarlyq,
Kim kóńildi kóterip, bolady ermek?

Mine, ózimen de, ózgemen de alysa-alysa qý pendeniń ózegi tolyp, ózeni tartyldy. Shaý tartty. Táni úzilmegenmen, Tirligi sola bastady. Onyń jan dúnıesin pánıdiń aldamshy deminen góri, baqıdyń sabyrly lebi kóbirek sharpıtyn boldy. Kúni keshe ǵana ózi de qaq ortasynda júrgen, qysqa kúnde qyryq qubylyp turǵan myna ómirden ol, odan ómir syrt tartty.

Toń bolyp sýydy. Bir kezde jolbarys bolyp jaǵalasyp, arystan bolyp arpalysqan bul ómirdi endi ol paıymdap baqylaýshy, qamyǵyp qadaǵalaýshy bolyp qana qaldy.

Sóıtse, ózi ortasynda júrgende ómirdiń de, óziniń de sonshalyqty paryqsyz, sonshalyqty dáıeksiz ekenin baıqamapty. Ol ókinish te janynyń bir pushpaǵyn jegi qurt bop jep jatyr...

Jurtymdy túzeımin, ony el qataryna qosamyn dep basyn taýǵa da, tasqa da urdy. Sonyń jolynda sanasyn sarqyp, qajyr-qaıratyn sarp etti. Biraq sodan ne shyqty? El qataryna qosyldy ma? Osyny oılasa-aq, omyrtqasy omyrylyp, qabyrǵasy qaqyrap sógilip bara jatady. Qaıǵyryp, ashýǵa boıyn aldyrady. Ol ashý — et pen teriniń arasyndaǵy qyzyl jel ashý emes, ol ashý kúızelis pen kúıiktiń kóz jasy tamǵan ashý. Ol ashý — ýǵa aınalǵan ashý. Ý bolǵanda da — kóktemgi jylannyń tilindegideı ashyǵan ý. Ol ý, mine, óziniń qanyna quıylyp, janyna jaıylyp barady. Endi ol ólse, sol ashynǵan ashýdan, ashyǵan ýdan óledi.

Eli úshin eńireı-eńireı, jurty úshin jylaı-jylaı kúıik pen kúızeliske túsip, sol kúıik pen kúızelistiń kóz jasy ashytqan ýdan dertti bolǵan jannyń oıy kermek bolmaı, qandaı bolýshy edi?!

Árıne, ondaı jan muńdasarǵa kisisi joq muńlyqqa aınalary sózsiz. Teńizdeı tolqyp alasurǵan, bulttaı kóship jóńkilip bara jatqan myna ómirden at quıryǵyn kesisken ol jan, endi baqsynyń molasyndaı jalǵyz...

II

Jas qartaımaq, joq týmaq, týǵan ólmek,
Taǵdyr joq ótken ómir qaıtyp kelmek.
Basqan iz, kórgen qyzyq artta qalmaq,
Bir qudaıdan basqanyń bári ózgermek.

Sóz uǵarlyq jan men muńdasarǵa kisi taba almaı tirlikten sherli bolǵan ol endi pánı men baqı týraly uzaq-uzaq oıǵa shomatyn boldy. Sóıtse, myna ómirdiń bári kóshpeli, bári ótkinshi eken ǵoı. Máńgilik eshteńe joq eken ǵoı. Qaıratymen qara tasty qaq aıyryp, jalynymen jer dúnıeni sharpyp jibererdeı bolyp júrgen bir kezdegi jastyq shaqtyń da kúni ótip, kózi syǵyraıyp, beli búgilip qalypty. Onyń ornyn shashaǵy jelkildep, japyraǵy jaıylǵan múlde jańa urpaq basypty.

Joq týady, týǵan óledi! Dúnıeniń búkil bolmys-bitimi, jaratylys-qurylymy osy uǵymnyń qudiret kúshine baǵynyshty.

Máńgilik eshteńe joq! Bir kezde qarasań, ot basy, oshaq qasynyń ǵana qamyn oılap, búgejektegen beıshara, endi bir kezde qarasań, bul ómir ashsam — alaqanymda, jumsam — judyryǵymda dep, kókiregine nan pisken pende túgili, aspan astyn astan-kesten etip doldanyp jatqan ushy-qıyrsyz kók teńizińiz de, kókjıekti túgel kómkerip, munartyp jatqan alyp taýlaryńyz da — bári-bári, eger olardyń týǵany jaratylǵany ras bolatyn bolsa, óledi. Iá, ıá, dıalektıkanyń zańy solaı: týǵan — óledi, joq — týady.

Ótken qaıtyp oralmaq emes, óship, kúlge aınalǵan — qaıta janbaq emes, ólgen qaıta tirilmek emes. Biraq solaı bola tura, basqan iziń, sóılegen sóziń, istegen isiń sońyńda qalady dep jatatyny qalaı? Oǵan ılanýǵa, kóńil toǵaıtýǵa bola ma? Ábden múmkin. Tek ol úshin, basqan iziń erteń jurt júretin soqpaqqa, sóılegen sóziń erteń jurttyń júreginde janyp turatyn shyraqqa, istegen isiń erteń jurttyń janyn jadyratar qýanyshqa ıe bolýy tıis...

III

Er isi aqylǵa ermek, boıdy jeńbek,
Ónersizdiń qylyǵy óle kórmek.
Shyǵa oılamaı, shyǵandap qylyq qylmaı,
Erinshek ózdiginen kópke kónbek.

Bul tórtkúl dúnıe o bastaǵy jaratylysy kereǵar áreketter men qıǵash pikirlerden turatyny ras bolatyn bolsa, onda ol kereǵar áreketter men qıǵash pikirler, qalaı da, aýyq-aýyq alasapyran qubylystardyń aldaspany bolyp, kúnderdiń kúninde eliń men jerińniń ústine qater tóndiretin almaǵaıyp zamannyń kindigin keseri haq.

Ondaı kezde lap ete qalǵan sezimniń jeteginde ketpeı, qaıta, órtke umtylǵan sol sezimniń shalǵaıynan tartyp, qolynan ustap qalatyn sabyrly aqylǵa er! Óıtkeni erdiń soıy ǵana aqyl sońynan ermek, elin shyn súıgen er ǵana boıyn aqylǵa jeńdirmek. Boıdy sezimge jeńdirý, túptiń túbinde, ushqarlyqqa uryndyryp, kóz shyǵaryp, bas jardyratyn ur da jyqqa ulastyryp jiberýi qandaı kádik bolsa, boıdy aqylǵa jeńdirý eldi qaterdiń qara shoqparynan, qaýiptiń qandy qaqpanynan aman alyp shyǵýy sondaı múmkin. El basqarý da erlik is. Ol da óner. El basqarýdyń da óziniń oıý-órnegi, úılesim, jarasymy bolady. Kereǵar áreketterdiń qybyn, qıǵash pikirlerdiń ebin taba bilýiń kerek. Tek, qudaıym, el tizgini sodyr-shodyrlardyń, ónersizderdiń qolyna túsip ketpesin deńiz. Eger solaı boldy ma, onda el ishinen soıqan, el tóbesinen soıyl ketpeıdi. Árıne, el bolamyn degen el, tańerteńnen keshke deıin aýzyn ashyp, kózin jumyp, el basqaratyn erdiń ǵana sózine uıyp otyra bermeı, ózi de zamanmen pátýaǵa kelip, ýaqytpen til tabysyp, solarmen áreketke túsýi lázim.

«Kóppen kórgen uly toı» degen jaqsy. Biraq onyń da óz orny bar. Elmen birge qaýipti kóterip al, biraq qalǵan ómirde ózińshe oılaı bil. Ózińshe áreket et. Olaı etpediń be, onda sen kóp tobyrdyń birisiń. Ózgeden ózgeshe shyǵa oılaý ǵana, shyǵandap áreket etý ǵana, ózińniń ǵana emes, elińniń de eńsesin kótermek. Óz oıyń, óz áreketiń joq pa, onda sen moınyn ishine tyqqan ımenshek sorlysyń, tabanda ılenip qalǵan ezsiń!..

IV

Jamandar qyla almaı júr adal eńbek,
Urlyq, qýlyq qyldym dep qaǵar kólbek.
Aramdyqtan jamandyq kórmeı qalmas,
Myń kún synbas, bir kúni synar shólmek.

Ózińniń de, elińniń de kósegesin kógertip, mereıin asyram deseń, eńbek et! Qýatyńdy sarqy, terińdi tók! Bul — ejelden aıtylyp kele jatqan aksıoma. Muny jurttyń bári biledi. Biraq tyrbanyp, tyrmalanǵannyń bári eńbek, onyń bári adal ma? Ol etken eńbegiń búgingi elińniń aldynda uıaltyp, erteńgi urpaǵyńnyń aldynda qyzartpaı ma?! Kók aıdyn kólińdi shalshyqqa, kókoraı jerińdi týlaqqa aınaldyryp jiberetin eńbek te eńbek bolyp atala ma?

Atalǵanda da, ol adal eńbek bola ma? Ne bolǵanda da, elin aldap, jerin jaldaǵan eńbek — eńbek bola almas. Etken eńbek otbasyńnyń ǵana emes, el dastarqanynyń berekesi, el qazanynyń quty. Ony aramdap alma! Aram tirlikten otbasynyń ǵana emes, el dastarhanynyń da berekesi ketip, el qazanynyń da quty qashady.

Urlyqtyń túbi — qorlyq, qýlyqtyń quıryǵy — bir tutam, dúnıe jıyp, dáýlet baqqyń keldi me, onda sen, túptiń túbinde, onyń zaýalyn, tartpaqsyń. Óziń tartpasań, urpaǵyń tartady. Sony umytpa! Árýaqtardyń úreıin syıla, urpaqtardyń nalasynan qaımyq, qudaıdyń qaharynan qoryq!

V

Adamzat tirilikti dáýlet bilmek,
Aqyl tappaq, mal tappaq, adal júrmek.
Ekeýiniń biri joq, aýyl kezip,
Ne qorlyq qur qyljańmen kún ótkizbek?!

Biz kúni keshege deıin ómirdiń qarapaıym ǵana pálsapasynan qanshalyqty alshaq ómir súrip kelgenbiz. Jer basyp júrgen jumyr basty pendeniń bári, ıaǵnı búkil adamzat balasy tirlik etýdi dáýlet dep bilip jatqanda, biz dáýletti turǵandy múıizdep, dáýlet izdegendi suq saýsaǵymyzdy shoshaıtyp kinálap kelgen joqpyz ba? Sol shoshaıǵan suq saýsaǵymyz qanshama kózdi shyǵaryp, qanshama kókirekti testi?! Qanshama jan dáýletimizben birge mal dáýletimiz sol qarǵys atqyr suq saýsaqtyń ushynda ketti.

Qandaı bir ǵulama adamyńyz da ómirdiń búkil suraǵyna jaýap bere almaıdy. Ol qanshama Allanyń aýzynan, paıǵambardyń belinen túsken jan bolsa da, ómirdiń qaltarys túkpir-túkpirinde bolyp jatqan qubylystardyń bárine aqyly jete bermeıdi. Ol jan qanshama aqyldy bolsa da, elden aqyldy emes. Sondyqtan shyn aqyldy ǵana eldi kóbirek tyńdaıdy. Aqymaq eldi emes, ózin tyńdaıdy. Aqymaq qana elge meniń aqylymmen júr dep kúsh kórsetedi. Al shyn aqyldy elden aqyl jınaıdy. Sol jınaǵan aqyldy sanasy men jan-júreginde qorytyp, eldiń ózine qaıtaryp beredi.

Amal ne, taýyp jatqan ne aqyly, ne maly joq, keshe aýyl kezgen, búgin kóshe tozdyrǵan, ne istep jatqan isi, ne istep jatqan qareketi joq, elteń-selteń jandar qanshama?! Keshe olardyń ańdyǵany sadaqa beretin aýyl men tútini qoıý shyǵatyn úı bolsa, endi búgin olardyń ańdıtyny — araq pen sharap satatyn dúken. Olar keshe bir aýyldyń áńgimesin ekinshi aýylǵa tasyp, bir aýyldy ekinshi aýylmen atystyryp-shabystyryp qoısa, olar búgin araq pen sharapqa boıyn aldyryp, bylǵanysh sóz ben bylǵanysh áńgimeniń batpaǵyna belshesinen batyp jatyr. Qandaı jıirkenishti, qandaı qorlyq!

VI

Nadanǵa aram — aqyldy qulaqqa ilmek,
Bul sózden ertegini tez úırenbek.
Ras sózdiń kim biler qasıetin,
Aqylsyz shynǵa senbeı, joqqa senbek.

Ásili, eldiń basyn qospaıtyn, onyń irgesin sógetin, tipti, kerek deseńiz, julynyna qurt bop túsip, ǵumyryn qylqadan qıatyn, sóıtip, túbine jetetin bir bále bolsa, ol — nadandyq. Qara nadandyq. Nadandyq qana durysty burys deıdi. Nadandyq qana asyldy tanı almaıdy. Asyldy taný úshin aqyl bolý kerek. Nadandyq bar jerde sógilgen tigilmeıdi, jyrtylǵan jamalmaıdy. Qaıta, ol eleýsiz ǵana setinegen jerdi odan saıyn qaqyratyp, eleýsiz ǵana tesikti odan saıyn úńireıtip tastaıdy. Óz qolymen óz abyroıyn ashady. Nadandyq bar jerde uıyǵan irip, kógergen kókteı solady. Al bir nadandyq basqa nadandyqtarmen tize qossa, onda ol qara dúleı, jabaıy kúshke aınalady. Onda ol jolyndaǵysyn japyryp, qolyndaǵysyn opyryp jiberedi.

Nadandyqtyń boıyna máýeli aqyldyń uryǵyn egý óte qıyn sharýa. Ol uzaq ýaqytty kerek etedi. Al onyń boıyna aram aqyldy egý op-ońpı. Ol azǵan jerge alabuta egýmen birdeı. Bir jyldyń ishinde-aq kisi júrgizbeıtindeı ný bolyp ósip shyǵady.

Sondyqtan da nadandyq, qaı ýaqytta kórseń de, aram oı, jat pıǵyldyń ne qolshoqpary, ne qoljaýlyǵy bolyp júredi. Onyń kóbine-kóp, basqany bylaı qoıǵanda, óz ultynyń jaǵasyna jarmasyp, óz ultyna qol kóterip jatatyny sodan.

Sonymen birge, nadandyqtyń bir tamyry ańǵaldyqta jatyr. Al ańǵaldyq degenimiz — pispegen balań sana, jetilmegen balań áreket. Ádette, balań sana tańdaıdy qýyryp jiberetin kermek dámdi ras sózden góri, tańdaıdy úıirip jiberetin ertegi sózge tez uıyıdy.

Áttegen-aı, ertegi sózge esimiz ketkenshe elige-elige qanshama jan qanshama jyldar boıy adasyp keldi, qanshasy áli adasyp júr!

Al qanshamyz shynǵa senbeı, joqqa senip, ıektegenniń ıeginde, qaqpalaǵannyń qaptalynda júrmiz deseńizshi!..

VII

Qyzyl araı, aq kúmis, altyn bergek,
Qyzyqty ertegige kóterilmek.
Aqsaqaldyń, ákeniń, bilimdiniń
Sózinen syrdań tartyp, tez jırenbek.

Qyzyldy-jasyldy álemish sózdiń syńǵyryna esi ketkenshe eligip, onyń til úıiretin dámine boıyn tez aldyratyn balań sana úshin kópti kórgen kóne qarıanyń da, dúnıeniń uńǵyl-shuńǵylynan ilim jınaǵan bilimdiniń de sózi tym aýyr. Óıtkeni kóne kóz qarıanyń sózi ómirdiń oshaǵynda qorytylyp, bilimdiniń sózi ǵasyrlar qazanynda qaınaǵan. Ol qorǵasyndaı salmaqty sózder. Ol sózderdi kóterip ketý úshin ystyq yqylas, jankeshti ynta, salaýatty túısik, tabandy tózim kerek. Olarsyz ol qorǵasyndaı aýyr sózderdi kóterip ketý múmkin emes. Al qorǵasyndaı aýyr sózderdi kóterem dep, janyn kim qınap jatsyn? Kim basyn aýyrtyp, kim baltyryn syzdatsyn?

Odan da, basyn da aýyrtpaıtyn, baltyryn da syzdatpaıtyn, táttisimen tańdaıdy tamsandyryp, syldyrmaǵymen qulaqty alǵan ne aram, ne ertegi sózdiń jeteginde ketý áldeqaıda jeńil. Taǵy da ondaı qutsyz, qysyr sózderge qaı kezeń, qaı zaman da qysyr bolmaǵan. Ondaı sózderge qaı zaman, qaı kezeń de qursaǵy shermıip, jelini jer syzyp, býaz bop kelgen.

Ertegi sózge oıyn, aram sózge boıyn aldyrǵan da bir — apıyn ishken de bir. Al apıyn ishken janda aqyl-es bolýshy ma edi?! Apıyn ishken adam — qudaıdyń emes, janýarlyq yndynnyń quly. Al janýarlyq yndyn ıesi, ádette, qorqaý aranyn ǵana toıdyrýdy oılaıdy...

VIII

Aqyldy qara qyldy qyryqqa bólmek,
Ár nársege ózindeı baǵa bermek.
Tarazy da, qazy óz boıynda,
Nadannyń súıgeni kóp pen dúrmek.

Zorlyq-zombylyqtyń zobalańy men qıanat-kisápirliktiń oıranynan túte-tútesi shyǵyp, tý-talaqaı bolyp jatqan dúnıeniń ońy men solyn baǵdarlap, aǵy men qarasyn bezbendeý úshin qanshama paıym, qanshama ǵulama parasat kerek?! Eger zorlyq pen zombylyqtyń, qıanat pen kisápirliktiń tinin qaldyrmaı sanap, túgin qaldyrmaı salmaqtap, bar qımyl, bar áreketti oıdyń eleginen, sananyń sańlaýynan ótkizip saraptaıtyn, qara qyldy qaq jaryp sóıleı alatyn sarabdal aqyl sóz alyp, bolyp jatqan qubylystardyń narqy men parqyn aıtpasa, olarǵa baǵa bermese, onda bul ómirdiń baıaǵyda-aq quny túsip, quty qashyp, quryǵan bolar edi. Qandaı bolmasyn qaskóılikten, qandaı bolmasyn qatygezdikten qaımyqpaı, qamshysyn aldyna tastap aıta alatyn ádildik bar kezde ǵana ómir-ómir, adam adam bolyp qala almaq. Onsyz ómir máninen, adam árinen aırylady. Onsyz ómir kúltalqan bolyp kúıreıdi!

Aqyldynyń súıeneri ádildik bolsa, nadannyń súıeneri — tobyr men dúrmek.

Ádildik jalǵyz, tobyr men dúrmek kóp. Ádildiktiń kóbine-kóp tobyr men dúrmektiń aıaǵynyń astynda janshylyp qala beretini sodan...

IH

Alashqa ishi jaý bop, syrty kúlmek,
Jaqynyn tiride ańdyp, ólse ókirmek.
Bir-eki joly bolǵan kisi kórse,
Qudaı súıip jaratqan osy demek.

Kúni keshe ǵana qasiretten el kúrsinip, qatygezdikten jer túrshigip jatqan zaman kelgende at ústinen el tizginin ustaǵan kóp-kóp azamattarymyzdyń tabanynyń búri joq taıǵaq, sózderiniń tiregi joq jaltaq ekenin aǵyp túskir qý kózimiz kóre qaldy. Ánsheıinde, el aldyna shyqqanda, oqtaý jutqandaı bolyp oqshyraıyp qaraıtyn nemeler, sol bir alasapyran tustarda sonshalyqty beıshara kúıge túsip, sonshalyqty alasaryp, qur sulbaǵa aınalyp ketti. Kósh bastaıtyn kósem dep júrgenimiz óz eline kúl shashatyn kóseý, jurtty sońyna ertetin serke dep júrgenimiz dushpannyń aıaǵyn jalaıtyn súmelek bolyp shyqty. Eń sumdyǵy, olar qaraqan basynyń qamy úshin óz halqynyń ústine maı quıyp, otqa tastaýǵa da daıar eken. Ókinishke oraı, ondaǵan jyldar boıy, kóp rette, eldi jalaýlary emes, eldi áldekimderdiń qoljaýlyqtary basqaryp kelipti. El basyna kún týǵanda, uzaq jyldar boıy árkimniń tershigen moıynyn, bylǵanǵan qolyn súrtken ol qoljaýlyqtardyń qolqa qabatyn ısiniń múńkip ketkeni ras.

Sóıtsek, ol oqshyraıǵan nemeler kezinde bıik-bıik laýazymdy oryndarǵa eldiń qamyn jep, eldiń sózin sóıleımin dep emes, eldi aıtqanyma kóndirem, aıdaýyma júrgizem dep kelgen eken. Olardyń kóbi-aq el basqarý degendi shaıqap tógip, sapyryp ishý dep oılapty. Laýazymdy oryndarǵa olar alysty jaqyn eter kisilikpen emes, jaqynnan jat sanar kisápirlikpen ıe bolǵan eken.

H

El buzylsa, tabady shaıtan ermek,
Perishte tómenshiktep, qaıǵy jemek.
Ózimniń ıttigimnen boldy demeı,
Jeńdi ǵoı dep, shaıtanǵa bolar kómek.

Óziń ortasynda júrgen, astan-kesten bolyp jatqan myna zamannyń arsy-kúrsi deminen ymy qaı tusta, jymy qaı jaqta ekeni belgisiz nebir túlki bulań saıasattar men túri bólek, túsi jat nebir quıtyrqy qubylystar paıda bola bastady. Qazir sol ázázildik jasap júrgen túlki bulań saıasattar men quıtyrqy qubylystardyń quıynyn kirgizip alǵan elderde qan tógilip, qasiret bolyp jatyr.

Dál qazir qazaq úshin de, eldiń eldigi synalatyn kezeń kelip tur. Áldeqaıda top pen tobyrlarǵa erip, solardyń soıylyn soǵamyz dep júrip, óz shańyraǵymyzdy ózimiz ortaǵa túsirip alamyz ba degen qaýyp te joq emes. Qandaı qadirli top bolsa da, toptyń aty — top. Ol toptyń qaısysy bolmasyn, sóz joq, kúnderdiń kúninde, baıqamaı bolsa da, shaıtandyq quıtyrqylyqqa erip, óziniń básekeles tobyna tas laqtyrary haq.

Al ol laqtyrylǵan tas, eń aldymen, yntymaqtyń irgesine, birliktiń ýyǵyna tıedi! Ol tas, eń aldymen pátýanyń terezesin syndyrady! Sodan keıin-aq kelisken ketisedi, bitisken búlinedi. Qazaq úshin top pen tobyrǵa bóliný asa qaterli.

Bireýler órkenıetti ártúrli saıası aǵymdar bar ǵoı, olardyń nesi ketip jatyr deýi múmkin! Olar órkenıetti elder ǵoı. Bizdiń sanamyz ondaı deńgeıge kóterilgen joq. Olar eshýaqta da saıası aǵymdardy ultynyń múddesinen joǵary qoımaıdy. Al biz kúni keshege deıin belgili bir ıdeologıa múddesin ult múddesinen joǵary qoıyp keldik qoı. Ol psıhologıadan arylý úshin bizderge jyldar kerek.

HI

Syrttansynbaq, qýsynbaq, órshildenbek,
Sybyrmenen top jasap bólek-bólek.
Aramdyqpen bar ma eken jannan aspaq,
Ózimen ózi bir kún bolmaı ma álek?

Eń sumdyǵy, meniń baıqaǵanym, ol top pen tobyr basynda júrgen azamattardyń kóbine-kóp eki júzdi bolyp keletindigi. Bir qaraǵanda, olardyń halqym dep kúrsingende kókirekteri qars aırylyp, ultym dep ýhilegende ózegi órtenip jatqandaı kórinedi. Áp degende senip qalasyń. Endi bir qaraǵanda, olardyń sýmańdaǵan sypsyń sóz, sybyr men kúbirdiń arasynda júrgenin baıqaısyń. Onyń halqym dep kúrsingeni de, ultym dep ýhilegeni de bar bolǵany óziniń túkke alǵysyz bolmysyn búrkemelegen perde ekenin baǵamdaısyń. Onyń bar maqsaty — jumsaq kreslo, jyly kabınet ekenin sezinesiń. Bar múddesi bılikke ıe bop, el ústine bıshik úıirý ekenin uǵasyń. Sonyń bárin kórip otyryp, olarǵa degen adal sezimińniń aıaq asty bolǵanyna qamyǵyp, nalısyń. Bárinen buryn, sondaı ekijúzdi adamdardyń eldi eliktirip, sońynan ertip júrgenderin kórgende, ishiń qan jylaıdy.

HII

Qoldan kele bere me jurt meńgermek?
Adaldyq, adamdyqty kim teńgermek?!
Maqtan úshin qaıratsyz bolys bolmaq,
Itteı qor bop ózine sóz keltirmek.

Meniń ol jandardyń ózderine ózderi, jurtty sońyma ertýge qýatym, ilimim men bilimim, parasat pen paıymym, ádildigim men álim jete me dep suraq qoıady degenge kúmánim bar. Óıtkeni olardyń kóbi laýazymdy oryndarǵa jetý úshin sonshalyqty janyn salady. Sol jolda ádep pen izettiliktiń aq jolyn, adaldyq pen adamdyqtyq ala jibin attap ketedi. Al laýazymnyń atyna miný úshin adaldyq pen adamdyqtyń ala jibin attap barǵan adam kúni erteń jábir kórgen adaldyqqa qamqor, aıaq asty bolǵan adamdyqqa pana bola ala ma?! Ondaı adam tizgin ustap, atqa qonsa, el taǵy da ádiletsizdikten qan qaqsap, qaıǵy jutpaı ma, qasiret shekpeı me?

Óziniń ulyqtyqqa qumar yndynynyń qulqynyn toıattaýdy ǵana oılaǵan ondaı jan is basyna kele kórmesin deńiz, ol kele qalsa, onymen birge el ishin de búlik pen oıran qatar keledi.

Rýhanı qýat, ilimi men bilimi, parasat pen paıymy joq, qaıratsyz jandardyń kúpsigen maqsat úshin el basyna kelýi, onyń ózin ǵana ıt qorlyqta qaldyrmaı, eldiń de janyn qorlap, jábirlep ketpek. Eldiń eńsesin túsirmek. Onyń sońy búlik pen oıran. Oǵan mysal izdep bas qatyryp jatýdyń qajeti joq. Irgeles elderdi oısha bir sharlap ótsek, jetip jatyr.

Qudaıym, qazaǵymdy osyndaı páleden saqtaı gór!

QAZAQ QASIRETI — ABAI QASİRETI

Meniń esime dál qazir budan on-on bes jyl buryn «halqym» dep sóılese qabyrǵasy qaqyrap sógilip ketetin qadirli bir azamatpen aramyzda bolǵan áńgime túsip tur. Ádebıet aınalasynan órbigen ol áńgime ulǵaıa-ulǵaıa baryp, Abaıǵa baryp tirelgen edi. Ekeýmizdi áńgimeniń ábden eliktirip alyp ketkeni sonsha, sol otyrysta bir-birimizge oıymyzǵa qordalanyp jınalǵan pikirdi armansyz sheship, janymyzǵa shemen bop qatqan sherdi alǵaýsyz aǵytqan edik. Ondaı kezde, árıne, bir sózdi bir sóz súırelep, bir sherdi bir sher qozǵap, janyńnyń qyrtys-qyrtysyndaǵy qyryndyǵa deıin qaldyrmaı, syrtqa alyp shyǵary sózsiz. Sondaı bir tusta álgi qadirli azamat: «Abaı, árıne, uly aqyn, qaıtalanbas qubylys. Oǵan eshkimniń de daýy joq. Biraq men uly aqyndyqty kúreskerlik dep bilemin. Álbette, Abaıda kúreskerlik joq qoı deı almaımyn. Ol da uly kúresker. Degenmen, kúreskerliktiń de kúreskerligi bar. Men, aqyn úshin eń uly kúres — eliniń azattyǵy men bostandyǵy úshin kúres dep uǵam. Al Abaı, eń aldymen, uly aǵartýshy, reformator. Onyń óleńderinde Aqtamberdi, Buqar, Mahambet óleńderindegideı «azattyq» dep aıqasyp, «bostandyq» dep shaıqasyp jatqan kúreskerlik joq. Qansha qaıtalap oqysańyz da, siz Abaıdan «jaýǵa attanam», «azattyq úshin kúresem», «bostandyq úshin jan berem », «otarshyldyq — kisen, bodandyq buǵaý«? degen sıaqty sózderdi taba almaısyz. Al Abaıdyń ómir súrgen tusy Aqtamberdi, Buqar, Mahambet ómir súrgen kezeńderge qaraǵanda mamyrajaı ma edi?

Qaıta, Abaı ómir súrgen tus — otarshyldyqtyń ábden meńdep, kirip alǵan tusy emes pe edi? Árıne, men bul sózderdi aıtqanda, Abaıdy tipti de kemitip otyr dep oılamańyz. Abaı — Abaı! Qaıtalap aıtam, ol — uly tulǵa, qaıtalanbas qubylys! Biraq meniń sózime de den qoıý kerek dep bilem. Oǵan kóz jetkizý úshin Abaıdy taǵy bir oqyp shyǵyńyzshy«, — degeni.

Men sol áńgimeden keıin Abaıdy bir emes, áldeneshe ret oqyp shyqtym. Árıne, álgi qadirli azamattyń aıtqan pikirine kóz jetkizý úshin emes. Óıtkeni men Abaıda Aqtamberdi, Buqar, Mahambet óleńderi sıaqty attandap turǵan óleńderdiń joq ekenin ol áńgimege deıin de jaqsy biletinmin. Tipti, men, sol tusta-aq, azattyqty ańsap, otarshyldyqqa jany kúıinip, opynyp sóıleıtin óleńderdiń Abaıdan keıingi aqyndarda da

— Murat, Maǵjandarda da jetkilikti ekeninen azyn-aýlaq habardar edim.

Degenmen men, eshýaqyta da, uly Abaıdyń halqymyzdyń ózine deıingi san ǵasyrlar boıy oı-qazynalaryn boıyna qorytyp alǵan, múlde jańa rýhanı dúnıe, múlde jańa ádebı álem ákelgen Alyp ekenine kúmán keltirgen emespin. Solaı bola tura, álgi qadirli azamattyń «Abaı, árıne, uly tulǵa, qaıtalanbas qubylys dep, alyp, «onyń óleńderinde Aqtamberdi, Buqar, Mahambet óleńderindeı «azattyq» dep aıqasyp, «bostandyq» dep shaıqasyp jatqan kúreskerlik joq» deýi uzaq jyldar boıy qulaǵymnyń túbinen yzyńdap ketpeı qoıǵany ras. Ol sózder qulaq túbinen keter de edi, eger sol qadirli dostyń, ashyq bolmasa da, áldeneni tuspaldap aıtqan sózderi basqa jandardyń pikirlerinen de ár jer-ár jerden qylań berip qala bermese. Árıne, «azattyq», «bostandyq» sıaqty asa qasterli, qasıetti sózder aıtylyp jatqan ol tuspaldy pikirler talaıdy-aq eliktireri sózsiz. Óıtkeni «azattyq», «bostandyq» degen sózder kim-kimge de, jer basyp júrgen jumyr basty ulylardyń qaı-qaısysyna da úlken sózder ǵoı. Qarap tursańyz, bári durys.

Jyraýlardy oqyp kórińizshi:
Jıembet jyraý:
Qol-aıaǵym buǵaýda,
Taryldy baıtaq keń jerim!
Armanda bolyp baramyn,
Qoshtasýǵa aıal joq,
Qalqaman, Sholan erlerim!
Aqtamberdi jyraý:
Dushpannan kórgen qorlyǵym.
Sary sý boldy júrekte.
On jetide qursanyp,
Qylysh ildim bilekke.
Jaýǵa qaraı attandym,
Jetkiz dep, qudaı, tilekke.
Buqar jyraý:
Eger shúrshit kelmesin,
Eger shúrshit qaptasa,
Alyp bir jeıdi aqtaryp
Kómýli kórden deneńdi.
Mahambet:
Qatyn-bala, mal baǵyp,
Úıde otyrman ólem dep.
Qorlyqta júrgen halqyma
Bostandyq alyp berem dep...

Mine, bul joldardyń qaı-qaısysy da «elim», «jerim» dep, «azattyq», «bostandyq» dep qylyshtary jarqyldap, qalqandary qańǵyrlap turǵan naǵyz sardar, sarbaz joldar emes pe?! Bul joldardyń qaı-qaısysy da «ólsem, ólem, biraq berilmen» dep turǵan joq pa? Al dál osy jerde álgi qadirli dospen, ıaǵnı onymen pikirlester: «Mine, kórdińiz be, uly jyraýlar jaýmen alysqan, al Abaı óz qaǵazymen alysqan», — dep shyǵa kelýi múmkin. Ondaı sóz bola qalǵan jaǵdaıda, oıy taıyz, bilimi tańqylaý jandar men býyny bekip, buǵanasy qatpaǵan jasóspirimderdiń selt etip, elige qalýy ǵajap emes. Óıtkeni qalaı bolǵanda da, «azattyq», «bostandyq» degen uǵymdar Abaı degen uly tulǵadan úlken. Oǵan kim-kimniń de kózi jetse kerek. Mine, osynyń ózi-aq sybyrǵa tili júırik, sypsyńǵa qulaǵy túrikterdiń qyzba jelderin qyzdyrmalap keter sózsiz.

Árıne, aqyryn baıqap, ańlap sóılemese, kez kelgen salystyrý qaýipti. Ondaı kezde eki shoqyp, bir qaramasań, salystyrý salystyrý bolyp shyqpaıdy, salystyrý birine birin qarsy qoıý, bir-birimen salǵylastyrý bolyp shyǵady. Olaı bolsa, Buqar, Mahambet, Abaılardy bir-birimen salystyrýlar arqyly emes, salǵastyrýlar men jalǵastyrýlar arqyly qarastyrǵan jón. Árıne, muny aıtqanda, ár taýdyń óz bıigi, ár muhıttyń óz tereńi bar ekenin umytpaý kerek. Abaı — Abaı! Ol múlde erekshe uly dúnıe! Onymen kim-kimdi de qatar qoıý baryp turǵan kúpirlik bolyp shyǵady. Degenmen, Abaı taqyr jerge ózdiginen paıda bola qoıǵan joq edi. Abaı degen alyp báıterektiń uly tulǵalar jatqan qunarly topyraqtan tamyr tartqanyn eshkim de joqqa shyǵara almaıdy.

Solaı bola tura, Abaıdyń «azattyq», «bostandyq» týraly otarshyldyqqa qarsy bir aýyz sóz aıtpaýy, aıtsa da, alystan oraǵytyp aıtýy qalaı? Eli úshin jandasyp, jeri úshin qandasqan, ult azattyǵy úshin kúresken, artyq týǵan erlerdiń, eń bolmasa bireýiniń esimin atamaýy nesi?! Bul suraqtardy moınyn ishine tyqqan jandardyń, ashyq bolmasa da, ár jer-ár jerde qoıyp júrgeni ras. Árıne, bul suraqtar — ishki astarsyz, qaýqarsyz, jalań suraqtar. Óıtkeni Abaı danalyǵyna, Abaı qudiretine, tereńirek úńilseńiz, múlde basqasha oıǵa qalasyz.

Menińshe, Abaı azattyq pen bostandyqtyń qadirin óz tusyndaǵy jandardyń qaı-qaısysynan da asyp bilgen. Aqtamberdi, Buqar tustarynda qazaq jerine otarshyldyq áli kire qoımaǵan, tipti, Mahambet zamanynda da otarshyldyq Abaı kezeńindegideı ábden tyrnaǵyn batyryp, endep ketpegen edi. Aqtamberdi, Buqar kezeńderinde de, keıinirek Mahambet tusynda da qazaq halqy azattyqtyń mánin, bostandyqtyń dámin kóp-kóp kezeńderden jaqsy biletin. Sondyqtan da olar azattyq úshin shabysty. Al Abaı tusynda she? Ol tusta otarshyldyqtyń ábden kúshine enip, qandy balaq, shubar tóske aınalǵan kezi ǵoı. Al otarshyldyqtyń halyqqa qarsy qoldanatyn eń úlken qarýy — qarańǵylyq pen sol qarańǵylyq kindigin kesken nadandyq. Kózin qarańǵylyq pen nadandyq baılap alǵan kezde halyqtyń azattyq pen bostandyqty qorek ete qoıýy qıyn. Abaı qazaq halqyn dál solaı qarańǵylyqtyń qalyń tumany tumshalap alǵanda ómir súrdi.

Abaı halyqty azattyq pen bostandyqqa qaraı alyp shyǵý úshin aldymen ony qarańǵylyqtyń otarynan, nadandyqtyń bodanynan qutqarý kerek dep uqty. Qarańǵylyqtyń buǵaýy men nadandyqtyń kiseninen azat bolmaǵan el eshýaqta da azattyq almaıdy dep bildi. Sondyqtan da ol «azattyq» dep aıqaılaǵan joq, «bostandyq» dep bulqynǵan joq.

Qarańǵylyq — bar báleniń bastaýy. Qarańǵylyq tusynda el ishi zymıan is, surqıa júriske tolyp ketedi. Qara shoqpar, aq soıyldy zorlyq-zombylyq, julyn úzip, omyrtqa opyrǵan ozbyrlyq, malymen qosyp aryn satqan bılik qumarlyq, ne ımany, ne uıaty joq ekijúzdi satqyndyq, ázázil kúlkili, ázireıil syqpytty jeksuryndyq, el túgili, eki adamnyń basyn qospaıtyn alaýyzdyq pen alakózdik, eldiń berekesin ketirip, yrysyn qýǵan buzyqtyq pen búlikshildik — bári-bári sol qarańǵylyqtyń qursaǵynan shyǵyp, nadandyqtyń jórgeginde ósip-óngen asa qaýipti, qaterli qubylystar. Mine, Abaı qazaq halqynyń kózin tumshalap, boıyn eńdep jaılap alǵan osy asa qaterli qubylystarmen kúresti. Ol qaterli qubylystarmen kúresý, ol qubylystardy halyq boıy men oıynan qýyp shyǵý — jaýǵa attandap shapqannan qıyn bolmasa, ońaı bolmasa kerek. Kerek deseńiz, Abaıdyń qarańǵylyqpen kúresi áli de jalǵasýda!

Abaı búkil ilim-bilimin, búkil jan jylýy men qyzýyn, búkil kúsh-qýatyn óz halqyn sol qarańǵylyq qursaýynan azat etý joryǵyna jumsady. Ol joryqta onyń sarbazy da, sardary da bolǵan joq. Ol jalǵyz júrip myńmen alysty. Ol myńdar «ala jylan, ash baqa kúpildekter» edi. Al qaptaǵan kúpildekterdi sózge den qoıǵyzyp, ýájge toqtatý múmkin be? Ol qaptaǵan kúpildekterdiń bárine emes, bireýine ǵana kóz salyp qarańyzshy:

Baryp kelse Ertistiń sýyn tatyp,
Berip kelse bir aryz butyp-shatyp —
Eldi alyp, Edildi alyp esiredi,
Isip-keýip, qabaryp kele jatyp.

Butyp-shatyp bir aryz bergeninen masattanǵany sondaı, «El menen Edildi qatar alyp ketkendeı isingen» kórmádik, órkókirek, sheksiz dańǵoılyq durys sózge, sirá da, qulaq qoıar ma? Óıtkeni onda sana, sanaǵa túser sáýle joq qoı. Tas qarańǵy ǵoı. Tasqarańǵy adamnyń qulaǵy da taskereń. Myqty bolsań, tasqarańǵy, tas kereń adammen alysyp kór!

Qarańǵylyq pen nadandyqtyń tabıǵatyn arǵy-bergi zamanda eshkim de Abaıdaı tereń zerttep, Abaıdaı jete bilmegen. Ol qarańǵylyqtyń bir qatpar, bir qýysyn da qaldyrmaı, túgelimen aıqara ashyp kórsetip beredi. Máselen, nadan adamnyń «sum, surqıa, qý« atanbaqqa qumar bolatynyn búkil álemdik ádebıette alǵash ret kim aıtty? Tek Abaı aıtty. Taǵy da qaıta-qaıta aıtty. Nadandyqtyń sol portretin ol myna joldarmen taǵy da naqtylap beredi:

Sabyrdan basqa syry joq,
Sharýaǵa qyry joq.
Ótirik, ósek, maqtanǵa
Aǵyp tursa beıne sý,
At, shapannan kem kórmes,
Bireý atyn qoısa «qý»

«Sum-surqıa», «qý» degen sózder — kim-kimdi de, eger ol ózin syılaı alatyn adam bolsa, namystan shart syndyratyn sózder. Al sondaı qorlaý sózderge áligindeı kúpildekterdiń maqtaý estigendeı marqaıyp, qus jastyqqa súıengendeı shalqaıyp qalatyny nelikten? Árıne, qarańǵylyǵynan, nadandyǵynan. Bul qoldan jasalynǵan, qıyldan alynǵan portret emes. Ómirden alynǵan portret. Ol qarańǵy nadandyqtyń sarqynshaǵy, nesin jasyramyz, áli de bar. Olaı deıtinimiz, kóbimiz-aq, «o qý-aı« dese, jalpaıyp kúlip jaırańdap, «o, sum-aı« dese, shalqaıyp kúlip marqaıyp qalatynymyz ótirik pe? Apyr-aı, nadandyq degen, ulttyq namys túgili, adamdyq namystyń ózin jep qoıatyn jebir eken ǵoı.

Abaı nadandyqty qolyna ustap otyrǵan zattaı aýdarystyryp, tóńkeristirip, bar múıis-buryshynan, bar búıir, bar tusynan qarastyryp qana qoımaıdy, ony qaq jaryp, qanyn sorǵalatyp turyp, ózegine deıin ashyp beredi. Tipti, ondaıda nadandyqtan týra dańǵoılyqtyń ózi áldeneshe trge enedi. «Sum-surqıa, qý atanbaqqa qumar« dańǵoımen birge:

It kórgen eshki kózdenip,
Elerme jyndy sózdenip

ketetin dańǵoımen de kezdesemiz. Abaı, sonymen birge óziniń jıyrma altynshy sózinde: «... nadan qýanbas nársege qýanady jáne, qýanǵanda da, ne aıtyp, ne qoıǵanyn, ne qylǵanyn ózi bilmeı, esi shyǵyp, birtúrli mastyqqa kez bolyp ketedi. Jáne uıalmas nárseden uıalady, uıalarlyq nárseden uıalmaıdy«, — deıdi. Bul — adam bolmysynyń beıshara kúıge túsýi, adam janynyń qarańǵylyqtyń eń qapas túbine deıin quldyraýy ǵoı. Mundaı qara talaq nadandyq seniń azattyǵyńdy, bostandyǵyńdy neǵylsyn. Mundaıda, eń aldymen, adamdy qarańǵylyqtyń qapasynan qutqaryp alý kerek.

Qarańǵy nadan — tek sóz uqpaıtyn taskereń ǵana emes, sonymen birge ol eshteńeni kóre almaıtyn, jaqsyny jaqsy dep, jamandy jaman dep aıyryp bilmeıtin kórmádik te! Ondaı kórmádik jan:
Samorodnyı sary altyn,
Saýdasyz berseń almaıdy
Saýdyraǵan jezine.

Asyldy, altynda tanı almaıdy. Jez ben altyndy aıyryp bilmeıtin netken kórsoqyrlyq deseńizshi! Ondaı jan kimniń qadirin bilip, kimniń ushpaǵyna shyqpaq. Kimdi qurmettep, kimdi tórge ozdyrmaq? Oǵan altyn da bir, qamqa da bir, bóz de bir. Ne adamnyń basyn, ne atanyń jasyn qurmetteı almaıtyn, asyl men altynnyń qadirine jetpeıtin ondaı adamnan ne úmit, ne qaıyr? Ondaı kórmádik jan kimniń namysyn jyrtyp, kimniń sózin sóıleı almaq? Ulttyń ba? Urpaqtyń ba? Ondaı jan kimge qorǵan, kimge pana bolmaq? Kóz aldynda asylyn alyp, ardaǵyn jaǵyp bara jatsań da oǵan bári bir. Oǵan ózi aman bolsa, óziniń ózegi talmasa boldy. Ol jan — rýhanı ólekse jan.
Taǵy da, Abaı nadandyq jaılap alǵan adamdy qaıyrym degendi bilmeıtin, qany qatyp qalǵan qatygez, meıirim degendi sezbeıtin tasjúrek dep biledi.

Qazaqtyń ózge jurttan sózi uzyn,
Biriniń biri shapshań uqpas sózin.
Kózdiń jasy, júrektiń qanymenen
Eritýge bolmaıdy ishte muzyn.

Netken qatygezdik! Netken tasjúrektik! Kózińniń jasy kól bolyp tógilip, júregińniń qany sorǵalap turǵanda da selt etpeıtin, miz baqpaıtyn ol janǵa eshkimniń kúnin salmasyn. Bul eki jalǵanda ondaı jannyń aldyńda basyńdy aýyrtyp, baltyryńdy syzdatyp bardyń ba, ol báribir qaırylmaıdy. Qaıta, qaharyna minip, sýǵa batyryp, otqa laqtyryp jiberedi. Óıtkeni ol kózdiń jasyna da, júrektiń qanyna da ishtegi muzy erimeıtin tasjúrek, qatygez. Eń bastysy, ondaı jannyń qolyna el men jerdiń taǵdyry túse kórmesin deńiz!

Abaı tek hat tanymaǵan adamdy ǵana nadan demegen. Eger ımany bolmasa, qudaıdan qoryqpasa, onda ol báribir nadan bolyp qalady dep bilgen.

Balam zakon bildi dep,
Qýanar ata-anasy.
Oıynda joq olardyń
Sharıǵatqa shalasy.

Mundaǵy sharıǵatqa shalalyq degen sóz — ımanshartqa shalalyq degen sóz, qudaı aldyndaǵy paryzǵa dúmshelik degen sóz. Ondaı jandardyń:

Oıynda joq birinde
Saltykov pen Tolstoı.
Ia tilmash, ıa advokat.
Bolsam degen bárinde oı.

Shen men shekpen qýǵan bilimdi bola ala ma? Ondaı jan ózinen basqa ózgeniń de qamyn jeı ala ma? Ózgege nury túspeıtin, shapaǵaty tımeıtin bilimniń keregi bar ma? Abaı ondaı shen-shekpen úshin alynǵan bilimdi halyqtyń ózine qarsy jumsalatyn qaterli qarý dep biledi. Taǵy da, Abaı Jıyrma besinshi sózinde: «... osy kúnde orys ǵylymyn balasyna úıretken jandar sonyń qarýymen taǵy da qazaqty ańdysam eken deıdi», — deýi sondyqtan. Biz keshe ǵana emes, búgin de ıman sharttarynsyz, ulttyq dástúrsiz oryssha bilim ap, oryssha ilim jınaǵan, óz halqyna qarsy qaraý áreketterge deıin baratyn keıbir rýhanı opasyzdardy, bilimdi nadan máńgúrtterdi, árıne, az kórip júrgen joqpyz. Bul da bizdiń ulttyq, qasiretimiz! Ol qasiretti dana Abaı, uly Abaı sonaý zamanda-aq baıqaǵan.

Bul jerde Abaı tek adamdyq minezdi ǵana emes, ulttyq, halyqtyq minezdi de aıtyp otyrsa kerek. Óıtkeni jeke adamnyń minez beriktigi ulttyq, halyqtyq minez beriktigimen ushtaspasa, onda ol túptiń túbinde qaraqan basynyń ǵana qamyn kúıttep keteri sózsiz. Ulttyq, halyqtyq minezge ıe bilim ǵana ult pen halyq múddesin qorǵaı almaq. Sonda ǵana ol bilim «qazaqty ańdyp» otyratyn bilim emes, qazaqtyń qamyn jeıtin bilim bolady.

Abaıdyń taǵy bir ózegin órtep, janyn jaraly etetin, «aýzynan jalyn burq etkizip, kózinen jas shyǵaratyn ishtegi qalyń derti» — eldiń boıyn jaılap alǵan qyzǵanshaqtyq, kúnshildik, baqastyq, bılikqumarlyq, paryqsyzdyq:

Talasyp bosqa,
Jaý bolyp dosqa,
Qor bolyp quryp barasyń, —

deıdi ol. Dosyn jaý kórgizip, ózin ózi qor etkizgen sol talas-tartys túbi nede? Soǵan kóz salyńyzshy:

Qyran búrkit ne almaıdy salsa baptap,
Jurt júr ǵoı kúıkentaı men qarǵa saqtap.
Qyran shyqsa qıaǵa, jiberedi
Olar da eki qusyn eki jaqtap.
Qarqyldap qarǵa qalmas art jaǵynan,
Kúıkentaıy ústinen shyqylyqtap.
Ózi almaıdy, qyranǵa aldyrmaıdy,
Kúni boıy shabady bos dalaqtap.

Mine, bizdi halyq etip qalypqa túsirmeı, ult etip ujymaqqa shyǵarmaı júrgen taǵy bir qasiret! Qyrannyń qyran ekenin bile tura, top-tobyr, jalǵan namystyń quly bolyp, oǵan qabattastyryp qarǵa men kúıkentaıymyzdy qosamyz. Aldy-artyn birdeı orap, qur dalaqtap shaýyp júrip, túý aspannan sorǵalap túsetin «qyranymyzǵa» aldyrmaımyz. Bul keshe ǵana bolǵan, búgin de bar. Búgingi áreketimiz keshegiden áldeqaıda qaýipti. Keshe qyranymyzǵa aldyrmasaq, búgin qyranymyzdyń tuǵyryn talqandap, topshysyn qıyp jiberýge ázirmiz. Ol tuǵyrǵa qarǵa men kúıkentaıdy ǵana emes, eldiń kózin oıyp, eldiń jelkesin shoqıtyn quzǵyn men saýysqandy da otyrǵyzbaq bolyp jantalasamyz.

Jany aıaýly jaqsyǵa qosamyn dep,
Árkim bir ıt saqtap júr yryldatyp.

Bul da sol qara kúnshildik pen qyzǵanyshqa qor bolǵan keshegi de, búgingi de bolmysymyz. Búkil ulttyq boı men oıymyzdy osyndaı bolmys jaılap alǵan tusta, odan áli arylmaı turǵan kezde el partıa-partıaǵa bólinse, ne bolar eken? Onda Abaı aıtqandaı:

Boldy da partıa
El ishi jaryldy, —
bolyp shyǵady eken.

Óıtkeni bizdiń sanamyz úlken ulttyq deńgeıge tolyq kóterile qoıǵan joq. Músheleriniń sanasy ulttyq deńgeıge kóterile qoımaǵan partıa ulttyń emes, top-tobyrdyń týyn kóteredi. Jıyrma tórtinshi sózinde: «Birimizdi birimiz ańdyp, jaýlap, urlap, kirpik qaqtyrmaı otyrǵanymyz. Júz qaraǵa eki júz kisi suǵyn qadap júr ǵoı, birin biri qurtpaı, qurymaı, tynysh taba ma?» — dep kúıingendeı, áli kúnge biz sol kúıkentaı múdde men qarǵa maqsatty baptap júrgen joqpyz ba? Al ondaı qarqyldaǵan maqsat pen shyqylyqtaǵan múdde búkil eldi kúıikke ushyratyp, kúızeltip ketpeı me?! El ishine búlik kirmeı me?

Ulttyq sana tolyq jetilmese, ol áli shıkili-pisili kezeńde tursa, onda demokratıa degenińiz kez kelgen partıanyń qolshoqparyna aınalady. Al ol shoqpar, eń aldymen, sol ulttyń basyn jaryp, mańdaıyn qaq aıyrady.

Qansha bólinbe, qansha sógilme dese de, bórlikken qoıdaı jarylyp bara jatqan eldi kórip:

Barymta men partıa —
Bári mastyq jurt qumar.
Sypyra elirme, surqıa,
Kóp pıanshik neni uǵar, —

dep amaly bitip, aılasy taýsylyp, «quıryǵy shaıan, beti adamdardan» túńilip qapalanady. Uly Abaıdyń qapalanyp, qabarjýy tek osy ǵana ma? Aıtyp-aıtyp óz sózin óz halqynyń etinen ótkizip, súıegine jetkize almaǵan ol:

Adam degen dańqym bar,
Adam qylmas halqym bar,

— dep búk tússip, beli úzilip, omyrtqasy opyrylǵandaı kúderin úzedi.

Qyryq birinshi sózinde Abaı: «Qazaqty ıa qorqytpaı, ıa qaralamaı, aqylmenen ne jerlep, ne syrlap aıtqanmenen, esh nársege kóndirý múmkin de emes. Etinen ótken, súıegine jetken, atadan mıras etip alǵan, ananyń sútimenen emgen nadandyq áldeqashan adamshyldyqtan ketirgen. Ózderiniń yrbańy bar ma, pysh-pyshy bar ma, gýildegi bar ma, dúrildegi bar ma — sonysynan dúnıede eshbir qyzyqty nárse bar dep oılamaıdy, oılasa da, kóńili ne kózi alańdap turady. «Endi ne qyldyq, ne boldyq?» — dep tuıyqqa tirelip qalyń qasiretke batady...

Abaı áli qasiretti.

Endi biz, búgingi urpaq, Abaı qasiretin jeńildete alar ma ekenbiz? Abaı qasiretin jeńildetý — qazaq qasiretin jeńildetý ǵoı

ABAI ÁLEMI
(Alǵysóz ornyna)

Qoǵam ózgerip, zaman jańǵyrǵan kezde burynǵy qalyptasqan pikirler men ornyqqan kózqarastar qaıta qaralyp, olarǵa basqasha baǵa beriletini tabıǵı zańdy qubylys. Óıtkeni ózimiz ómir súrgen keshegi qoǵamda jezdi altyn, altyndy jez degen tustar az bolmaǵan. Biraq solaı eken dep, búgin endi, kerisinshe, shyn mánindegi injý-marjandarymyzdyń qunyn túsirýge kirissek, onda jańa azat qoǵamymyzdyń júzine de kireýke túsirip alatynymyz sózsiz. Osyny bile tura, ókinishke oraı, sózge degen myna zamannyń keńdigin kótere almaı, pikir aıtarda tarpań bolam dep tapyraqtap, oı aıtarda batyl bolam dep tasyrańdap ketetinder kóbeıip barady. Ásirese kúıki qareket, kúńkil sózderdiń Abaı aınalasynda birde ısharamen, birde tuspalmen, birde janamalap boı kórsete berýi kim-kimdi bolsyn qatty alańdatsa kerek.

Birinshiden, ondaı pikirlerdiń avtorlary, adamdar boıynda qalyptasa bastaǵan ımperıaǵa qarsy psıhologıany dóreki paıdalanyp, Abaıdy orystan ıaǵnı bizge ozbyrlyq jasaǵan elden úıren dep aıtty dep kináǵa tartqysy keledi. Olar bul pikirdi aıtqanda, sol kezeńde qazaq balasy orys iliminsiz búkil adamzat balasynyń rýhanı qazynalarynan tys qalatynyn eskergisi de kelmeıdi.

Ekinshi bir pikir aıtýshylar: biz azattyq aldyq, sondyqtan endi bizge arǵy-bergi zamandaǵy rýhanı kóshbasshylarymyz «azattyq» dep uran kótergen aqyn-jyraýlar bolý kerek deıdi. Álbette, múnyń arǵy jaǵynda, atap aıtpasa da, Abaıdy ekinshi satyǵa túsirý kerek degen jymysqy oı jatyr. Ilim-bilimsiz azattyq — kózsiz kórsoqyr azattyq. Al kózsiz kórsoqyr azattyq túptiń túbinde ne apanǵa túsip, ne jardan qulap, qurdymǵa ketetinimen olardyń isi de joq. Árıne, azattyq alý — úlken is. Al azattyqty ustap qalý — odan da úlken is! Osyny kóp adam bile bermeıdi. Azattyqty ustap qalý úshin úlken ilim-bilim kerek. Bul rette qarańǵylyqpen kúresip, ilim-bilim shyraǵyn jaqqan Abaı ósıeti búgin de dara!

Eńdi álgindeı jańsaq, ústirt pikirlermen oıyn da, boıyn da búldirip alǵan úshinshi bireýler shyǵa bastady. Olar endi, tipti, qazaq poezıasynyń bolashaǵyn Abaısyz-aq kózge elestete alady eken. Abaıdy aýzyna almaı-aq, qazaq eliniń keleshegi týraly keleli sóz aıtqysy keledi. Qandaı tasyrań tańqylyq deseńshi!

Abaı álemin kúıki qareket, kúńkil sózdermen buldyratam deýshiler qatty qatelesedi. Abaı álemi — aspan álemi. Ol álem — kúni kóterilip, ol kókjıekke qaıta batyp, tunjyraǵan tún basyp, aıy jyljyp, juldyzy jarqyrap, yzǵar lebi uryp, kúrkiregen bulty kóship, kózge túrtse kórgisiz tuman basyp, kúrsingen jel ýildep jatqan álem. Ol — san qıly, sapyrylysqan qubylystan turady.
Meniń bul shaǵyn maqalalar toptamam ózim ǵana baıqaǵan sol qubylystardyń jeke bir sátteri ǵana!

1. «ÓLIM BARDA QORLYQ JOQ»

Sanaly tirshilik ıesiniń tabıǵı aıaqtalýy bolyp sanalatyn adam ólimin din men ilim jan-jaqty qarastyryp kelgen.

Máselen, ertedegi egıpettikter adamnyń pánılik ǵumyryn bar bolǵany baqılyq ǵumyrǵa barar aldyndaǵy daıyndyq qana dep uqqan. Olardyń ólip qalǵan perǵaýyndarǵa kóbirek qulshylyq etip, olarǵa arnap alyp pıramıdalar salyp, deneleri buzylmaıtyndaı etip bálzamdap kútýleri sondyqtan. Al ertedegi japondyqtar adam ólgennen keıin onyń jany urpaqtarynyń janyna kirip, ári qaraı ómir súre beredi dep sengen.

Sondaı-aq býddızm, zoroastrızm, ıýdaızm jáne basqa dinı ilimder de ólim tabıǵatyn ózderinshe túsindirip baǵady. Biraq bul dinı ilimderdiń bári de bir máselede-ólimdi qorqynshty jat qubylys etip kórsetýde — bir-birimen úndes bolyp keledi. Al ólimdi zańdy qubylys dep aıtqan Sokrat, Platon, Arıstotel ilimi bolǵany aıan. Bul ilim boıynsha, ólim degen — tánnen jannyń bólinip shyǵýy. Iaǵnı tán ǵana óledi, al jan máńgilik. Sokrattyń, Platon men Arıstoteldiń óliminiń asa zor qaıǵyly aýyr qasiretin jeńildetetin osy ilimin danyshpan Abaı qatty sezinip, tereń uǵynǵan. Sondyqtan ol:

Aqyl men jan-men ózim, tán — meniki,
«Meni» men «menikiniń» maǵynasy eki,
«Men» ólmekke taǵdyr joq áýel bastan,
«Meniki« ólse, ólsin, oǵan beki.

Minekı, bul óleńniń búkil tula boıy «aqyl men jan-men ózim» ólmeıdi, «tán meniki» ǵana óledi dep tur ǵoı. Abaıdyń osy tórt qana óleń joly Sokrat, Platon, Arıstotel ilimderiniń altyn arqaýymen jalǵasyp jatqan joq pa?!

Abaı uǵymynsha, adam balasy ólimnen úreıi ushyp qoryqpaýy kerek, ólim degen de ómir sıaqty zańdy qubylys.

Adamzat — búgin adam, erteń topyraq,
Búgingi ómir jarqyldap aldar biraq.
Erteń óziń qandaısyń, bilemisiń,
Ólmek úshin týǵansyń, oıla, shyraq.

Sondyqtan da Abaı «tula boıy uıat pen ar», «jasqa jas, oıǵa kári» súıikti uly Ábdirahman ólgen kezde jazǵan birneshe óleń-joqtaýyn, «sabyrlyq qylsaq kerek-ti» dep, týǵan-týysqandary men ózine basý aıtyp aıaqtaıdy.

Sondyqtan da Abaı óziniń eń jaqsy kóretin inisi Ospan ólgende: «Jan bitkenge jalynbaı, jaqsy ólipsiń apyrmaı» deıdi. Eger Abaı ólim tabıǵatyn sonshalyqty tereń túsinbese, jas ketken óziniń eń jaqsy kóretin inisine «jaqsy ólipsiń, apyrmaı» dep aıtar ma edi?!

Tipti, kerek deseńiz, Abaı ólimdi zorlyq pen zombylyqtan, zábir men qorlyqtan qutqarýshy dep uǵady.

Men — maktannyń quly emes,
Shyn aqylǵa zorlyq joq.
Anturǵan kóp pul emes,
Ólim barda qorlyq joq.

Ólim barda qorlyq joq! Bul — Sokrat, Platon, Arıstotel fılosofıasynyń Abaı arqyly odan ári terendeýi. Jańa mán, tosyn maǵynaǵa ıe bolýy.

2. ER QORǴANY NE?

Eger bir-birimizge osy suraqty qoıar bolsaq, onda biz: «Bul suraq sonshalykty bas aýyrtar suraq emes qoı. Er korǵany batyldyq, namysqoılyq, qaırattylyq, adaldyq, eńbekke talap etýshilik emes pe?» — dep jaýap berer ek. Shynynda da solaı ǵoı. Al Abaı osy qasıetterdiń eshqaısysyna aıal etpeı, «Bul dáýren kemdi kúnge...» dep bastalatyn óleńinde:

Ýaıym — er qorǵany — deıdi.

Er qorǵany — ýaıym! Múlde tosyn uǵym, tosyn túsinik. Á degende mı da, júrek te qabyldaı qoımaıtyn formýla! Al biraq osy tirkestiń ishki mánine toqtalyp, maǵynasyna oı júgirtseńiz, onda bul sózdiń máni áldeqaıda mańyzdy, maǵynasy áldeqaıda keń ekenine kózińiz jetedi. Uly Abaı erdiń shyn qorǵany bolar qasıetti bizdiń oıymyz jete bermeıtin, bizdiń sózimiz ile bermeıtin terendikten izdestirgen eken. Sóıtsek, erdiń boıyńdaǵy batyldyq pen namysqoılyqty da, qaırattylyq pen eńbekke talap etýshilikti de týdyrar qubylys ýaıym eken ǵoı. Bajaılap qarasań, shynynda da, ýaıymy bar adam ǵana namystanyp, eńbekke talap etpes pe?! Taǵy da, Abaı bul sózderdi reti kelgen kezinde, poetıkalyq sharyqtaý sátinde aıta salmaǵan. Bul sózderdi ol ýaıym jep otyryp aıtqan. Óıtkeni ol taǵy bir óleńinde:

Ishkeni mas, jegen toq
Ýaıym aıtar bireý jok, —

dep kúıinedi, qapalanady, ýaıymǵa batady. Abaıdyń «ýaıym az, úmit kóp» dep qorqatyny sondyqtan. Sodan bolsa kerek, Abaı ýaıymsyz úmitti — qajyrsyz úmit dep uqqan. Basqa túgili, qıaldyń tulparyn erttep mine alatyn úmittiń ýaıymnyń addyna túsip ketetinine senbegen.

Úmittiń aty elerip,
Qos tizgindi sozbaıdy.
Qos tepkini salsań da,
Ýaıymnan ozbaıdy.

Árıne, Abaı adam balasynyń ylǵı da ýaıymnyń tumanyna tumshalanyp, ýaıymnyń qarańǵylyǵyna batyp otyrý múmkin emes ekenin uqqan. Ol óziniń Tórtinshi sózinde bul týraly: «Únemi qaıǵyǵa jan shydar ma eken? Joq, men únemi ýaıym-qaıǵymen bol demeımin. Ýaıym-qaıǵysyzdyǵyńa ýaıym-qaıǵy qyldaǵy, sol ýaıym-qaıǵysyzdyqtan qutylarlyq oryndy qareket tabý kerek... Árbir oryndy qareket ózi de ýaıym-qaıǵyny azaıtady», — deıdi.

Deı turǵanmen, Abaı ýaıymdy adam janyn úgiter dertti qasıet dep emes, qaıta, ýaıymsyzdyqty dertti qasıet dep uǵady. Sondyqtan da ol Otyz birinshi sózinde, oı keselderin ataǵanda, ýaıymsyzdyqty birinshi qoıady. Ne bolǵanda da Abaı ýaıymsyzdyqty adam balasyna berilgen qaterli qasıet dep uqqan. Onyń «adam balasy jylap týady, keıin óledi» deýi de sodan bolsa kerek. Óıtkeni onyń ózi Uly Ýaıym ıesi ǵoı. Iaǵnı uly qasıetke ıe adam ǵoı.

3. ABAIDYŃ SHABYTTY SHAǴY

Abaı qaı kezde de, oı boılamas tereń ǵana emes, sonymen birge ol qaı kezde de oı jetpeıtin Bıik, Bólek, Tosyn. Alla taǵalanyń ózi erekshe etip jaratqan erekshe qubylys. Onyń, tipti, shabytty kezi de eshkimge uqsamaıdy. Árıne, aqynnyń qýatty serpilis, bula kúshke ıe ol shabytty shaǵy alǵashqyda úırenshikti estiledi, aqyn boıyndaǵy «Adamnyń keıbir kezderi Kóńilde alań basylsa; Táńiriniń bergen óneri Kók bulttan ashylsa; Syldyrlap óńkeı kelisim Tas bulaqtyń sýyndaı» tógilip qoıa beretinine kúmán keltirmeısiń. Odan keıingi aqyn boıyndaǵy qubylys ta bizge jat emes:

Táńiriniń kúni jarqyrap,
Uıqydan kóńil ashar kez.
Qýatty oıdan bas qurap,
Erkelenip shyǵar sóz.

Abaı tosyndaǵy dál osydan shyǵady. «Erkelenip shyǵar sózden» qýanysh, shattyq, nurly shaq, sáýleli sát kútetininińiz zańdy. Biraq Abaı «Tóńiriniń kúni jarqyrap, sózdiń ózi erkelenip» turǵan osy bir shapaǵatty kezinde de «Qyransha qarap qyrymǵa, Muń men zardy qolǵa alady». Iaǵnı Abaı shabyttyń eń bir shýaqty shaǵynda da muń-zarmen qalady. Odan ári aqyn:

Yzaly júrek, doly qol,
Ýly sıa, ashshy til
Ne jazyp ketse, jaıy sol,
Jek kórsender óziń bil, — deıdi.

Sóz erkelenip, táńiriniń kúni jarqyrap turǵan shabytty sátinde de júregi yzaǵa tolyp, sıasy ýǵa aınalatyn dúnıede taǵy bir aqyn bar ma eken?! Bilseńizder, aıtyńyzdarshy! Men bilmedim.

4. ADAMSHYLYQ ÓLSHEMI

Abaı adamshylyq týraly óziniń eń sońǵy Qyryq besinshi sózinde: «Adamshylyqtyń aldy mahabbat, ǵadelet sezim. Bulardyń kerek emes jeri joq, kirispeıtin de jeri joq», — deıdi. Árıne, Abaı bul jerde mahabbat pen sezimdi uly maǵynasynda, ıaǵnı ózi nıet etken iske qulaı jyǵylýdy, qushtarlyqpen umtylýdy aıtyp otyrǵany onyń «...mahabbat sezimi kimde kóbirek bolsa, sol kisi — ǵalym, sol — ǵaqıl» degen sózderinen belgili. Biraq Abaı bul sózinde ǵadelet týraly, ıaǵnı ádildik týraly eshteńe aıtpaıdy. Ádildik qalaı bolý kerek degen suraqqa toqtalmaıdy. Óıtkeni ol bul suraqqa «Jastyqtyń oty jalyńdap» dep bastalatyn óleńinde:

Dushpanyńa ádil bol —

degen biraq jolmen bergen. Abaı adamdyqtyń eń uly ólshem tarazysy — dushpanǵa ádil bolý dep uqqan. Ol dushpanyna da qıanat jasaı almaıtyn, dushpanyna aıtylar sózinde de ádildiktiń ala jibin attamaı, qara qyldy qaq jaryp sóıleı alatyn adamdy ǵana naǵyz adam dep bilgen. Taǵy da, ol bul sózderdi

Týysqanyń, dostaryń bári eki ushty,
Sol sebepti dosyńnan dushpan kúshti

ekenin, ıaǵnı dushpanyńnyń qapysyn tapsa, qan qaksatyp jiberetin saǵan degen óshtiginen aınymaıtyn, qaıtpaıtyn merez tabıǵatyn bile turyp aıtqan. Shynynda da, reti kelse, seni talǵamaı jalmap, kózindi joıyp jiberýge qumbyl, qanquıly qaskóı dushpanǵa ádil bolý adamnyń ishinde adamnyń ǵana qolynan kelse kerek.

Al jaqtyrmaıtyn adamymyzdyń bar isin, tipti, jaqsy isin de kústanalap, onyń búkil áreketin jerden alyp jerge salyp otyratyn bizder Abaı belgilegen adamdyqtyń osyndaı bıik ólshemine qalaı qarar ekenbiz?!

5. AQYL, QAIRAT, JÚREK

Abaı naǵyz shynaıy adam bolmysy osy úsh qasıetten — aqyl, qaırat, júrekten turady dep biledi. Taǵy da, ol osy oıǵa qaıta-qaıta qaıyrylyp soǵyp, onysyn qaıta-qaıta naqtylap, bekitip otyrady. On jetinshi sózinde Abaı qolǵa ustap, kózge kórýge bolmaıtyn bul dereksiz uǵymdardy alegroıalyq tulǵaǵa engizip, olardy bir-birimen, kimniń óneri kúshti degen suraq tóńireginde aıtystyryp qoıady. Úsheýi kelip Ǵylymǵa júginedi. Ǵylym olardyń árqaısysyna túıini berik, tujyrymy naqty minezdeme beredi. Qaırattyń «keıde jamandyqty berik ustap ketetindigin» aıtady. Al aqylǵa: «Jaqsynyń, jamannyń — ekeýiniń de súıengeni sen, ekeýiniń izdegenin taýyp berip júresiń sonyń jaman», — deıdi. Eń sońynda: «Osy úsheýiń basyndy qos, onyń ishinde júrekke bılet» dep aıaqtaıdy. Qudaıshylyq júrekte ekenin uqtyrady.

Sondaı-aq, Abaı «áýelde bir sýyk muz — aqyl zerek» dep bastalatyn óleńinde:

Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta,
Sonda tolyq bolasyń elden bólek.
Jeke-jeke bireýi jarytpaıdy,
Jol da joq jarymesti jaqsy demek, —

deıdi. Úsheýi bir jerden tabylmaı, shynaıy adam bolmysy túzilip shyqpaıtynyn aıta otyryp, «tula boıdy ystyq júrek» jylytpasa, «aqyldyń sýyq múz» ekenine taǵy da toqtalyp ótedi. Aqyl men Qaırattyń jamandyqqa qyzmet etip kete beretininen qatty seskengen Abaı qudaıshylyǵy bar, ádildiginen jańylmaıtyn júrekke júginedi. Biraq júrek te aqyl, qaıratsyz áreket ete almaq emes. Sondyqtan da Abaı bul taqyrypqa «Malǵa dostyń múńy joq maldan basqa» óleńinde:

Úsh-aq nárse adamnyń qasıeti:
Ystyq kaırat, nurly aqyl, jyly júrek, —

dep qaıtalap soǵady. Aqyrynda Abaı shynaıy adam qasıeti áıteýir qaırat, aqyl, júrekten qurala salmaý kerek, ol qaırat — ystyq, ol aqyl — nurly, ol júrek — jyly bolý kerek degen toqtamǵa keledi. Óıtkeni Abaı «ystyq qaırat» jamandyqty emes, tek «jaqsylyqty berik ustaıdy», al «nurly aqyl» jamańdyqqa emes, tek jaqsylyqqa ǵana qyzmet etedi dep uǵady. Al jyly júrektiń aty jyly júrek qoı. Oǵan dálel izdep jatýdyń qajeti joq. Iaǵnı Abaı «sýyq muz aqyl» men «qatty qaıratqa», «nurly aqyl» men «ystyq qaıratty» qarsy qoıady. Ol tek «nurly aqyl» men «ystyq qaırat» qana adamdy adamshylyq deńgeıge kótere alady dep biledi. Nurly aqyl, ystyq qaıratsyz meıirim men qaıyrym bola qoıady degenge senbeıdi.

6. JAQSYLYQ PEN JAMANDYQ

Abaı ne nárseni de ajaryn arttyraıyn dep boıap, árin keltireıin dep árlep jatpaıdy. Sondaı-aq ol aýyrdy jeńildetem, qattyny jumsartam dep te álekke túspeıdi. Iaǵnı ol, ózi aıtqandaı, «óńkeı jalǵanmen Shynnyń betin boıamaıdy». Ol ómirdiń ózin bar bolmys-tirshiligimen, bar qımyl-qaraketimen, bar aýyrlyq-salmaǵymen kóterip alyp seniń ıyǵyńa salady. Onyń sózderiniń omyrtqa qaıystyryp, bel maıystyratyndaı aýyr bolatyny sondyqtan. Máselen:

Jaqsylyq uzaq turmaıdy,
Jamandyq árkez tozbaıdy, —

deıdi Abaı. Netken aýyr sóz! Qaıǵysyz, qamsyzdyń ózin jylatyp, tirshiliktiń tiregin qulatatyńdaı sózder ǵoı bul! Bul sózderden keıin ómirdiń máni joıylyp, adamnyń úmiti úzilmeı me?! Olaı demeı, ne dersiń?! Jaqsylyq degeniń «uzaq turmaıtyn» bolsa, al onyń esesine jamandyq degeniń «árkez tozbaıtyn» bolsa, onda bul ómirdiń máninen ne paıda, adamnyń úmitinen ne qaıyr?! Bul oıyn ol erterek jazylǵan

«Qajymas dos halyqta joq» degen óleńinde-aq:
Jaqsylyǵyń kúnde umyt,
Bir jańylsań, boldy kek, —

dep, bir shalys bassań-aq jaqsylyǵyńnyń umyt bolatynyn bizdiń uǵymymyz qabyldaıtyndaı etip aıtqanmen, ol tusta jamandyqtyń tozbaıtynyn aıtqan joq-ty. Kim-kimdi bolsyn, eger ol naǵyz bir qara júrek, kara talaq, tasbaýyr bolmasa, qatty seskentip, qatty shoshytar sóz — osy sóz: «Jamandyq árkez tozbaıdy». Óıtkeni bul jerde jaqsylyq ótkinshi, jamańdyq máńgilik bolyp tur. Qorqynyshty-aq! Ol sózdiń asa tegeýrindi áser-qýatynyń kúshtiligi sonda — ol sózdiń basqany bylaı qoıǵanda — jany jamańdyqqa beıim adamnyń ózin toqtatyp, oılandyratyndyǵynda! Óıtkeni jamandyq jamandyq qana týdyrady. Jamandyqqa jamandyqpen ǵana jaýap beriledi. Jamandyq jasaǵan adam túptiń túbinde, jamandyqtyń qurbany bolady. Jaqsylyq umytylady, tozady, biraq jamandyq umytylmaıdy, tozbaıdy. Jamandyqqa qurban bolmaımyn deseń, eń aldymen óziń jamandyq jasama! Iaǵnı jaqsylyq jasamasań da (báribir uzaq turmaıdy), jamańdyq jasama! Bul sózdiń túbine odan árirek úńilseń, jamandyq jasamaǵannan úlken Jaqsylyq joq!

Bir qaraǵanda, jaqsylyqty bir sáttik ótkinshi etip, al jamandyqty ólmeıtin máńgilik etip kórsetip, kún men túnnen, sýyq pen jylýdan, qaıǵy men qýanyshtan jaralǵan bútin dúnıeniń tepe-teńdigin buzardaı bul óleń joldarynyń taǵylymy, bizdiń uǵymymyzda, osyndaı qýatqa ıe!

7. SÓZ HAQYNDA

Abaıdyń ólendi, sózdi aspanǵa kóterip, asa bıik baǵalaǵany, qulaı jyǵylyp, qurmet tutqany barshamyzǵa aıan. Onyń «Óleń — sózdiń patshasy, sóz sarasy» degen joldary kim-kimge de aqyn deminiń altyn býymen jazylǵandaı áser qaldyratyny sózsiz. Aqynnyń bul óleń jolyn Abaıdyń atyn estigen adamnyń bári biledi. Al odan ári she? Abaı óz sózin odan ári qalaı baǵalaǵan? Bul suraqqa á degende kóbimiz tosylyp qalamyz. Sodan keıin Abaı óleńindegi eńseni ezip, janyndy janshyp jibererdeı aýyr bir kúńgirt, beıýaq qubylystardyń jatatatynynan shyǵar dep oılaıtynymyz ras. Bizdiń sol oıymyzdy aqynnyń «Kúńgirt kóńilim syrlasar Surǵylt tartqan beıýaqqa» degen joldary bekite túsedi.

Áýelesin, kalqysyn,
Ot-jalyn bop shalqysyn, —
dep tilek aıtady. Sonan keıin:
Kýatty ottaı burqyrap,
Ýázinge ólshep tizilgen.
Jańbyrly jaıdaı syrqyrap,
Kók bulttan úzilgen
Kaıran til, kaıran sóz
Nadanǵa qadirsiz, —

deıdi. «Qýatty ottaı burqyrap» degen tirkestiń tosyndaǵy men áser kúshin aıtpaǵannyń ózinde, «Kók bulttan úzilgen Jańbyrly jaıdaı syrqyrap» túsetin naızaǵaı sózdiń qudiretin qaıda qoıarsyz. Áp-sátte-aq, aqyn jany jaı oınatyp, jasyn atqylatyp jatqan táńirli kók álemine aınalyp ketken joq pa?! Taǵy da Abaı:

Kýaty kúshti nurly sóz,
Qýatyn bilgen abaılar,
dep sózin nurǵa malyp alady da:
Jalyn men ottan jaralǵan
Sózdi uǵatyn kaısyń bar? —
dep ári kúdikpen, ári úmitpen jan-jaǵyna qaraıdy.

Abaı nege óz sózderin nurdan, ottan, jaı men jasynnan óndirip alady? Kúńgirt, qarańǵy, tumandy, beıýaq Abaı álemine nurly otty, jaı men jasyndy sózder ne úshin kerek bolǵan? Jaýap jalǵyz-aq! Ózi ómir súrgen qarańǵy, kúńgirt, beıýaq, tumandy zamandy nurmen, otpen, jaımen, jasynmen silkip tastaý úshin! Iaǵnı Abaı halyqty qarańǵylyqtan tek nurly, otty, jaı men jasyndy silkinister ǵana qutqaryp shyǵa alady dep bilgen.

Sondyqtan da ol qan jutyp, qaıǵy iship júrse de, óz sózderin nurdan, ottan, jaı men jasynnan alǵan. Abaı óz qasiretin, qaıǵysyn nurly otty, jaı men jasyndy sózderdiń ishinde saqtaǵan. Muny qudiret demeı kór!

8. «ÓZIŃE SEN...»

Abaı ózinen buryn ótken arǵy-bergi asa uly oıshylardyń, ásirese Sokrat, Platon, Arıstotelderdiń ilimderin tereń bilgenin jurttyń bári jaqsy biledi. Taǵy da, Abaı adamzat balasynyń bitim-bolmysyn tanýda da, ony qalyptastyrýda da orasan zor yqpal etken. Ol rýhanı injý-marjan qazynalaryn tek qana bilip qoımaı, olardy Saryarqadaı salqam keýdesinen ótkizip, ózinshe qorytyp, ózinshe jańǵyrtqan. Sondyqtan da Abaıdyń san ǵasyrlar túbinen alyp shyqqan ilimi — álbom paraqtaryna yjdahatpen japsyrylyp, syrtqy sulbasy muqıat saqtalǵan gerbarıı ilim emes, onyń ilimi — dala tósine tamyryn jiberip, jelmen alysyp, jerden qunar tartyp, kún nuryn simirip, jańbyrlarǵa shomylyp, ıisi búrqyrap, gúl shashyp, jemis tógip túrǵan ilim.

Árıne, qaıtalap aıtamyz, Abaı iliminiń múndaı qasıetin júrttyń bári jaqsy biledi. Biraq sol jurttyń jaqsy biletin qasıetiniń ózin mysaldarmen naqtylap otyrsaq, artyq bolmas dep oılaımyz. Abaıda:

Senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap,
Áýre etedi ishine qýlyq saqtap.
Ózińe sen, ózińdi alyp shyǵar
Eńbegiń men aqylyń eki jaqtap, —

degen joldar bar. Kúshtige, qúdyretke qulshylyq etip, solarǵa ǵana tabynyp, solarǵa ǵana senetin, adam balasyn qul men qutan dep qana oılaıtyn zamanda ómir súrgen Abaıdyń Adamnan, «ózgege senbe, ózińe sen» dep, iri minez, kesek qareket talap etýi — sol tustaǵy kesektiktiń kesektigi, iriliktiń iriligi bolatyn. Ol zamańda muńdaı sóz aıtý úshin Abaıdyń úlken ishki rýhanı tiregi bolǵany sózsiz. Ol rýhanı tirek — fılosofıa ilimindegi «ózińdi óziń tany» degen úǵym. Bul sóz alǵashqyda — Delfadaǵy Apolon hramynyń kireberisine jazylǵan sóz bolatyn. Ańyz boıynsha, ol sóz Apolonnyń «Adamnyń eń jaqsy qasıeti ne?» degen suraqqa bergen jaýaby kórinedi. Alǵashqyda bul sóz «ózindi bil», «ózińe óziń ıe bol» degen maǵynalarda ǵana qabyldanyp keldi. Keıinnen bul uǵymdy Sokrat odan ári tereńdetip, oǵan ústeme kúsh pen reńk berdi. Sóıtip, ony fılosofıalyq kategorıaǵa aınaldyrdy. Iaǵnı Sokrat bul uǵymǵa adam balasy ishteı ıntelektýaldyq ımandylyk jaǵynan qýattanganda ǵana ózine sene alady, sonda ǵana baqytqa jetpek degen mán men maǵyna qosty.

Abaı da adamǵa «ózińe sen» dep qana koımaıdy. Tek solaı dep qoısa, onda ol bar bolǵany qurǵaq aqyl bolyp shygar edi. Abaı adam balasy óziniń «júregine súńgip», onyń «túbin kózdep», odan «shyn asyl» alyp shyǵý úshin, sol adamnyń qýatty ishki tiregi bolý kerek dep uǵady. Óıtkeni adamnyń ózin ózi tanýy ońaı sharýa emes. Adam bolmysy da orasan qarsylyqqa ıe. Ol qarsylyqty jeńý úshin úlken rýhanı kúsh pen qýat kerek. Al ol rýhanı kúsh pen qýat ilim men bilimnen kuralady. Sońdyktan da ol «Japyraǵy kýarǵan eski úmitpen» degen óleńinde:

Qarashy óz boıyńa, túgel me eken
Istyq júrek, óń-shyraı, kýat pen kúsh? —
deıdi. Odan ári:

Tóńkerilip qubylǵan jurt — bir saǵym,
Shynǵa shyńdap qosa almas yntymaǵyn.
Kóptiń aýzyn kúzetsiń, kún kórmeısiń,
Ózindi óziń kúzet, kel, shyraǵym!

Adamnyń óz boıynda «qýat pen kúsh» bolmasa, ol adam kez kelgenniń jeteginde ketetin taıǵaq, kez kelgenniń qolyna sý quıyp ketetin beıshara ekenin meńzeı otyryp, ıaǵnı ondaı adam boıynda ózine degen senimi bolý múmkin emes ekenin qatań eskertedi. Óıtkeni ózine senimi joq adam ózin tanı almaıdy. Al ózin tanı almaıtyn adam — dúnıeni de tanyp jarytpaq emes...

9. «OI KIRGELI TIMEDI ERIK ÓZIME»

Biz ásirese sońǵy jyddary Zaman men Ýaqyt aýa raıynyń shuǵyl ózgeristerge ushyrap, saıası dúmpýlerdiń, áleýmettik alasapyrandardyń, sanadaǵy jańǵyrýlardyń tegeýrindi yqpaldy áserleriniń saldarynan sóz bostandyǵy, pikir táýelsizdigi, oı erkindigi degen uǵymdardy jıi aıtatyn boldyq. Árıne, biz ol uǵymdardy demokratıa álippesiniń alǵy sharttary, adam quqyǵyn qorǵaıtyn eń basty zań talaptary dep bilemiz. Oǵan eshkimniń kúmáni joq. Biraq, nesin jasyramyz, demokratıa bastalǵan alǵashqy jyldary, júzinen ıman tógilip turýǵa tıis bul asyl uǵymdardyń ajaryn álem-tapyraq turpaıylandyryp, júrisinen ıba men izet qatar órilip turýǵa tıis bul qasıetti uǵymdardyń tula boıyn óreskel dórekilendirip alǵanymyz ras. Sóıtip, sóz bostandyǵy, oı erkindigi degendi aýzyna ne kelse sony aıtý, oıyna ne tússe, sony isteý dep qatelestik. Sodan baryp qudaı aldynda qanshama kúnáǵa battyq. Ibasy men ımany, táýbesi men tárbıesi joq, jany men qanyna úıat pen ar uıalamaǵan odyrań minezdi demokratıa — naǵyz jıirkenishti demokratıa ekenine kóz jetti. Munyń bárin túsiný úshin belgili bir ýaqyttyń ótýi ǵana emes, eń aldymen, adam onyń bárin zerdege salýy, oıda qorytýy kerek eken. Iaǵnı sanańa oı kirýi kerek. «Oıdan jyraq, albyrt ósken» jan «aıla men ashýǵa» qaraı ketip qalýy ábden múmkin eken.

Al tula boıyna oı kirgen adam, qandaı bir demokratıalyq elde ómir súrse de, sózin sheksiz betimen jiberip, pikirin júgen-noqtasyz erkine qoıa bere me?! Qaıta, boıyna oı kirgen adam ár sózine qaraýyl qoıyp, ár pikirin salmaqtap, ár áńgimesin saralap otyrmas pa?! Bul bir.
Ekinshiden, boıyna oı kirgenin sezgen adam — úlken oı ıesi adam. Ol adam — kákir-shúkir tirliktiń aınalasyńda kúńkil-súńkil pikir aıtý men úsaq-túıek máseleniń tóńireginde pysh-pysh áńgime soǵatyn adam emes. Óıtkeni kúńkil-súńkil men pysh-pyshtyń aınalasyndaǵy adam óziniń boıyna oı kirgenin seze almaıdy. Ondaı adamǵa oı da kirmeıdi. Boıyna oı kirgen adam — qandaı bir erikti qoǵamda ómir súrse de — azatpyn dep arsyzdykqa baryp, táýelsizbin dep tasyrańdap ketpeıdi. Boıyna oı kirgen adam — el-men jer týraly, halyq pen qasıet týraly oı tolǵaıtyn adam. Al ondaı adamnyń sózi de, pikiri de, oıy da sol El men Jerge táýeldi. Ondaı oıly adam eshýaqta da erkim ózimde dep aıta almaıdy. Óıtkeni ondaı oıly adamnyń erki Eli men Jerińde. Abaıdyń:

Oı kirgeli tımedi erik ózime, —

deýi sondyqtan.

10. «MEN BIR JUMBAQ ADAMMYN»

Bul joldardy Abaı esimin estigen jurttyń bári jaqsy biledi, jatqa biledi. Shynyńda da, Abaı — asa kúrdeli, asa qıyn, qupıa, jumbaq tulǵa. Ony túgel sheshý múmkin emes, al túgel sheshem deý — naǵyz baryp túrǵan kúpirlik. Óıtkeni onyń jumbaqtyǵy — dúnıeniń tylsym qýatynan, Alla taǵalanyń qudiret-kúshinen jaratylǵan jumbaqtyq. Sodan bolsa kerek, onyń jumbaqtyǵynyń ózin kez kelgen adam — onyń sóziniń sonshalyqty tabıǵı qazaqy bolǵanyna qaramastan — túsine qoıýy qıyn. Dálirek aıtatyn bolsaq, jumbaq Abaıdy túsinýiń ózi — jumbaq qubylys...

Men bul jerde Abaıdyń jumbaqtyǵyn dáleldeý úshin qolyma qalam alyp otyrǵam joq. Jurttyń bári jatqa biletin bul sózge toqtap otyrǵan sebebim, kóp jurt bul sózdi birjaqty kabyldaıdy. Olar úshin, Abaı bul jerde «men bir jumbaq adammyn», sońdyqtan «seńder meniń sheshýimdi tabyńdar» dep otyrǵan sıaqty, árıne, Abaıdyń, eń aldymen, dál osylaı dep otyrǵanyńda daý joq. Sonymen birge, bul sózdiń bajaılap karaǵan janǵa ekinshi astarly jaǵy da bar. Ol astarly jaǵy — Abaıdyń jurtqa ǵana emes, ózine ózi qupıa bolyp kórinýi, ózin-ózi jumbaq sezinýi. Abaı, eń aldymen dúnıeniń tylsym qýatynan, Alla taǵalanyń kudiret kúshinen jaratylǵan óziniń boıyndaǵy qupıany ashýǵa, óziniń bolmysyńdaǵy júmbaqty sheshýge umtylǵan. Ol óz boıyńdaǵy jumbaqty sheshý — dúnıeniń tylsym qupıasyn ashý dep bilgen. Ózin ózi sheshýge, ózin ózi ashýa um-tylmaǵan jan eshýaqta da, eshteńeni de sheshýge umtylmaq emes. Ózin ózi ıgerýge, ózin ózi ashýǵa umtylmaǵan jan ómir ıirimderi men ómir qabattaryn qalaı ıgerip, qalaı túsinbek?! Onyń ústine, adamnyń ózin ózi ıgerýi, ózin ózi túsinýi degen óz boıyndaǵy ózi men ózgege túsińdirip beretin jańa tetikterdi iske qosý ǵoı. Al ol tetikter iske qosylmaı turyp, dúnıeni óziń qalaı túsinbeksiń, ony jurtqa qalaı túsindirmeksiń?!

Bir sózben aıtqańda, óziniń jumbaq ekenin bilgen adam ǵana dúnıeniń jumbaǵyn sheshýge umtylmaq. Iaǵnı adam óz boıyndaǵy jumbaqty sheshe otyryp, dúnıe jumbaǵyn sheshpek...

11. ABAIDYŃ KÚLKISI

Abaıdyń kúlkige úlken mán bergeni, oǵan adam tabıǵaty men jaratylysyńdaǵy qadirli qasıettiń biri retińde qaraǵany belgili. Abaı kúlkini, árıne, shyn kúlkini, yrjań men yrjaqaılyq dep, jalpy jeńil minez, arzan qaljyńnan shyǵatyn qubylys dep baǵalamaǵan. Abaıdyń:

Jigitter, oıyn arzan, kúlki qymbat, —

deýi sondyqtan. Ol kúlgende jurtty máz-meıram eteıin, olardy kúlkige qarq qylyp tastaıyn dep kúlmeıdi. Et-baýyry egile otyryp, súıegi úgitile otyryp, asa qınalyspen kúledi. Ol sýrettegen «maıǵa bókkeńdeı kisimsingen», «qas mańǵaz» zamańdasynyń kelbetine qarańyzshy:

Jazdygúni aq bórki búktelmeıdi-aq,
Qolynda bir sabaý bar — ol da appaq.
Keregege sabaýdy shanshyp qoıyp,
Bórkin ilip, qaraıdy jaltaq-jaltaq.
Tiri janǵa qurby bop jap-jasynda-aq,
Kaljyndamaq, qasynbaq, yrjańdamaq.
Bet-aýzyn sóz sóılerde júz qubyltyp
Qas kermek, moıyn burmaq, qorazdanbaq.

Árıne, «bet-aýzyn júz qubyltqan», «qas kerip», «qorazdanǵan» dańǵoı, tyrash beısharanyń tyraqy bolmysyn kóz aldyńyzǵa elestetip, eriksiz kúletinińiz ras. Biraq Abaı onyń portretin jasaǵanda, ony keleke etý úshin, mazaq qylý úshin jasamaǵan. Qaıta, onyń portretin «osyńdaı sıdań jigittiń elde mol-aq» ekeninen jany kúıinip, júregi órtenip otyryp jasaǵan. Bul jerdegi kúlki — kúızelis kúlkisi. Onyń Kójekbaıǵa, Kúlimbaıǵa arnaǵan óleńderindegi ashshy mysqyl, qýatty sarkazmdardan da osyndaı kúıinish pen kúızelis seziledi. Ol «paıdany qýyp alqynyp» júrgen ondaı jandardyń kúıki bolmysyn — qatty qapalanyp, qatty nalyp otyryp — mynadaı joldarmen ashady.

Momynnan jaman qorqaq joq,
«Qý», «pysyq» degen at qaıda?
Arsyz bolmaı, ataq joq,
Aldamshy bolmaı, baq qaıda?

Mine, ondaı jandardyń beıshara morali. Mine, ondaı jandardyń miskin bitim-bolmysy. Ondaı jandar qaı ýaqta da, qaı kezende de «arsyz bolmaı, ataq joq, aldamshy bolmaı, baq joq» dep oılaǵan. Sondaı jandardyń ómirdi túsinýin kórsetý túrǵysynan jazylǵan búl joldarda qanshama ýytty yza, qanshama ashshy kúızelis jatyr deseńizshi! Beınebir Abaı kúlse de — kókiregi qars aırylyp jylap kúletindeı. Onyń kúlkisi órtten ystyq kúrsinisten turatyndaı.

Sondyqtan da ol óziniń Tórtinshi sózinde: «Árbir jaman kisiniń qylyǵyna kúlseń, oǵan rahattanyp kúlme, yza bolǵandyǵyńnan kúl, yzaly kúlki — ózi de qaıǵy», — deıdi. Kúlki de — qaıǵy. Múndaı sózdi Abaı sıaqty uly tulǵa ǵana aıta alady.

12. YNTYMAQ, BIRLIK HAQYNDA

Abaı qazaqty qazaq qylmaı kele jatqan qasiretterdiń biri el ishindegi yntymaqtyń irýi, birliktiń búlinýi dep bilgen. Yntymaǵy ketken eldiń irgesi sógilip, yrysy ketedi dep uqqan, bir-birine alakóz bop, birin biri andyp otyrǵan eldiń túptiń túbinde azatynyn, altybaqan alaýyz bop, bir-birimen qyrqysyp jatqan eldiń túptiń túbińde tozatynyn san qaıtalap aıtqan. Ol yntymaq pen birliktiń irgesi, eń aldymen, el adamdarynyń syılastyǵy men qurmetinen qalanady dep ósıet etken.

Bir jerde birge júrseń basyń qosyp,
Birińniń biriń sóıle sózin tosyp.
Birińdi biriń ǵızzat, qurmet etis,
Túrǵandaı beıne qorqyp, janyń shoshyp.
Minekı, adamdar arasyndaǵy tatýlyq qańdaı bolýy kerek!

— Bul áli eshkim aıtpaǵan, tek Abaı ǵana dúnıege keltirgen tatýlyqtyń Uly Formýlasy! Búkil ólenderinde Alla men Ar, Uıattan qorqýdy ósıet etken ol, Tatýlyq pen Yntymaqty da sol deńgeıge kóteredi. Óıtkeni ol eldiń bar baqyty, bar berekesi yntymaqta dep biledi. Ol joq jerde eldiń el bolýy múmkin emes. Onyń:
Birińdi, qazaq, biriń dos
Kórmeseń, istiń bári bos
— deýi sondyqtan.

Bárimiz jaqsy bilemiz, qazaq yntymaǵynyń irgesi, ádette, bılikke talas tusynda qatty sógilip otyrǵan ǵoı. Oǵan dálel izdep, dáıekteme izdep jatýdyń qajeti joq. Nesin jasyramyz, áli de solaı bolyp kete me degen qaýip te joq emes...

Abaı bılik bir adamda bolmaı, birlik bolmaıdy degen ǵoı. Onyń:

Kóp shýyldaq ne tabar,
Bılemese bir kemel, —
deýi de,
Edınnsa-jaqsysy,
Edınısa ketkeńde
Ne bolady óńkeı nól, —

deýi de bizdiń álgi sezimizge dálel.

Ol óziniń Otyz toǵyzynshy sózin: «Ras, burynǵy bizdiń ata-babalarymyzdyń bul zamandaǵylardan bilimi, kútimi, sypaıylyǵy, tazalyǵy tómen bolǵan. Biraq bul zamandaǵylardan artyq eki minezi bar eken... Sol eki minez joq bolǵan soń, álgi úırengen ónerimizdiń bári de adamshylyqqa uqsamaıdy, saıtandyqqa tartyp barady. Jurttyqtan ketip bara jatqanymyzdyń bir sebebi sol kórinedi», — dep bastaıdy da, eki minezdi ataıdy.

Birinshi minez — ol zamanda búkil jurt el basynyń qolyna aıtys-tartyssyz, «eldiń eki tizgin, bir shylbyryn ustatady eken de, sonyń aıtqanyna kónedi eken.

Ekinshi minez — ol kezdegi el namysqor bolǵan. «Aty atalyp, arýaq shaqyrylǵan jerde aǵaıynǵa ókpe, arazdyqqa qaramaıdy eken, janyn salysady eken», — dep jazady da, Abaı alqaly top aınala jurttan «Qanekı, osy eki minez qaıda?» — dep suraıdy. Abaı bul suraqty ózi ómir súrgen zamannan ǵana emes, búginnen, ıaǵnı bizden de surap turǵandaı.

13. ÓZINE DE KÓŃILI TOLMAǴAN

Nesin jasyramyz, kóp jurttyń Abaıǵa degen ishteı «renishi» men «ókpesi» de joq emes. Abaı óz halqy týraly sonshalyqty kúıinishpen, sonshalyqty kúızelispen, jan-júregi kúırep otyryp sóz aıtqan ǵoı. Ol kúıinish pen kúızelistiń keıde, tipti, túńilýmen ulasyp ketetini bar. Abaıdyń sondaı tustaryna daraqy top, tyrash namysqoılar qatty «úıalady». Olar, Abaıdyń ózi aıtqańdaı, «uıalmas nárseden úıalatyndar, uıalarlyq nárseden uıalmatıyndar». Áıtpese, qazaqqa Abaıdaı jany ashıtyn qazaq joq. Óıtkeni shyn jany ashıtyn adam ǵana shyndyqty aıtady. Árıne, ondaı uly shyndyqty Abaı sıaqty uly deńgeıge, shyrqaý bıikke shyǵyp baryp aıtý kerek. Ras, top-tobyrdyń ishinen tóbesi túgil, tóbel shashy da kórinbeıtin, iri sózi de, irgeli pikiri de joq, óz ultynyń taǵdyry men tabıǵatyn jete bilmeıtin, bilse de, kitap arqyly ǵana tanys áldekimderdiń Abaı bolamyn dep, eddiń atyna katty sóz aıtyp, oǵan qatal kesim shyǵaratyndar da bar. Árıne, ondaı ishi bos, keýek kókirekterden shyqqan dúńkildek sózder eldi qaıramaıdy, qaıratqa mingizbeıdi, qaıta, eldiń eńsesin ezip, unjyrǵasyn túsiredi.

Bizdiń oıymyzsha, Alla taǵalanyń qúdiretimen Ult-ákeniń uryǵynan jaratylyp, Halyq-ananyń qursaǵynan shyqqan Abaı ǵana osylaı kúızele turyp sóz aıtýǵa quqyly. Onyń ústine, Abaı ózin de aıamaǵan. Onyń ózine kóńili tolmaǵan. Men bul jerde Abaıdyń «Sap-sap, kóńilim» dep ózine toqtaý aıtqanyn da, «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim» degen ókinishin de tilge tıek etip otyrǵam jok. Ol:

Qaıyrylyp karap baıqasam,
At shaba almas minimnen

— deıdi. Mine, Abaıdyń taǵy bir kesektigi. Meniń «at shaba almaıtyndaı minip kóp» dep, qane, qaı qazaqtyń aqyny aıtypty?! Ókinishtisi sol, aıtqyzsa — úlkenimiz de, kishimiz de — bárimiz de minsizbiz ǵoı. Kóbimiz-aq Alla taǵalanyń kindiginen domalap túskendeı keremet, perishte aımalap ósirgendeı taza bolyp kórinemiz ǵoı. Pendeshilikti belýardan keship júrip — paıǵambar, kúıki tirshiliktiń kúıbeńine maltyǵyp júripqudiret bolyp óleń jazatynymyz ótirik pe?! Bul rette de Abaıdyń bizge aıtar taǵylymy az emes. Ol ol ma, Abaı, tipti, odan da ótkizip, ózin ózi jerden alyp, jerge salady:

Osynsha akymaq bolǵanym,
Kóringenge qyzyqtym.
Ǵadeletti júrektiń
Ádiletin buzyppyn.
Aqyl menen bilimnen
Ábden úmit úzippin

Biz, adam túgili, Alla taǵalanyń aldynda turyp, óz kúnámizdi osylaı ashyq moıyndaı alamyz ba?! Kúmánim bar! Ǵadeletti júrektiń ádiletin buzyp júrsek te, «Ǵadeletti júrektiń ádiletin buzyppyn» dep aıtýǵa kóbimizdiń-aq batyldyǵymyz jetpeıdi. Aıta almaımyz. Jalpaq júrttyń aldyna shyǵyp, óziniń kúnási men kemshiligin aıtý tek ózine degen uly senimi bar adamnyń ǵana, jan-júreginde ımany bar adamnyń ǵana qolynan kelse kerek.

14. PAIǴAMBARMEN ÚNDES

Abaıdy paıǵambar dep atap júrgenimiz tekten tek bolmasa kerek. Paǵambar deńgeıinde sóz sóılep, paıǵambar bıiginde ósıet qaldyryp, paıǵambar aýqymynda oı tolǵaǵan adamdy basqasha qalaı atamaqsyń?! Onyń eń basty paıǵambarlyǵy sonda — ıslam dininiń qazaq dalasyna tereń tamyr jaıyp ketpegenine qaramastan sol tusta qazaq jeriniń san ıdeologıa alasapyrandarynyń bel ortasynda turǵanyna qaramastan — Alla taǵalany alǵaýsyz súıip, oǵan bas ıip, qulshylyq etip, Muhhammet paıǵambardy haq dep moıyndaýynda. Taǵy da ol qulshylyq pen moıyndaý áldeqandaı bir dúmshilikten týmaǵan, onyń búkil jan-júrek, bolmys-bitiminen, úlken ilim-bilimnen, tereń parasat-paıymynan shyqqan. Ol tek:

Allanyń, paıǵambardyń jolyńdamyz,
Yntamyzdy búzbastyk, ımanymyz,

— degen sózdermen Alla men paıǵambar jolyn nasıhattap qana qoımaıdy, sonymen birge ol paıǵambar ósıetimen úndeser sózder de aıtady. Taǵy da, ol ósıetpen úndeser sózder bir-birimen qańdaı uqsas jáne bir-birin qalaı tolyqtyryp tur deseńizshi?!

Ásempaz bolma árnege,
Ónerpaz bolsań, arqalan.
Sen de bir kirpish dúnıege,
Ketigin tap ta, bar, qalan!

Bárimiz jatqa biletin Abaı óleńiniń bir shýmaǵy. Endi Muhammet paıǵambardyń myna sózin oqyńyz: «Men jáne maǵan deıin dúnıeden ótken paıǵambarlar úı salǵan qurylysshylar sıaqtymyz. Biraq sol úıdiń qabyrǵasynda bir kirpish jetpeıdi. Men sol kirpishpin... », — deıdi.
Qarańyzshy, bir paıǵambardyń sózi bir paıǵambardyń sózimen biteqaınasyp, bir paıǵambar bir paıǵambardy tolyqtyryp turǵan joq pa?!

15. «MAHABBATPEN JARATQAN ADAMZATTY...»

Mahabbatpen jaratqan adamzatty! Adamzattyń mahabbatpen jaratylǵany ras bolatyn bolsa, onda onyń belgili bir ataýly uǵymdarǵa súıispenshiligi de bolýǵa tıis qoı. Olar kimder nemese neler? Abaı ol ataýly uǵymdar úsheý dep biledi. Abaı aıtqan ol ataýly uǵymdardyń bireýin biz óte jaqsy bilemiz. Jıi qaıtalaımyz. Ol sóz — «adamzattyń bárin súı baýyrym dep» degen sóz. Al qalǵan ekeýi she? Olardy biz kóp aıta bermeımiz. Ony aıtqyzbaýǵa kezindegi kesirli ıdeologıanyń yzǵarly áseri de tıse kerek. Endi biz sol ataýly úsh uǵym syıyp turǵan «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» óleńińdegi bir shýmaqty mysalǵa keltireıik:

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de súı ol Allany jannan tátti.
Adamzattyń bárin súı baýyrym dep
Jáne haq joly osy dep ádiletti...

Sonymen, mahabbatpen jaralǵan adam boıynda úsh súıispenshilik bolý kerek eken. Birinshi, Allany súıýiń kerek. Ony, taǵy da, janyńnan tátti súıýiń kerek. Ekinshi, baýyrym dep Adamzatty, úshinshi, qudaı joly dep ádiletti súıgen jón.

Iaǵnı,
Osy úsh súıý bolady ımany gúl...

Taǵy da qaıtalap aıtamyz, uzaq jyldar boıy Abaıdyń «sen de súı ol Allany jannan tátti» degen sózi álgi atalmysh ıdeologıaǵa karama-qaıshy soǵyp, aýyzǵa alynbaı kelgen-di. Al shyndyǵyna kelsek, Abaı osy úsh súıispenshiliktiń ishinde ásirese allany Aldymen súıýge den qoıady:
Alla minsiz, áýelden, paıǵambar haq.

Abaıdyń Allany qaıta-qaıta pysyqtap aıta berý sebebi, Allany súıe almaǵan adam adamzatty da, ádiletti de súıe almaq emes dep oılasa kerek.

Ne aıtsa da jerine jetkizip aıtýdy qalaıtyn Abaı osy uly súıispenshilikti buzatyn úsh is bar dep biledi:

Paıda, maqtan, áýesqoı-onan shoshy.
Ony taǵy da bir-aq aıtyp qoımaıdy, qaıtalap aıtady:
Paıda, maqtan, áýesqoı — shaıtan isi,
Qani bizdiń nápsini tyıǵanymyz?

Abaı uǵymynsha, ne nárseden de paıda kózdep, ne nárseni jasasa da maqtan úshin jasap, ne nársege de elige áýestenip ketetinder, ıaǵnı qulqyńdyq ta, moraldyq ta, nápsisin tyıa almaıtyńdar da Allany da, adamzatta da, ádiletti de súıe almaq emes.
Bul jumyr jerdiń ústinde júrgen jumyr basty peńdeniń bárine, ıaǵnı adamzatqa aıtylǵan máńgilik ósıet bolsa kerek.

16. ÓLEŃNIŃ ULY PARYZY

Biz Abaıdyń óleńniń turar tuǵyryn belgilep, shyǵar bıigin anyqtap bergenin jaqsy bilemiz. Shynyn aıtsaq, Abaıǵa deıin de, Abaıdan keıin de ólendi Abaıdaı qurmet tutyp, Abaıdaı óleńniń qadirine jetpegen. Onyń:

Óleń — sózdiń patshasy, sóz sarasy,
Qıynnan kıystyrar er danasy, —

degen sóziniń ózi nege turady?! Óleńdi sózdiń patshasy dep Abaıǵa deıin, qane, kim aıtypty?! Taǵy da bul oıdy sózge qulshylyq etip, oǵan tabynyp otyrǵan adam emes, qaıta, sózdi qamyrsha ılep, qorǵasyndaı balqytyp, júndeı ıirip, jibekteı esip jiberetin, bir sózben aıtqanda, sóz degenińizdi aıtqanyna kóndirip, aıdaýyna júrgizip qoıatyn Qudiret ıesi aıtyp otyr. Sondaı-aq onyń:

Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń,
Óleńmen jer qoınyna kirer deneń

— degen sózin de jaqsy bilemiz. Ol bul joldar arqyly óleńniń máńgilik ekenin aıtsa kerek. Onyń búl sózderdi óleń qadirin odan da bıiktetip, onyń qasıetin odan da arttyra túsý maqsatynda aıtqany kámil. Óıtkeni óleńniń «maqsaty — til ustartyp, óner shapshaq». Al óner shashý degenimiz — adam janyna rýhanı dán shashý, rýh egý.

Árıne, bul sózderdiń bári — óleńniń qadir-qasıetin uqqan jannyń sózi. Al óleńniń kóterer júginiń aýyrtpalyǵyn, onyń atqarar mindetin, onyń el aldyndaǵy paryzyn Abaı qalaı belgilegen deısiz ǵoı? Óleńniń atqarar mindetin, onyń arqalar júgin, el aldyndaǵy paryzyn Abaı:
Bireýdiń kisisi ólse, qaraly ol,
Qaza kórgen júregi jaraly ol,

— dep belgileıdi. Siz kóz aldyńyzǵa kisisi ólgen bireýge qaraly bolǵan óleńdi, onyń qazasyna jaraly bolǵan óleńdi elestetip kórińizshi.

Elestete alsańyz, onda siz óleńniń uly mindeti men paryzyn túsingenińiz.

Onyń ústine, Abaı óleńdi jany bar, júregi bar qubylys etip kórsetip tur ǵoı. Bul da ózine deıin bolmaǵan tyń sóz bolsa kerek.

17. ILIM MEN BILIM TABIǴATY

Abaıdy qaıta-qaıta oqyp júrip túsingenim (qatelessem, keshirim ótinem), ol ilim men bilim degen uǵymdardy biz sıaqty maǵynalas sınonımdik sózder dep emes, maǵynalary ár tekti sózder dep qarastyrady. Ol ilim degen sózge adamnyń óz eli men jeriniń kasıeti men qadirin, oıy men pikirin, taǵylymy men dástúrin, minezi men bolmysyn kóńiline túıgen degen maǵyna artady da, «bilim» degen uǵymǵa kitaptan oqyp jınaqtaǵan rýhanı qazyna degen maǵyna beredi.

Sonymen birge, Abaı «ilim» degen uǵymda el men jerdiń qadiri men qasıeti ǵana emes, qasireti men qaıǵysy da bolý kerek, al «bilim» degen uǵymda rýhanı qýat qana emes, kúıinip, ashynyp turǵan yza da bolý kerek dep bilgen. Abaıdyń:

Qaıǵy shyǵar ilimnen,
Yza shyǵar bilimnen.
Qaıǵy men yza qysqan soń,
Zar shyǵady tilimnen, —

deýi sońdyqtan.

18. MAHABBATPEN DE MAIDANDASQAN

Abaıdyń kúpi men shekpen kıgen qarapaıym qara óleńi aspanmen talasqan asqaq shyndary joq, biraq qoıyn-qonyshy qazyna baılyqqa tunyp túrǵan Qarataý sekildi. Árıne, ol baılyqtardy izdep tabý da, olardy jaryqqa shyǵarý da ońaı sharýa emes. Olardy izdep tabýǵa da, jaryqqa shyǵarýǵa da orasan kúsh-qýat kerek. Árıne, biz ondaı orasan kúsh-qýatqa ıemiz dep aıta almaımyz. Degenmen, óz múmkindik, óz ál-qadirimiz jetedi-aý degen tustarda qarap qalýǵa bolmas dep bilemiz. Árıne, úlken jańalyq ashyp tastaý tipti de mińdetti emes. Biraq ınedeı bolsyn, kórgenińdi jurtqa kórsetý mińdet. Bir tarydan myń tary ósedi, darıa da tamshydan quralady. Máselen Abaıdyń:

Mahabbat, ǵadaýatpen maıdandasqan
Qaıran meniń júregim muz bolmaı ma? —

degen ataqty joldary bar. Osy joldarǵa tereńirek úńilip qaraıyqshy. Árıne, ǵadaýatpen /dushpandyqpen/ maıdandasqan júrekti ábden-aq túsinýge bolady. Al siz mahabbatpen maıdańdasqan júrekti uǵyp kórińizshi, birden uǵý qıyn. Óıtkeni júrektiń búkil yqylasy, búkil ańsary, búkil yntyzary Mahabbat emes pe? Ádette, júrek mahabbattan /bizdiń úǵymymyzsha/ rahat, lázzat kútpeıtin be edi?! Endeshe, júrektiń mahabbatpen maıdanasqany qalaı?... Degenmen, asyǵys sheshimge kelmeı, óleń astaryna úńilip kóreıikshi.

Árıne, Abaıdyń bul jerde mahabbat degen uǵymdy asa uly maǵynasynda qoldanyp otyrǵany sózsiz. Bul jerdegi mahabbat — elge, jerge, ata men anaǵa, jar men balaǵa degen barlyq mahabbatardyń qortyndysy. Uly súıispenshilik. Al osy uly súıispenshilikti biz kúni keshege deıin sap aldyndaǵy saltanatty sóz berý ǵana dep uqtyq qoı. Súıem dep aıttyq, sonymen bitti dedik! Al shyntýaıtyna kelsek, el men jerdi, Otandy súıý degen rýhanı azapty synnan ótý ǵoı. Iaǵnı ondaı alyp uǵymdardy súıý degen — el men jerińniń, Otanyńnyń búkil qaıǵy-qasiretin, muńy men ýaıymyn, aýyrtpalyǵy men salmaǵyn júregińnen ótkizý. Iaǵnı ol da Uly maıdan. Abaı júreginiń ǵadaýatpen birge mahabbatpen de maıdandasqanyn biz osy turǵydan túsindik.

19. ALLANYŃ SÚIGEN QULY

Onsyz da «jaıaýy qaýyp, attysy shaýyp» jatqan zamanda arpalyspen ómir súrgen Abaıdyń salǵyrttyq pen nemquraıydylyqty, erinshektik pen ázázildikti kórgende seń soqqandaı sendelip, basy qańǵyp, sanasy sarsań bolyp, ister aılasy taýsylǵańdaı kúızelip ketetini belgili. Abaı eldi el, adamdy adam etetin tek eńbek dep biledi. Eńbek ete almaǵan eldiń búgini bútin, erteńi berik emes dep úıretedi. Abaı eńbekten kashyp, jumysty jek kórgen adamnyń ómiri bir-birin ańdýmen, bir-birin tonaýmen ótedi dep bilgen.

Urlyq qylar, tentirep tamaq asyrar,
Bolmaǵan soń jumys qyp mal tabarlyq,
— degen ǵoı.

Eńbek pen óner, yqylas pen umtylys, talap pen ynta, jiger men qaırat joq elde ósek pen ótiriktiń órti laýlap, jalǵan men jalanyń jalyny lapyldap, urys pen janjaldyń qara shoqpary men aq soıyly úıirilip, daý men damaıdyń daýyly turyp ketetini sózsiz. Jumysy joq eldiń boıyn sumdyq pen surqıalylyq, qýlyq pen zymıańdyk, aldaý men arbaý, alaıaqtyq pen alaýyzdyq eńdep alady. Ondaı elde ósken adam qandaı bolmaq degen suraqqa Abaı:

Tamaǵy toqtyq,
Jumysy joqtyq
Azdyrar adam balasyn,
— dep jaýap beredi.

Biraq Abaı eńbek etkende, qalaı da paıda tabý úshin eńbek etpe, eńbektiń de eńbegi bar, adamdyq bolmysyńa kir túsirme, aryń men uıatyńa kirshik qondyrma deıdi. Ol «saýdasy — ar men ımany» bolǵan adamdardan qatty seskengen, qatty shoshynǵan. Abaıdyń «Paıda oılama, ar oıla» deıtini sońdyqtan. Ol ar, uıatyn beline túıip júre beretin adamdarǵa qarap:

Aryn satyp, ant uryp izdegeni
Bir semiz at aıaǵy bir tabaq as,
— dep jıirkengen.

Abaı aryńdy satyp, ımanyńdy saýdaǵa salyp mal tapqannan góri, taban aqy, mandaı terińmen, tipti:

Jalǵa júr, jat jerge ket, mal taýyp kel,
— deıdi. Abaıdyń ar men ımanyn satyp mal tabatyn adamdardan bezinetini sonshama, ol endi «jalǵa júrgen, jat jerge ketkennen de» ótkizip:

Esek kótin jýsań da, mal taýyp kel,
Qolǵa juqpas, esh adam kemite almas, —

degen ǵoı. Iaǵnı Abaı ary men ımanyn satyp mal tapqan adamdy esek artyn jýǵan adamnan áldeqaıda tómen kórip, múlde kisilik sanatqa qospaıdy.

Árıne, Abaı aryndy satpaı, ımanyńdy saýdaǵa salmaı, eńbek etseń boldy, basqaǵa basyndy qatyrma, ózge nársege moınyńdy burma dep aıtpaıdy. Olaı dese, Abaı ısi qazaqtyń, odan qala berdi búkil adamzattyń Abaıy bolar ma edi?! Abaı eger eńbegiń eldiń nanyna, jerdiń qamyna jumsalmasa, ol eńbek te túptiń túbinde shyn eńbek bolmaq emes dep bilgen. Ol sondyqtan da: «Óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń. Adamshylyqtyń qaryzyna eńbek qylsań, Allanyń súıgen qulynyń biri bolasyń», — deıdi. Onyń osy máselede: «Malǵa dostyń muńy joq maldan basqa», — dep eskertetini de tekten tek emes.

20. JER SHARYNDAI JÚREGI BAR ADAM

Biz Abaıdyń adamdy, adamzatty qulaı jyǵylyp, kudiretteı tabynyp súıgenin jaqsy bilemiz. Solaı bola tura, onyń:

Adam — bir boq kótergen boqtyń qaby,
Boqtan sasyq bolasyń ólseń taǵy

— degen — sanańdy tilgilep, oıyńnyń oıran-botqasyn shyǵaryp jiberetin joldaryn áp degende qatty daǵdarys, asa qınalyspen oqıtynyń ras. Biraq osy joldardyń qatpar-qatpar astaryna sezim-túısiktiń otyn jaǵyp, aqyl-oıdyn jiti kózimen úńilip karaıyqshy.
Baıqaısyz ba, Abaı «Boqtan sasyq bolasyń ólseń taǵy» degen sózdi jalpy adamǵa emes, jalqy bir adamǵa, sol adam bolmysyndaǵy minez-qulyqqa arnap aıtyp tur ǵoı. Olaı bolsa, «Adam — bir boq kótergen boqtyń qaby» degen alǵashqy jol da jalpy adam balasyna emes, sol naqty minez-qulyqqa ıe jalqy adamǵa arnalǵan bolyp shyqpaı ma?! Ol qańdaı adam, ol qandaı minez-qulyq? Ári qaraı oqıyq:

Meni men sen teń be dep maqtanasyń,
Bilimsizdik belgisi ol baıaǵy.

Taǵy da oqyp shyǵyńyzshy. Boq kótergen boqtyń qaby bolǵan adam, ólgennen keıin boqtan da sasyq bolyp qalatyn adam — «meni men sen teń be dep maqtanatyn», keýdesine nan pisirip, kókiregin kóteretin, ıaǵnı órkókirek, menmen, egoıst, ózimshil, astam, ózin ózgeden artyq sanaıtyn adam eken ǵoı. Astamshyl, órkókirek adam ózgeni kalaı súımek?! Eger seniń shyn máninde aryń taza, janyń pák bolsa, bilimiń zor, taǵlymyń zor bolsa, ózindi ózgeden artyq qoıar ma ediń?! Ózin ózgeden artyq sanamaǵan adam ǵana shyn adam! Sońdaı Adamga ǵana Abaı:

Adamdy súı, Allanyń hıkmetin sez,
Ne qyzyq bar ómrde onan basqa?!
— deıdi.

Abaı ózin ózgeden artyq sanaıtyn adamnan boıyn tartyp, tiksinip qana qoımaı, ony adam qataryna qospaǵan. Ońdaı jańdy boqtyń qaby nemese haıýan dep bilgen. Óıtkeni ońdaı jannyń ózi ózgeni adam dep bilmegen ǵoı. Abaıdyń «Ózi shoshqa, ózgeni ıt dep oılar» degen bir aýyz sózi de osydan shyqsa kerek. Adam men adam bir-birin tek teń tutqańda, tegin syılaǵańda ǵana súıýi múmkin. Adam balasyn osylaı súıe alǵan Abaı: «Adamnyń balasy — baýyryń», «Adam balasyna adam balasynyń bári — dos», «Adamzattyń bárin súı baýyrym dep», degen ǵoı. Asa zor súıispenshilikpen aıtylatyn, Alla taǵala men paıǵambardyń ǵana aýzynan shyǵatyn mundaı aýqymdy, qudiretti sózdi tek keýdesinde Jer sharyndaı alyp júregi bar Abaı syndy adam ǵana aıta alsa kerek.

21. ABAI MEKTEBINIŃ QÝAT-KÚSHI

Abaı mektebi — qashanda, qaı ýaqta da — uly taǵylym mektebi. Qazaq óleńiniń eń uly degen has talanttarynyń qaı-qaısysy da Abaı mektebinen dáris almaı, onyń tereńinen sýsyndamaı, onyń qalyń oıyna boılap súńgimeı ótken emes. Maǵjan, Sultanmahmut óleńderinen Abaıdyń qasiretti deminiń lebi, qaıǵyly jan kúrsinisi, dertti júrek bulqynysy sezilip turady ǵoı. Tipti, Abaıdyń «kúńgirt», «surǵylt», «beıýaq» áleminen ózgeshe shańyraq kótergen, dúbirletken tarpań ekpindi, sózderdi tastaı qaǵystyryp, jaıdaı oınatyp, jasyndaı silkintip jiberetin Ilıastyń ózi de Abaı mektebiniń shákirti. Taǵy da, ol aqyn retinde ábden tolysqan shaǵynda da Abaıdan úırenýmen, úlgi, tálim alýmen ketken. Máselen, siz Abaıdyń júırik atqa uly etkertkish bolyp sanalatyn «Shoqpardaı kekili bar, qamys qulaq» pen Ilıastyń qazaq poezıasynyn altyn dińgekteriniń biri «Qulager» dastanyndaǵy synshy Kúreńbaıdyń Qulagerge bergen sıpatyn qatar oqyp kórseńiz, álgi bizdiń aıtqanymyzǵa kózińiz jete túsedi. Sózimiz dáleldi bolý úshin bul óleńderdi, múmkindiginshe, túgelge jýyq oqyp kóreıik: Abaı:

Shoqpardaı kekili bar, qamys qulaq,
Qoı moıyndy, qoıan jaq, bóken kabaq.
Artqy omyrtqa shyǵyńqy, maıda jaldy,
Oı jelke úńireıgen bolsa saǵaq.
Jýan, taqyr baqaıly, jumyr tuıaq,
Shyntaǵy qabyrǵadan tursa aýlaq.
Jersoǵarly, sińirli, aıaǵy tik,
Jaýyryny etsiz, jalpaq taqtaıdaı-aq.
Keń saýyrly, tar myqyn, qalbaǵaıly,
Aldy-arty birge kelse erge jaıly.
Kúlte quıryq, qyl túbi áldi kelip,
Kótendigi shyǵyńqy alamaıly.
Shiderligi jýandaý, bota tirsek,
Beıne jel, tynyshty, ekpindi minip júrsek.
Eki kózin tóńkerip, qabyrǵalap,
Beldeýge tynysh tursa, baılap kórsek.
Tyǵylmaı ám súrinbeı júrdek kósem,
Iek qaǵyp, elirip júrse ásem.
Shapsa — júırik, minse berik, jýan, jýas,
Razy emen osyndaı at minbesem.

Bul óleńdi oqyǵannan-aq Siz birinen biri ótken, tyń, tosyn, jaratylysy bólek, tanymy erek, biraq — sonshalyqty tabıǵı, sonshalyqty qazaqy teńeýler men epıtetterdiń, beıneli sózder men metaforalardyń ný qalyńyna kiresiz de ketesiz. Endi Ilıastyń synshy Kúreńbaı aýzyna salǵan Qulager sýretin oqyńyzshy:

Táýet bas, kamys qulaq, qýarǵan jaq,
Qulan jal, bulań moıyn, qoı jutqynshaq.
Qoıan jon, jazyq jaıa, jaýyryndy,
Qus topshy, qos shyntaǵy kalqyńqyraq.
Sińirli, jer soǵarly aıaǵy tik,
Túlki tós, tazy tize, ıt jilinshik.
Shashaqıy, shaqpaq etti, alasa urshyq,
Qundyzdyq qalaı bitken quıryqqa dúp?
Qoqannyń jibegindeı jeńil quıryk;,
Ne qoıý, ne bolmasa emes uıyq!
Butynyń arasynan el kóshkendeı,
Jambastyń basy deldek, kýys qoltyq.
Shúıdeli, shoqtyǵy erek, shiderligi,
Serke san, jelmaıadaı tilersegi.
Taý jelin tartsa jutqan talys tanaý,
Tynysty keńde jatyr keńirdegi.
Júrse de jazdaı qury bolmaıdy toq,
Kez jarym keser basta kesim et joq.
Qalbań bel, qalbaǵaıly, úńgir saǵaq,
Shapsa — jel, minse — jaısań, tursa-selsoq.
Mańǵuldyń mes aty emes tuǵyrynǵan,
Bul taza shved, shotlan tuqymynan.
Janýar shapsa — júırik, minse — berik
Ozbaıdy júgirgenge jylqy munan?

Munda da tunyp turǵan teńeý, qaptap turǵan epıtet, qalyń metafora! Baıqaısyz ba, Ilıas Qulagerdi beınebir, Abaı óleńi arqyly kóz aldyna elestetkendeı. Qarańyz, Abaıda:
Shoqpardaı kekili bar, qamys kulaq,
Qoı moıyndy, qoıan jaq, bóken qabaq.

Ilıasta:
Táýet bas, kamys qulaq, kýarǵan jaq,
Qulan jal, bulan moıyn, qoı jutqynshaq.
Ekeýińde de qoldanylǵan «qamys qulaq» metaforasyn bylaı qoıǵanda, birde epıtet, birde teńeý, endi birde zattyq maǵynasynda paıdalanylǵan «qoı», «jaq», «moıyn» sózderi de bar-joǵy eki jolda, eki retten qoldanylyp tur ǵoı. Taǵy úńileıik. Abaıda:
Jersoǵarly, sińirli, aıaǵy tik,

Ilıasta:
Sińirli, jersoǵarly, aıaǵy tik.

Sonymen birge, Abaıda «kúlte quıryq», Ilıasta «jeńil quıryq», Abaıda «bota tirsek» Ilıasta «jelmaıadaı tirsegi», degen beıneli sózderdiń bir-birimen týystas maǵynada qaıtalanýy da Ilıastyń Qulager músinin somdaýda Abaıdan kep úırengenin kórsetse kerek. Tipti, eki ólendegi attardyń minezi de bir-birine óte uqsas.

Abaıda:
Beıne jel tynyshty, ekpindi, minip júrsek
Ilıasta:
Shapsa — jel, minse — jaısań, tursa — selsoq,
Abaıda:
Shapsa — júırik, minse — berik, jýan, jýas
Ilıasta:
Janýar shapsa — júırik, minse — berik.

Mine, Abaı mektebiniń qýat-kúshi. Máńgi ólmesteı etip Ilıas soqqan Qulager tulǵasynda da qudyretti Abaı sóziniń óshpeıtin rýhy men tańbasy jatqan joq pa?! Beınebir Ilıas Qulager músinin soqqanda Abaıdy kómekke shaqyrǵandaı...
Biz bul jerde tolassyz jumys istep turǵan, máńgilik jumys isteı beretin Abaı mektebi bergen myń dáristiń bir dárisin ǵana sóz ettik.

22. TAMYRǴA ENIP, QANǴA QUIYLǴAN SÓZ

Abaıdyń ǵumyr boıy sózdi uǵatyn «esti qulaqty», «kókiregi kózdi» jan izdegeni belgili. Abaı sózdiń qunyn bilgen adam — ómir men dúnıeniń de qunyn biledi dep úqqan. Ol sóz uqpaıtyndardy «kóńilsiz qúlaq — oıǵa olaq» dep baǵalaǵan. Dúnıeniń syry men qyry tek sóz arqyly uǵylatynyna qatty den qoıǵan. Abaı, sol dúnıeniń kiltin ashar «kókiregi sezimdi», «kóńiliniń kózi ashyq» jan izdep sharq urǵan. Abaı sóz uqqan adam — bárin de uǵa alady dep oılaǵan. Ol úshin minez bolý kerek degen. Bilim men sózdiń saýyty — minez dep bilgen. Sondyqtan da ol «sypyra jylmań jelbýaz» adam sóz uǵa almaıdy, sózdi uǵý úshin «boıda qaırat», «oıda kóz» bolýy kerek dep túsingen. Abaı, tipti, sózdi aqylmen de emes, júrekpen seziný kerek degen ǵoı. Múmkin, ol muny aıtqanda, sózdi júrekpen sezinbeı, jan tolqynysy, oı tebirenisi bolmaıdy dep oılasa kerek.

Aqylmen oılap bilgen sóz
Boıyńa juqpas, syrǵanar.
Yntaly júrek sezgen sóz
Bar tamyrdy qýalar.
Baıqap otyrsyz ba, Abaı qudiretimen sóz degenińiz júrek arqyly tamyryńyzǵa enip, qanyńyzǵa quıylyp, sizdiń tirligińizdiń, bolmysyńyzdyń qajetti bir quramyna aınalyp ketken joq pa?!

23. OTARSHYLDYQ OIRANY

Biz burynyraq jazǵan «Qazaq qasireti — Abaı qasireti» maqalamyzda: «Abaı halyqty azattyq pen bostandyqqa qaraı alyp shyǵý úshin aldymen ony qarańǵylyqtyń otarynan, nadandyqtyń bodanynan qútqarý kerek dep uqty», — degen bolatynbyz. Solaı ekenin búgin de qaıtalap aıta otyra, biz, árıne, Reseı ımperıasy tarapynan bolyp jatqan otarshyldyq ozbyrlyqtaryna Abaı kóz jumyp qaraǵan degen pikirden múlde aýlaqpyz. Abaıdyń ásirese eldiń yntymaǵyn qaqyratyp, berekesin týtalaqaı etip jibergen otarshyldyqtyń bılik júıesine qatty narazy bolǵany belgili. Ol júıeni Abaı qazaq dalasyna lań ákelgen otarshyldyq salǵan oıran retinde qabyldaıdy. Ol óziniń úshinshi sózinde: «... Maldan aıyrylǵandar kebeıse, qystaýy bosar edi dep, men anany kedeı bolsa eken dep, ol meni kedeı bolsa eken dep, áýelde ishimizben qas sanadyq. Árbirden son syrtymyzǵa shyqty, jaýlastyq, daýlastyq, partıalastyk,. Osyndaı qastarǵa sózim ótimdi bolsyn jáne de eptep mal jıýǵa kúshim jetimdi bolsyn dep, qyzmetke, bolystyq bılikke talastyq... Ol bolys bolǵandar ózi qýlyq, aramdyqpen bolystyqqa jetken soń, momyndy qadirlemeıdi, — ózindeı aram qýlardy qadirleıdi» degen ǵoı. Osy sózderden-aq Abaıdyń otarshyldyqtyń qazaq dalasyna ornatqan bılik júıesine degen jıirkenishti kózqarasy kórinip turǵan joq pa?! Eldiń yntymaǵyn buzyp, birligin búldirip, yrysyn shashyp, qutyn qashyryp ketetin bul bılik júıesiniń qalyń jurty qarańǵylyq qapasynda jatqan qazaq halqy úshin asa qaterli, asa qaýipti ekenin búkil jan-tánimen, bar bolmys-bitimimen sezingen Abaı: «Úsh jylǵa bolys saılańdy. Áýelgi jyly, «Seni biz saılamadyq pa?!» dep eldiń buldanǵandyǵymen kúni ótedi. Ekinshi jyly kandıdatpen alysyp kúni ótedi. Úshinshi jyly, saılaýǵa jaqyńdap qalyp, taǵy bolys bop qalýǵa bolar ma eken dep, kúni ótedi. Endi nesi qaldy?» — dep kúıinedi. Shynynda da, qaraqan basynyń kamyn oılap ketken jan eldiń jaıyn ne qylsyn. Eldiń birliginiń toz-tozyn shyǵaryp, tatýlyǵynyń týyrlyǵyn kesip, yntymaǵynyń yrysyn tógip, aýyzbirliginiń shańyraǵyn ortasynynan túsirip ketetin bolystyq saılaý sıaqty qubyjyq kubylystan qatty túrshigip, shoshynǵan Abaı bılik basyna keletin adamnyń odan da «ýeznyı nachalnık voennyı gýbernatordyń naznachenıesimen» bolǵanyn qalaıdy. Amalsyzdyqtan qalaıdy. Óıtkeni ol muny sol tusta, eldi bolystyqqa ekidaı etip talastyrmaı, bólinýden, búlinýden aman alyp kalar birden-bir amal dep oılaǵan. Óıtkeni Abaı saılanyp bolys bolǵandardyń da bar bılik, bar tizgini joǵaryda otyrǵan ulystardyń qolynda ekenin bilgen. Abaı, eger «naznachenıemen» bolys bolý tártibi engizilse, eń bolmasa, el ekidaı bolyp talaspaı, bólinbeı, búlinbeı qala ma dep úmittengen ǵoı. Óıtkeni ol saılanyp bolys bolǵandar, báribir, orys otarshyldarynyń aıtqańdaryna kónip, aıdaýyna júretin, kez kelgen jez murt, jez túımeli qolyn sozsa jeńine, aıaǵyn sozsa — balaǵyna aınalatynyn uqqan. Olardy Abaı:

Uryssa orys,
Elge bolys
Úıden úrgen ıt qusap,

— dep sýretteıdi. Bul — bir adamnyń ǵana emes, sol kezdegi otarshyldyq saıasattyń dala sahnasyna shyǵarǵan bılik júıesindegi barlyq jannyń qoljaýlyq beıshara beınesi! Al ońdaı qoljaýlyq jannyń, ádette, «Pále salyp, andyǵany óz eli bolady». Sondaı-aq, ózimiz mektepten biletin:

Máz bolady bolysyń
Arqaǵa ulyq qakqanǵa,
Sheltireıtip orysyń,
Shendi shekpen japqanǵa,

— degen joldardagy uzaq ýaqyt boıy qanymyzǵa sińip, boıymyzǵa daryp ketken músápir psıhologıadan, kerek deseńiz, qazir de aryla qoıǵan joqpyz. Eńdi myna kóriniske qarańyzshy:

Bir keptirmeı terimdi,
Kún batqansha dalpyldap,
Etek ketken jaıylyp,
At kótine jalpyldap.
Oıazǵa jetsin degen bop,
Boqtap júrmin barqyldap.
Keıbireýge taıaǵym
Tıip te ketti bartyldap.

Árıne, kúni keshege deıin bul joldarǵa biz tap túrǵysynan qarap keldik. Al shyn mánine kelsek, bul joldar — otarshyldyq tusynda, kúni keshege deıin, bılik basynda júrgen kóp-kóp azamattarymyzdyń beınesin bar bolmys astarymen ashyp kórsetip bergen joldar ǵoı.
Qoryta aıtar bolsaq, qazaq dalasyn qan qaqsatqan otarshyldyq saıasattyń eń qaterli, asa qaýipti, óte zardapty bılik júıesin, ıaǵnı otarshyldyqtyń bet-beınesin Abaı osylaı kórgen. Onyń otarshyldyqtyń bılik, ıaǵnı ol júıeniń el arasyna iritki salatyn asa qaterli ekendigin kórsetip bergen sózderi, táýelsizdik alǵan búgingi kúnde de, óz qunyn joımaǵanyn úmytpaǵanymyz abzal. Óıtkeni bizdiń keıbir azamattarymyz bılikke ıe bolý úshin ult múddesinen góri jeke basynyń múddesin joǵary qoıatyn psıhologıadan aryla koıǵan joq.

24. TABIǴAT PEN ADAM

Adam boıyndaǵy minez-qulyq, áreket, bolmys-bitim jáne basqa da tolyp jatqan qubylystar saldaryn Abaı kóbine-kóp tárbıe men tálimnen, zaman men ýaqyttan, qoǵam men áleýmettik ortadan izdestirip kelgeni haq. Ol adam bolmysy tálim-tárbıesiz, zaman men ýaqytsyz, qoǵam men áleýmettik ortasyz túzelip shyǵady degenge senbegen. Ol bul oıynan, tipti, adamdy osy qubylystardyń bárinen bólip alyp, tabıǵatpen betpe-bet jeke qaldyrǵanda da, eń bolmasa, bir sátke bolsyn, bas tarta almaıdy. Iaǵnı tabıǵat boıyńdaǵy qubylys pen adam boıyndaǵy qubylysty salǵastyryp otyryp ta, adam bolmysynan qoǵamnyń, zamannyń, áleýmettik ortanyń áser-kúshin alyp tastamaıdy. Bizdiń bul sózimizge, basqa ólenderin bylaı koıǵanda, ataqty myna eki-aq shýmaǵy kýá:

Kókala bult sógilip,
Kún jaýady keı shaqta.
Óne boıyń egilip,
Jas aǵady aýlaqta,

— deıdi Abaı. Naǵyz klasıkalyq paralelızm. Tabıǵat pen adam úılesimdiligi. Tabıǵat pen adam biriniń «bulty sógilip», biriniń «óne boıy egilip» jylap tur. Al odan ári she? Odan ári ekeýi eki aıyrylady. Áligi úılesimin taýyp, birin biri tolyqtyryp turǵan (meıli ol muńdy bolsa da) jarasymdylyq kaq bólinedi. Oqıyq:

Jaýǵan kúnmen jańǵyryp,
Jer kógerip, kúsh alar.

Mine, jaýyp turǵan kún, ıaǵnı tabıǵat, jerdi jańǵyrtyp, oǵan kúsh beretin jasampazdyq qýatqa ıe bolyp shyqty. «Kókala bulty sógilgen» tabıǵattan muń men ýaıym kórmeısiz. Al «óne boıy egilgen» adamnan she?

Aqqan jasqa qańǵyryp,
Bas aýyryp, ish janar.

Ashyq aıtylyp turmasa da, bul joldardyń ishki astarynan ýaqyt ılep, qoǵam janshyp tastaǵan, ábden kúızelis pen kúıinishke ushyraǵan adam bolmysy kórinip turǵan joq pa?!

25. ABAIDYŃ JÚREGI

Aqyldyń Alataýy bolyp oıǵa shomyp kók tiregen, qaıǵy men qasiretke Qarataý bolyp qaırat kórsetken dana Abaı, báribir, aqylǵa da, qaıratqa da senbeı, ádildiktiń buıdasyn keýdede typyrshyp soqqan beımaza júrekke ustatqany belgili.

Abaı óleńderin oqyp otyryp, Abaı júreginiń dúnıe qubylystaryna selt ete túser sergektigine, ozbyrlyq pen qıanat kórse, qyp-qyzyl shoqqa qarylǵandaı bezildep qoıa beretin báıektigine tań qalmasqa bolmaıdy. Ol o bastan-aq:

Jylytqan tula boıdy ystyq júrek,

— degen ǵoı.

Abaı tula boıdy jylytar «ystyq júrek» dúnıeni de jylytady dep bilgen.

Bir baıqaǵanym, Abaı óleńderin oqyp otyryp, Abaı júreginiń ómirbaıanyn, dálirek aıtsaq, Abaı júreginiń qaırat-qúshin, ottylyǵy men tektiligin, tolqynysy men silkinisin, asaýlyǵy men tegeýrindiligin, órshildigi men tákapparlyǵyn, burqanysy men bulalyǵyn, nazdylyǵy men nalalyǵyn — bárin-bárin oqýǵa bolady. Bir sózben aıtqańda, Abaı júreginiń rýhanı kardıogramsy Abaı óleńderiniń ishinde jatyr. Ol kardıogrammen, ıaǵnı Abaı óleńderimen tanysqan kez kelgen adam Abaı dertiniń ne ekenin birden-aq aıtyp bere alady. Ol derttiń aty — Qasiret. Ol qasiret aýrýy Abaıdyń júreginde. Al Abaı júregi — halyq júregi. Ol ólmeıtin qýatpen soǵyp túr. Abaı ólenderin oqyǵanda, kóp-kóp qazaqtyń júreginiń syzdap qoıa beretini sodan.

Abaı júregi — óziniń qyzyǵyna emes, eldiń azaby men beınetine jaratylǵan júrek. Ony, eń aldymen, Abaıdyń ózi jaqsy bilgen. Sońdyqtan:

Ishem dep beınet sýsynyn,
Asaý júrek alqynar, —

deıdi ol óz júregi týraly. Apyr-aý, asaý júrek, ádette, oıyn-dýman, lázzat pen rahat nemese órlik pen erlik, batyldyq pen bulalyq izdep, solardy ańsamaýshy ma edi? Al Abaıdyn «asaý júregi» «beınet sýsynyn» ishýge asyǵady. Iaǵnı Abaı júregi azapty áreket tilep tur. Árıne, ol azapty áreket — ol men jerdiń jolyndaǵy azapty áreket bolsa kerek. Júrekti ar men uıattyń mekeni dep bilgen Abaı «júrektiń kózi ashylsa, búkil ádildik pen aqıqattyń kózi ashylady» dep oılaǵan.

Dúnıedegi búkil opasyzdyq pen satqyndyqty, ázázildik pen aıarlyqty, qıanat pen qylmysty, ótirik pen ósekti, jalǵan men jalany, muz ben shoqty, aıaz pen aptapty Abaı jalańash júregi arqyly ótkizgen ǵoı. Tar keýdede alasurǵan júrek osynshalyqty qarama-qaıshylyq pen aýyrtpalyqty kótere alar ma?!

Júregim, oıbaı, soqpa endi! —

dep onyń daýysy shyrqyrap, sodan keıin:

Sorly júrek munsha aýyr
Nege qatty soqtyǵar? —

dep úgitilip sóıleýi sodan bolsa kerek. Onyń osy sátte aıtqan:

Seniserge jan taba almaı,
Sendeledi ıt júrek, —

degen sóziniń ózinen qapa men ýaıymǵa batyp otyrǵan aqynnyń dármensiz, korǵansyz hali kórinbeı me?! Dármensizdik pen qorǵansyzdyqtan kasiret aýrýyna shaldyqqan júrek — qandaı júrek bolmaq? Oqyp kóreıik:

Aýrý júrek aqyryn soǵady jaı,
Óz dertin tyǵyp ishke, bildire almaı.
Keıde ystyq taǵy da qan basady,
Keıde bir sát tynshyǵar ún shyǵarmaı.

Ómir men ólim arasyndaǵy hal ǵoı bul. Osyndaı halde turyp ta Abaı aınalasynan qýat, dármen kútedi. Ol:

Jaraly bolǵan júrekke
Daýa ber, jamap synaıyn, —

deıdi. Solaı etedi de. Ómirdiń soqqylarynan, taǵdyrdyń tepkilerinen, qaskóılik pen qastandyqtyń oqtary men shoqtarynan shurq tesik, tilim-tilim bolǵan qaıran júregin uly Abaı jamap alyp, qaıtadan kúreske salady. Onyń:

Júregim meniń qyryq jamaý
Qıanatshyl dúnıeden, —
deýi sondyqtan.

Qıanatshyl dúnıeden qyryq jamaý bolǵan Abaı júregi Abaı óleńderinde áli de soǵyp tur. Ol júrek kózge kórinbeıtin talshyqtar arqyly bizdiń boıymyz ben oıymyzǵa, qanymyz ben janymyzǵa, sanamyz ben paıym-túsinigimizge eldiń qasireti men qaıǵysyn, quıady. Al halyqtyń armany men úmitin boıy men oıyna, qany men janyna, sanasy men paıym-túsinigine quıyp alǵan adam shyn adam ǵoı. Shyn qazaq qoı.

26. KÓJEKBAI MÁŃGILIK TAQYRYP PA, MÁŃGILIK TAQYRYP EMES PE?

Bizdiń bul suraqty qoıyp otyrǵanymyz tekten tek emes. Qazir synshysy bar, synshy emesi bar, retti-retsiz, máńgilik taqyryp jáne máńgilik taqyryp emes degen uǵymdarǵa tym úıirsek bolyp aldy. Olardyń túsiniginde, máńgilik taqyryptar degenimiz — aspan, aýa, jer, sý, adamgershilik, ımandylyq, mahabbat, zamana, ýaqyt, t.b. Al máńgilik emes taqyryptar degenimiz — ómirdegi jeke bir qubylystar, maıda qareketter, úsaq adamdar, kúıki tirshilik pen kishkentaı máseleler. Iaǵnı olar búgin bar da, erteń joq, naýqańdyq nemese bir sáttik qana dep úǵylady. Osylaı uǵylyp qoısa da eshteńe emes, olardyń qabyldaýynsha, máńgilik taqyrypty jazǵan aqyndar — shyn aqyndar, al tarıhı salmaǵy, zamanalyq orny joq qubylystar men adamdardy jazǵandar — ánsheıin qara kóbeıtýshiler ǵana. Sonda qalaı, Abaı jazǵan Kójekbaı máńgilik taqyrypqa jatpaı ma? Ol bar bolǵany, Abaıdyń sóziniń nári joq, dáıeksiz zamandasy ǵana bolǵany ma? Iaǵnı usaq adam, usaq taqyryp bolǵany ǵoı. Al olaı bolsa, ol óleń nege osy ýaqytqa deıin oqylady? Nege? Onymen taǵy da jaqynyraq tanysyp kóreıikshi:

Kópten tatý kımasyń,
Basyńa jumys túsken kún,
Tatýlyqty burynǵy
Ne qylyp ol oılasyn:
Ashyp berer jaýyńa
Ózi kórgen qoımasyn.

Osyndaı opasyzdyqqa barǵan «kópten tatý qımasyń» óziniń burynǵy «eski dosyn kórgende» ne deıdi eken:

Esebi joq ant iship,
Arýaq, kudaı aıtysyp,
Syr alǵaly aıttym dep,
Jaýyńdy aldap kaıttym dep,
Qudaıdan qoryqpaı, anturǵan,
Iman júzin tozdyrar.

Biz bul joldar arqyly Abaı zamanyndaǵy satqyn, ázázil, Kójekbaımen ǵana emes, osy qazir qasymyzda júrgen, al erteń balańmen, nemerelerińmen zamandas bolatyn kójekbaı-larmen tanysyp otyrmyz ǵoı. Mundaı atańa nálet alaıaqtar búgin músápir bolsa, erteń kisápir. Sondyqtan da olar:

Jaý kóp bolsa basyńda,
Biri qalmas kasyńda.
Al «ońalyp eger alsańyz»:
Pálensheni uram dep,
Túgensheni kyram dep,
Tarshylyqta qaırańdap,
Keńshilikte oırandap,
Kóp batyrǵa kaldyńyz.
Bir sezben aıtqanda ońdaı jan:
Kún jaýganda qoınyńda,
Kún ashyqta moınyńda.

Beınebir Abaı óziniń qasynda ǵana emes, bárimizdin qasymyzda júrgen Kójekbaıdy jazǵan sekildi. Sonda opasyz, kúıki, usaq jan Kójekbaı máńgilik taqyrypqa jata ma, jatpaı ma? Oǵan eńdi jaýapty ózińiz berińiz.

27. QAIǴYLYDAN DÁRMEN KÚTKEN

Qaıǵynyń qara bultyn jamylyp, qasirettiń qara tasyn arqalap, muń men nalanyń munaryna maltyqqan Abaıdyń júregine shemen bolyp qatqan sherin aıtatyn seriktesi, qýat jınap, kúsh alar tiregi ne deısiz ǵoı? Oǵan jaýap bireý-aq. Óz halqynyń qasireti men qaıǵysynan jaratylǵan Abaıdyń sher tarqatar seriktesi de, kúsh alar tiregi de basqa emes, sol — Qaıǵy, Qasiret, Muń, Nala, Azap. Bul uǵymdarsyz Abaı ómir súre almaıdy. Dálirek aıtsaq, Abaı úshin adam bolmysyna qaterli (bizdiń túsinigimizdegi) bul uǵymdar — aýa, sý sıaqty asa qajetti tirshilik kózderi. Ol:

Tiriltip ótken kúńdi, taǵy shóldep,
Osy kúndi kún demes karǵap, mińdep —
Keıde tilep baq penen taǵy tynyshtyq,
Keıde qaıǵy, azapty taǵy da izdep, —

deıdi. Kórdińiz be, baq penen tynyshtyqty qalaı izdese, qaıǵy menen azapty da solaı izdeıdi.

Men óz basym bul dúnıede baq penen tynyshtyqty izdegendeı qaıǵy menen azapty da dál sondaı, rýhanı qajettilik retinde izdeıtin bir de bir aqyndy bilmeımin. Bul rette ol uly fılosoftar Shopengaýermen, Nısshemen kóbirek úndes. Máselen, Shopengaýer qaıǵyny adamdyq qasıettiń negizi, ıaǵnı «ımandylyqtyń serippesi» degen. Tek qaıǵysy bar adam ǵana basqa adamnyń jan dúnıesine túsinedi dep uqqan. Al Nısshe qaıǵyny adam bolmysynyń uly qasıeti dep bilgen. Olaı bolsa, «adamdy súı» dep ósıet etken Abaıdyń qaıǵy men azapty izdeýi, shyn mánińde, rýhanı qajettilikten týǵan tabıǵı zandy qubylys bolsa kerek. Árıne, bul oıyn ol áligi uly fılosoftardyń shyǵarmalaryn oqyp baryp aıtty deı almaımyn. Bul jerde, sózdiń reti kelip turǵańda aıta ketetin nerse, keıingi kezde Abaıdyń dúnıe tanymynyń kendigin, oqý-biliminiń moldyǵyn dáleddeý úshin onyń sózderiniń bárin, retti-retsiz, ózinen buryn ótken ǵulamalardyń sózderimen salystyra qarastyrý kebeıip barady. Bul, eger naýqanǵa aınalyp ketse, katerli qubylys. Onyń ústine, bizdiń qolymyzda áligi fılosoftardyń shyǵarmalaryn Abaı oqyǵan degen dáıektemeler joq. Bizdiń paıymdaýymyzsha, bul kesek oı onyń uly tulǵasynyń ózinen ósip shyqkan oı bolsa kerek. Buny Abaıdyń ózi ashqan uly jańalyǵy, ózi ashqan uly batyldyǵy dep uqqan jón. Taǵy da ol:

Kózime jas ber, jylaıyn, —

deıdi. Siz ómirińizde «jylap otyrmyn», «jylap júrmin», «jylap kelemin», «jylaýmen ótemin» dep óleń jazǵan aqyndardyń talaı-talaıyn oqyǵanyńyz sózsiz. Olardan amalsyzdyq, dármensizdik seziletin. Al Abaıdyń «kózime jas ber» degen sózinen rýhanı qajettilik sezilip turǵan joq pa?! Bizdiń bul sózimizge ılanǵyńyz kelmese, kelesi óleńge kóz júgirteıik. Qaıǵysyz janǵa ǵumyry senip kórmegen Abaı:

Qaıǵysyzdyń bári — asaý,
Bizge onan paıda joq, —
deıdi.
Sodan bolsa kerek, ol:
Kanjúrekti kaıǵyly-aý,
Qaıryla ket sen maǵan, —
deıdi.

Abaı qaıǵylydan ǵana seriktes, qaıǵylydan ǵana tirek taýyp, dármen izdegen.

28. ÓMIR HAQYNDA

Abaı ómir týraly ókinishpen sóıleıdi. Búkil ǵumyry qaratúnek nadańdyqpen, altybaqan alaýyzdyqpen, kúl shashqan ótirikpen, kúıesin jaqqan jalamen, daraqy dańǵoımen, alaquıyn ázázilmen, qan urttaǵan qıanatpen, janyn jaldaǵan arsyzben, tabansyz, turlaýsyzben — bári-bárimen arpalysyp ótken Abaıdyń ómir týraly ókinishpen sóıleýi zandy bolsa kerek.

Saǵattyń ózi ury shyqyldaǵan,
Ómirdi bildirmegen, kúnde urlaǵan.
Tıanaq joq, turlaý joq, keldi-ketgi,
Qaıta aılanbas, burylmas buldyr zaman.

Baıqaısyz ba, Abaıdyń ókinishi asa zor-aý. Áne jerden bir alyp, myna jerden bir julyp, birin biri talap, birin biri qanap, birin bir tonap jatkan tirshilik ıeleri ǵana emes, shyqyldaǵan saǵattyń ózi de, ıaǵnı ýaqyttyń ózi de ury...

Abaı ótken kúndi qalaı qarastyrsa, keler kúndi de solaı qarastyrady.

Kók tuman — aldyńdaǵy keler zaman,
Úmitti sáýle etip kóz kóp qadalǵan.
Kóp jyldar kóp kúndi aıdap kele jatyr,
Sıpat joq, sýret te joq, kózim talǵan, —

deı kelip:

Ol kúnder — ótken kúnmen bári bir bás,
Keler, keter, artyna túk qaldyrmas, —

deıdi. Onyń «ishim toly ý men órt» deıtini de osy tus. Ishi ý men órtke toly adam ókinbeı, óksimeı tura alar ma? Biraq Abaı ómirden qansha kóńili qalyp, qansha júregi shaılyqsa da, odan múlde túńilip, baz keship kete almaıdy. Ol qaıta-qaıta ómir, ýaqyt týraly tunjyrap turǵan tylsymǵa shomyp, tunǵıyq oıǵa batady:

Kóleńke basyn uzartyp,
Alysty kózden jasyrsa,
Kúndi ýakyt qyzartyp,
Kókjıekten asyrsa;
Kúńgirt kóńilim syrlasar
Surǵylt tartqan beıýaqka.
Tómen qarap mundasar,
Oı jiberip ár jaqqa.

Ómir, ýaqyt týraly sózben salynǵan netken uly ǵajap polotna! Alysty kózden jasyryp, basy uzaryp bara jatqan Kóleńke men kóktegi Kúnniń ózin qyzartyp, kókjıekten asyryp tastaǵan Ýaqytty kóz aldyńyzǵa elestetińizshi. Beınebir uly keńistik ústinde tórt uly qubylys qana qalǵan sıaqty. Onyń úsheýi — Kóleńke, Kún, Ýaqyt — bir-birimen áreketke túsip jatqandaı da, al tórtinshi qubylys — Abaı solardy baqylap turǵandaı. Biraq ol uly keńistikte ótip jatqan uly áreketterdi syrttaı emes, ishteı baqylaýshy. Óıtkeni kókjıekten asyp ketken Kúnmen birge onyń kóńili de kúńgirt tartty. Kúńgirt kóńil surǵylt tartqan beıýaqpen syrlasyp ótken ómir ókinishi! Ol ókinish «óńkeı ýdy jıyp ap, júrekke sebedi»...

Men óz basym, osy ólendi oqyǵan saıyn, kúńgirt tartqan uly keńistik ishinde ıyq tirestirip, Ýaqytpen syrlasyp, Ómirmen muńdasyp otyrǵan Abaıdyń alyp tulǵasyn kórgendeı bolam

ASTARY QATPAR-QATPAR «SEGİZ AIAQ»

Keıingi kezde, Abaı týraly sóz bolsa-aq, kóp adamnyń aýzynan «biz Abaıdy tanyp-bilip jatqan joqpyz» degen sóz jıi shyǵatyn bolyp júr. Kim-kimdi de bet qaratpaı moshqap tastaıtyn, kim-kimdi de jerge tyqqandaı tuqyrtyp jiberetin bul sózge qarsy bas kóterip sóıleýge, nege eknin bilmeımin, jurttyń bári derlik dármensiz. Alǵashqy kezde qaıta-qaıta aıtylatyn bul pikirge «áıteýir aıtyla salǵan sóz shyǵar, arǵy jaǵynda Abaıdy tanyp, bile túseıik degen aq nıet, jaqsy tilek jatyr ǵoı» dep, mán bermeı júrdik. Keıinnen bul pikir, kózi qaraqty, kóńili oıaý adamdardyń emes, ilimi kúmándi, bilimi kúdikti áldeqandaı kezdeısoq bireýlerdiń aýzynan aıtyla bergen soń júıkege tıetin boldy. Bara-bar bul pikir, jurttyń sanasyna ábden sińgeni sondaı, qoǵamdyq pikirge aınalyp ketti. Endi men, óz basym, osy pikirdi estigen saıyn, sońǵy jyldary úlken úrdiske ıe bolǵan, Abaıdy tanyp-bilý qozǵalysynan týǵan tanymdyq-taǵylymdyq, ǵylymı-saraptamalyq, ǵylymı zertteý eńbekterin bylaı qoıǵanda, arǵysy alyp Muhtar Áýezovtiń, bergisi klasık Táken Álimqulovtyń árýaqtarynan uıalatyn boldym. Apyr-aý, deımin, «Abaıdy tanyp-bilip jatqan joqpyz» dep qylyshpen shapqandaı úzildi-kesildi pikir aıtýǵa, basqany elep-eskermese de, sol kisilerdiń árýaqtarynan ımense qaıtedi. Eger Abaıdy Muhtar Áýezov tanyp-bilmese, onyń qatpar-qatpar qazynasyn ashyp, zerttep-zerdelemese, ádebıetimizdiń, tek ádebıetimizdiń ǵana emes, búkil rýhanı keńistigimizdiń altyn dińgegi, aıdyn shalqary bolyp sanalatyn onyń teńdessiz uly epopeıasy tek bizdi ǵana emes, dúnıeniń tórtburyshyn túgel tamsandyrmas edi ǵoı. Eger Abaıdy Táken Álimqulov kóz maıyn taýysyp, ár sózine shuqshıyp, oı eleginen ótkizip tanyp-bilmese kóńiliniń kózi bar qazaqtyń bárin tánti etken «Jumbaq adamy» dúnıege kelmes edi ǵoı.

Sondyqtan, qudaıǵa myń márte shúkir deıik, Abaıdy shamamyz kelgenshe, kúsh-qaıratymyz jetkenshe tanyp-bilip jatyrmyz. Biraq Abaı tanyǵan saıyn túbine jetkizbeıtin tereń, bilgen saıyn basyn shaldyrmaıtyn bıik qoı! Abaıdyń Abaılyǵy dál osynda: onyń tanyǵan saıyn tereńdeı beretindiginde, bilgen saıyn bıikteı túsetindiginde!

Eger biz Abaıdy tanyp-bilý jaǵyn sóz eter bolsaq, onda onyń dál osy kózqaras turǵysynan qarap sóz etken jón. Óıtkeni Abaı álemi — myna dúnıeniń ózindeı tylsym, myna dúnıeniń ózindeı jumbaq erek álem. Ol álem qaıta-qaıta qadalyp oqyǵan saıyn jańǵyryp-jańaryp, onyń sózderin kóńilińe toqyǵan saıyn molaıyp, baıı beretin álem. Bizdiń jer asty qazyna baılyqtarymyzdyń kózderi, ıaǵnı tabıǵı resýrstarymyz, onyń qory qanshama mol, qanshama kóp bolsa da, túptiń túbinde sarqylyp taýsylmaq, al halyq jasaǵan ushan-teńiz mura men Abaı bastaǵan rýhanı tulǵalarymyz dúnıege keltirgen rýhanı resýrstarymyz eshýaqta sarqylyp taýsylmaq emes. Árıne, men bul jerde ol qazynanyń tek kólemin ǵana aıtyp otyrǵan joqpyn, onyń orasan zor rýhanı qýaty men qaıratyn aıtyp otyrmyn.

Árıne, eger biz Abaıdyń ulanǵaıyr álemin, sol ulanǵaıyr álemniń aýa raıyn, qas-qabaǵyn, bolmys-bitimin, lebi men demin tanyp-bilip jatqandarymyzdy oıymyzǵa quıyp, boıymyzǵa sińire almaı jatyrmyz desek, onda sóz basqa. Abaı áli de ókinishke oraı, óziniń tolyq maǵynasyndaǵy ulttyq ıdeıamyzǵa tipti ulttyq ıdeologıamyzǵa aınala qoıǵan joq. Álbette, umtylys bar, nıet bar. Biraq júıeli áreket joq.

Sóz reti kelgende aıta keteıik, biz kóbine kóp sanamyzǵa taıanysh eter ulttyq ıdeıamyz joq, oıymyzdy baılar ulttyq ıdeologıamyz joq dep jatamyz. Durys-aq. Solaı bola tura, eger biz ulttyq ıdeıa, ulttyq ıdeologıa degen asa qasterli, asa qasıetti uǵymdardy áldeqandaı bir kisilerdiń bas qosyp birigip jasaǵan, qatyp-semip qalǵan resmı tilmen kirpish qusatyp qalap shyqqan standartty tujyrymdama dep uqsaq, ondy biz qatty qatelesemiz. Óıtkeni bizdiń búgingi de, erteńgi de ulttyq ıdeıamyz, ulttyq ıdeologıamyz — ózimizdiń rýhanı keńistigimizdegi asa qasıetti, asa qasterli rýhanı qazyna baılyqtarymyz bolý kerek. Shúkir, búginde, qudaı ońdap osy baǵytqa bet bura bastaǵandaımyz. Dúnıege «Mádenı mura» baǵdarlamasy keldi. Endi bul baǵdarlamanyń, qary erigen kezde ǵana tasıtyn sholaq saıdaı sholtań ete túspeı, barynsha keń, barynsha qýatty, barynsha arnaly aǵysqa ıe bolǵanyn qalar ek.

Álbette, bul tusta da Abaıǵa qaıta-qaıta úńilý, ony búgingi kúnmen ushtastyra qaıta-qaıta zerdeleý, onymen suhbattasyp syrlasý, ishińe shemen bop qatqan sherińdi aǵytyp muńdasý, janyńdy jegideı jegen qasiretińdi aıtyp shaǵyný, odan sanańdy sarsańǵa túsirip, oıyńnyń oıranyn shyǵaryp jatqan súńgideı sýyq, qanjardaı qaterli suraqtarǵa jaýap izdeý, sol arqyly qashan qarasań da qabaǵynan qar jaýyp, kirpigine muz qatyp turatyn myna qatygez qatal zamannyń tabıǵatyn túsiný, onsyz da shıryǵyp turǵan júıke talshyqtaryńdy bir-birlep bytyrlatyp úzip, onsyz da qanjylap turǵan júregińdi odan saıyn qanjylatyp shabaqtap jatqan surqıa tilekti, zymıan nıetti áreketterdiń túp-tamyryn qarastyrý prosesi bir sát te tolastamaq emes.

Kóp adam sekildi men de, myna aq quıyn alasapyran dúnıe óziniń tosyn suraǵymen tosyldyryp, tipti toqyratyp tastaǵandaı bolsa, nemese buıdasyz beıdaýa tirshiliktiń, birde aldyn, birde artyn berip, qysqa kúnde qyryq ret qubylyp shyǵa keletin bereketsizdiginen bezingendeı bolǵanda aldymen Abaıdy qolǵa alam. Aldymen oqıtynym «Segiz aıaq».

* * *

«Segiz aıaq», oqyǵan saıyn, birde shoq basyp alǵandaı shoshyndyryp, ot jalap alǵandaı kúıdirip, endi birde myń-myń sý jylandaı sýmańdaǵan sýyq jel qoıyn-qonshyńdy túgel aralaǵandaı tula boıyńdy túrshiktirip bara jatady. Etińdi ılengen terideı ezip, súıegińdi balǵamen urǵandaı shatynatyp shaǵady. Ishińdi jalap, terińe syımaı bara jatqan ashý-yza kúıigin basý úshin qara muzdy tisiń synǵansha qashyrlatyp shaınap, aq qardy urtyń tolǵansha qarpyp asaǵyń keledi. Mıyń tozańǵa, sanań shańǵa tolyp ketkendeı meńireý daǵdarysqa túsip meń-zeń hal keshesiń. Abaıdyń ózi aıtqandaı «basyń sandalady». Birde órt janynda turǵandaı ysısyń, birde jel ótinde turǵandaı tońasyń. Qalaı bolǵanda da salǵyrt oqı almaısyń. Abaıdyń eń bir uly qasıetteriniń bir osynda! Ózin oqyǵan adamdy salǵyrttyq qursaýynan sýyryp alatyndyǵynda!

Ol óleń «Alystan sermep, júrekten terbep, shymyrlap boıǵa jaıylǵan» dep sonshama bıpaz baıyppen, sonshama sabyrly baısalmen bastala tura, sálden keıin seni qazaq halqynyń qasireti men qaıǵysynyń, opynysy men ókinishiniń, muńy men zarynyń qalyń ný jynysyna kirgizip jiberedi.

Eń bastysy, toǵyz qabatty, toqsan ıirimdi bul rýhanı tolǵaý Abaı ómir súrgen zaman lebi, ýaqyt demi jaıly ǵana emes, sen ómir súrip otyrǵan dál búgingi tirshilik jaıly alǵaýsyz suhbattasyp, ony armansyz tarazy-talqyǵa salyp, senimen eń jaqyn tamyrlas-tektes jaqynyńdaı, eń qursaqtas-qandas týysyńdaı syrlasyp, muńdasady.

Ol óleń seniń ishińniń túpki bir qaltarysynda kúl astyna kómilip qalǵandaı kómeski tartyp bara jatqan shoǵyńdy jel bop úrlep qaıta tutatyp, janyńdy jegi qurttaı jep, qanyńdy jebir-báledeı iship jatqan sher men shemenińdi shyǵaryp alady.

Abaıdyń eń uly kúresteriniń biri, kezinde arnaıy toqtalǵanymyzdaı, tutas bir halyqty tar qapasta qamap, aıy aýyp, juldyzy sónip qalǵan, ıaǵnı baǵdarsyz tútteı túnekpen tumshalanǵan qarańǵylyqpen, nadandyqpen kúresi. Qyzyq úshin de emes, kelemej úshin de emes, árıne. Halqyn alqymynan alyp, moınyn qylǵyndyryp býyp turǵan nadandyqtyń buǵaýynan, aıaǵyn attatpaı qysyp, súıegine deıin qıyp turǵan nadandyqtyń kiseninen, kózin kólegeılep turǵan nadandyqtyń perdesinen qutqarý úshin. Halyqtyń kózi ashylmaı, kókiregi oıanbaı qandaı da bir jańa óris, qandaı da bir kókjıek ashylmaıtynyn bilgendikten.

«Segiz aıaqta» da Abaı «Ótkirdiń júzi, kesteniń bizi, órnegin sendeı sala almas», dep «tolǵaýy toqsan kyzyl tildiń» qudiret-kúshin aıtqan boıda-aq, aldymen sol óziniń halqynyń ejelgi qas jaýy, qaskóı dushpany nadandyqpen, «ne sen, ne men» degendeı betpe-bet, qoıan-qoltyq kep artqa qaratpaıtyn ashyq shaıqasqa túsedi. Tula boıyn burq etip kóterilgen yza býyp, jan-júregin laq etip aqtarylǵan ashý qysyp jibergendeı jerine jetkizip, óńmeninen ótkizip turyp «basynda mı joq, ózinde oı joq kúlkishil kerdeń nadannyń» deıdi Abaı.

Biz kóbine kóp nadan adamdy qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn, betegeden bıik, jýsannan alasa jýas, qazyqqa baılamaı-aq qalaı júndeseń de, aǵashqa kermeı-aq qalaı ıleseń de kóne beretin sorly, jiger degennen jurdaı, qajyr degennen múlde ada beıshara kóremiz. Abaıdyń aıtyp otyrǵany ondaı sorly,ondaı beıshara nadandyq emes. Óıtkeni ondaı sorly, ondaı beıshara nadan eshýaqta da «kúlkishil kerdeń» bola almaıdy. Ondaı nadandyqpen Abaı kúrespes te edi. Iaǵnı, Abaıdyń aıtyp otyrǵany áldeqaıda qaýipti, tipti qaterli nadandyq.

Basynda baıandy oı joq, dúnıege odyrań-odyrań qarap, kekirelep sóılep, keýdesimen qaǵyp keterdeı kerdeń-kerdeń basatyn nadandyq qaı-qaı zamanda da bolǵan, olar búgin de bar. Abaı bul jerde qanshama odyrańdap, qanshama kerdeńdese de qaraqan basynan asa almaıtyn, halqynyń qamyn kúıtteýge qaýqary jetpeıtin mıǵulany, jeriniń taǵdyryna jany kúıip kórmegen malǵundy aıtyp otyr. Ondaı jan eli men jeriniń qamy úshin qamyǵyp nalyp, eli men jeriniń taǵdyry úshin qabyrǵasy qaqyrap sógilmek túgili, qaıta áldekimderdiń qolyndaǵy eli men jerine qarsy laqtyrylatyn tasqa, eli men jerine qarsy atylatyn oqqa aınalyp shyǵa kelýi múmkin. Ondaı jan áldekimderdiń qalaı siltese solaı shabylatyn aıbaltasy, qalaı ursa solaı qadalatyn súńgisi. Iaǵnı ondaı jan óz eliniń emen-dińgegin aıbalta bop kesýden, óz eliniń júregine súńgi bop qadalýdan taıynbaıdy. Óıtkeni «basynda mı joq, ózinde oı joq» ondaı jan «kóp aısa kóndi,jurt aıtsa boldy» prınsıpimen ǵana tirlik etedi. Ne nárseni de óziniń qaýashaǵyna salyp oı eleginen ótkizýge qabiletsiz, óz aqylyna salyp tarazylaýǵa qaýqarsyz, tobyrlyq psıhologıamen ǵana ómir súretin ondaı jan — qaterli jan.

Ondaı jannyń qaterligi sonda, ol, eń aldymen, óz ultyna kúsh kórsetip, óz ultyn kózge ilmeı, oǵan mensinbeı qaraýynda.

Biz, sonaý bala kezimizde-aq, aýylymyzǵa astanadan kelgen keıbir apaılar men ájeılerdiń ózge tilde shúldirlep júrgen balalary men nemerelerin kórsetip, «bizdiń bala qazaqsha bilmeıdi» dep asa zor maqtanyshpen, asa zor toqmeıilsýmen sóılep, aınala jurtqa tanaýlaryn shúıirip qaraǵandaryn talaı-talaı kórgenbiz. Iá, kókirek kózi kórsoqyr bolǵan soń-aq qıyn ǵoı.

Keıinde qýǵyn-súrginge túsip, elinen, jerinen kóshirilip, bizdiń jerimizge eshalon-eshalon bolyp tógilgen túrikter men sheshenderdiń balalary óz mektepteri, jóndi ortasy bolmasa da,/ birazy bizben birge oqydy/ óz tilderinen bas tartqan joq. Ne degen dilderi berik halyqtar!Úzilis kezderinde bir-birimen tek óz tilderinde sóılesip jatatyn. Endi búgin sol bizben qatar oqyǵan túrikter men sheshenderdiń balalary men nemereleri de, ózderiniń ulttyq mektepterin kórmeı-aq, óz tilderinde erkin sóılesedi.

Al bizdiń birazymyzdyń ıimiz jetim qozynyń terisindeı jumsaq bolyp shyqty. Óz jerinde, óz elinde otyryp-aq kisápir ıdeologıaǵa shuǵyl kónip júre berdi. Al ıi jumsaqtyń «boıda qaıraty, oıda kózi» bola bermeıdi.

Qansha táýelsizdik aldyq, endi derbes elmiz dep kókiregimizdi kergenmen kóp-kóp qandastarymyz sol ıdeologıaǵa esi ketkenshe ılanyp, áli kúnge ishine jún-jurqa tyǵylǵan sol ıdeologıanyń tulybyna qarap mekirenedi.

Keıde baz bir adamdar, minaıy bir sebeptermen, óziniń ıtinen qutylý úshin ony alys qıyrǵa aparyp tastamaıtyn ba edi. Biraq ıttiń qojasyna berilgendigi sondaı, ol bári bir sol alys qıyrdan ıesin izdep kelip jatady ǵoı. Bizdiń de boıy men oıyn nadandyq jaılap alǵan qandastarymyzdyń sol bir ıdeologıaǵa degen senimi — dál sondaı ıttik senim. Iaǵnı, qojaıynsyz ómir súre almaıdy. Kóz aldyn tutyp turǵan ıttik senim perdesi dar etkizip jyrtyp tastaýǵa ondaı jannyń qaıraty jetpeıdi.

Bále-jalasy ózimen ketkir Keńes ókimeti kezeńin bylaı qoıǵanda, azat elmiz dep otyrǵan búginniń ózinde jańa týǵan náresteleriniń esimin «Klınton», «Býsh» dep qoıyp jatqandar da solarmen kindiktester.

Men ózimniń bir aýlada turatyn orys tildi zamandasyma osy bir jaısyz qubylysty aıta otyryp, Amerıkaǵa baryp oryn teýip jatqan qytaılyqtar ózderiniń aty-jónderin eshýaqta ózgertpeıdi eken dedim. basqa ult ókilderi ózgertedi, al olar ózgertpeıdi. «Kakaıa glýpost dedi álgi zamandasym myrs etip. Men aldynda ol qaı qubylysty «nadandyqqa» balap otyr dep betine synaı qarap em, sóıtsem ol qytaılyqtardyń aty-jónderin ózgertpeıtinin meńzep otyr eken. Apyraı, deseıshi, ult úshin til men dástúrge tas kereń, kór soqyr nadandyqtan ótken qater joq eken-aý!

Bir tal shashqa ilinip, qypyldaǵan qylysh júzinde turǵan ultynyń taǵdyryn oılamaıtyn jerde kóp dúrmek pen tobyr eleýsiz nárse úshin elire ekilenip, túkke arzymaıtyn nárse úshin egese teketiresip, ıaǵnı «talasyp bosqa» ómir súrmek.

Sondaı-sondaı ekilenýler men teketiresterdi kórgende, meniń esime erterektegi bir oqıǵa túsedi. Tezek terip júrgen eki áıel aıdalada jatqan bir japaǵa talasyp qalǵan ǵoı. «Bul meniń sıyrymnyń japasy» deıdi birinshisi. «Joq, bul meniń sıyrymnyń japasy» deıdi ekinshisi. Ne kerek ekeýi sol jerde ustasyp, sonan keıin shashtasyp, aqyrynda bet tyrnasyp qyzyl ala qan bolady. Búkil bir aýyl dúrligedi. Áńgime sotqa deıin barady. Sondaǵysy, aıdalada jatqan, qońyz ekesh qońyz da qaraýdan qalǵan, keýip qalǵan japa úshin!

Jurtynyń búginin, eliniń erteńin, jeriniń arǵy kúnin oılap basyn da qatyrmaıtyn, baltyryn da syzdatpaıtyn, eki kózi tesireıip, esinen adasqandaı yndyny quryp, bar kórgeni de, bar bilgeni de dúnıe-boq bop, tipti sol úshin bir-birin otqa da baılap berip, jan berisip,jan alysyp jatqan adamdarady kórgen saıyn áligi «japa» oqıǵasy oıyma sap ete túsedi.

Osyndaı osyndaı talaı soraqy qubylystardy kózimen kórip, basynan ótkizgen Abaı kúıinip-kúızelip turyp «qor bolyp, quryp barasyń» degen ǵoı.

Árıne bul jerde «naǵashym meni qurmettep, esek mingizdi» dep qos sanyn qosa shapattap, bórkin aspanǵa atyp, esi ketkenshe elirip qýanatyn, turqy bir tutam, kisilik turpaty miskin, teksiz nadandyqty áńgime etip, aýyz aýyrtyp jatýdyń qajeti joq. Abaı óziniń qara sózinde «qazaqtyń jaýy — qazaq» deı tura, «segiz aıaqta» «birińdi qazaq, biriń dos kórmeseń istiń bári bos» dep, seniń keýdeńe suq saýsaǵyn qadap turyp, qabaǵynan qar jaýdyryp turyp qatal úkim aıtady. Taǵy da ony keshegi óziniń zamanyna ǵana emes, búginge, ıaǵnı siz ben biz ómir súrip otyrǵan zamanǵa da qaratyp aıtyp turǵandaı.

Olaı demeı, ne dersiń! Keshe ǵana emes, búginde qazaq pen qazaqtyń arasyn birikpesteı etip ajyratyp, bir-birine kirikpesteı etip bólgisi keletinder barǵan saıyn, beıne bir óshi ketkendeı órshelenip bara jatsa! Olar siz ben bizdi, ıaǵnı qazaqty patshalyq Reseı tusynda bolystyq saılaý arqyly rý men rý arasyna jik salý arqyly alaýyz etip qurtqysy, Keńes ókimeti tusynda ınternasıonalızm ıdeıasymen ýlap, dil men tildi joıý arqyly joq etkizgisi kelse, endi búgin planetaarlyq, ıaǵnı jahandaný prosesi arqyly tý-talaqaı etip jibergisi keledi.

Jaqynda ǵana bizdi bólip, eki jar etip aıtystyryp-tartystyryp qoıýǵa qushtar pıǵyldaǵy gazetterdiń biri «MK»-dan/«Moskovskıı komsomolesten»/ «Biz Mámbet dep kimderdi ataımyz?» degen iritki maqala oqydym. Bárin mysalǵa keltirmeı-aq qoıaıyn, tek bir úzindisimen ǵana tanystyraıyn. Gazet tilshisi Álıa Mámbetova degenniń suraǵyna /famılıasy ádeıi adastyrý úshin qoıylǵan jalǵan bolý kerek/ Ánýar degen bıznesmen /onyń da esimi jalǵan bolýy ábden múmkin/ bylaı deıdi:

— Qazaq qoǵamynda mámbetızm degen problemanyń nege týǵanyn bilesiń be? Óıtkeni qazaqtar — sırek kezdesetin sırek ult. Bir urpaq kezeńinde úsh formasıany bastan keshirdik: feodaldyq-rýlyq qurylym, komýnızm, kapıtalızm. Qart urpaqqa jatatyndar búginge deıin óz ata-babalarymen qalaı kóship-qonyp júrgenderin jaqsy biledi, al olardyń balalary qazir zaýyt, gazet, parahodtardyń qojaıyndary...

... Progresıvti qazaqtar patrıhaldy qazaqtardy mámbetter, al patrıarhaldy qazaqtar progresıvti qazaqtardy máńgúrtter deıdi. Mámbet, mamba, mambık — qarańǵylar. Al máńgúrt — ózderiniń shyqqan tegin bilgisi kelmeıtinder. Bul Shyńǵys Aıtmatovtyń aıtýy boıynsha. Ol óziniń romanynda adamdy tiri ólikke, ıaǵnı qulǵa aınaldyrǵan olardy máńgúrtter dep ataǵan.

— Sen ózińdi mámbetterge jatqyzasyń ba, álde máńgúrtterge jatqyzasyń ba?

— Ókinishke oraı, men — máńgúrtpin.

— Mámbet bolmaǵanyńa ókinesiń be?

— Óziń ne aıtyp tursyń? /kúlip, ústeldi toqyldatty/...

Osylaı jalǵasa beredi. Ne bolǵanda da Ánýar bıznesmenimiz ata-babasynyń shyqqan tegin biletin «mámbet» bolǵysy kelmeıdi, anasyn óltiretin máńgúrt bolýdy qalaıdy. Taǵy da tilshi anasyn óltiretin máńgúrtti progessıvti qazaqtar /!/ tobyna jatqyzady. Jan-júregińniń sorasyn aǵyzatyn netken soraqylyq deseńizshi! Ózderińiz oılap qarańyzdarshy, qazaqtardyń arasyna jik salýdyń munan ótken sumpaıy túri bola ma?!

Onyń ústine Mámbet esimi Muhammed paıǵambar esiminiń /Magomed, Mahambet, Múhambet t.b./ qazaqsha ıkemdelip aıtylyp ketken bir nusqasy ǵoı. Olar eń bolmasa, Muhammed paıǵambardy kelemej quralyna aınaldyryp alǵanyn biler me eken?! Biraq olar tipti bile qoıǵanda da taıyna qoımas!

Ras, qazir qazaqtardyń bir toby orys, ekinshisi qazaq tilinde sóılep barady. Bul — bizdiń eń osal tusymyzǵa — Ahılles ókshesine aınaldy.

«Injilde» aıtylatyn Vavılon munarasynyń salyný hıkaıasyn biletin shyǵarsyz. Ol munarany bir tilde sóıleıtin adamdar shyrqaý bıikke deıin kóterip, odan ári de bıiktetip sala bergen ǵoı. Myna mundarlar munarany men otyrǵan jerge deıin jetkizbek pe dep ashýlanǵan Jaratqan ıe, sol qurlysta júrgen jandardyń bárin ár tilde sóıletip jiberedi. Ár túrli tilde sóılesip ketken adamdar bir-birimen túsinisýden qalady da, munara ári qaraı salynbaıdy...

Keıde osyndaıda, bizdiń, qazaqtardyń Jaratqan ıe otyrǵan mekennen dámetkendeı kúpirlikke barǵan eshteńesi joq edi, eki jaqqa qarap, eki tilde sóılep ketýge qandaı nıetimizden jazdyq eken dep te qapalanasyń. Muny ótken zamannyń kesirli ıdealogıasynan qansha kórgenmen, nesin jasyramyz, ózimizden de bar ǵoı. Kezinde qýǵyn-súrginge túsip Qazaqstanǵa kelip ornyqqan qanshama ulttar, asa aýyr taýqymetterdi bastan ótkizip júrip óz tilderin joǵaltqan joq qoı. Al bizdiń kóbimiz, óz jerimizde turyp-aq óz tilimizge ıe bola almaı qaldyq.

Qalaı degende de, búgingi tańda bir bóligi ári, bir bóligi beri qarap tur. Mundaıda eki júzdi Ianýs eske túsedi. Ádette, Ianýs beınesi — opasyzdyqtyń, ıaǵnı ekijúzdiliktiń sımvoly retinde qabyldanady. Shyndyǵynda, onyń áý bastaǵy maǵynasy múlde basqa. Kóne Rım mıfologıasynda Ianýs — ýaqyt qudaıy. Onyń bir qyry bir jaqqa, ekinshi qyry ekinshi jaqqa qarap turýynda tereń mán bar. Ol ýaqyt qudaıy bolǵandyqtan, onyń bir júzi kúnniń shyǵýyna, ekinshi júzi kúnniń batýyna qarap tur. Biz úshin, ıaǵnı qazaqtar úshin qazir bul múlde basqa sımvoldyq maǵynaǵa ıe der edik. Iaǵnı, ol, qazaqtardyń búginde bir bóligi Batysqa, batys dúnıesine, ekinshi bóligi Shyǵysqa, shyǵys álemine betterin buryp alǵanyn kórsetedi. Bir-birlerine arqalaryn berip teris qarap tur. Al bizge ekeýi eki jaqqa qarap turǵan qos profıldi portret emes, bir baǵytqa qarap turatyn anfastyq portret kerek. Oǵan bizdi tek til tutastyǵy ǵana jetkize alady. Bul máselege osy bastan aıryqsha den qoıyp, oǵan osy bastan ıe bolmasaq erteń jer qaýyp qalýymyz ábden múmkin.

Búgingi tańda kókeıimizdi qanjar bop kesip turǵan, keýdemizdi súńgi bop tesip turǵan eń basty sharýa osy. Áıtpese, Abaı aıtqandaı, “birińdi, qazaq, biriń dos kórmeseń istiń bári bos” bolyp shyǵady. Óıtkeni ultty eń aldymen, til ǵana múddeles etedi. Olaı deıtinimiz ózimiz kúnde kórip júrgenimizdeı, eki bólek tilder bir-birimen til qatysqandarymen, olardyń kóp máselelerdi túsinýleri basqa-basqa emes pe?! Bulaı kete berse, arajik ashyla beredi. Onyń ar jaǵy nege aparyp soǵaryn bir Alla ǵana biledi.

Ne degende de, bul másele beıjaılyqty kótermeıdi. Beıjaılyq degennen shyǵady. Ertede bir irgeli aýyl jaılaýda otyrady ǵoı. Sol aýyldyń bas kótererleri bir aqboz úıge jınalyp shaı ishýdiń qamyna kirisedi. Dastarhan jaıylyp, býy burqyrap semiz qoıdyń qyzyl qýyrdaǵy keledi. Sol kezde syrttan bir áıel ebil-debili shyǵyp “jaý shapty, oıbaı! Maldardy qyr asyryp aıdap barady” dep kirip kelmeı me. Sonda jurtty aýzyna qaratyp júrgen bir kisi “túý, jaý degeniń de naǵyz sappas qyrt eken ǵoı. Dál qýyrdaq kelip jatqanda shabýyn qarashy! Jaraıdy, aldymen qýyrdaq jep alaıyq arǵysyn sodan keıin kórip jatarmyz” degen eken. Eger biz tezirek sheshimdi bir áreketke barmasaq, malyn aıdap bara jatsa da bylq etpeıtin mundaı jaıbaraqattyq, mundaı beıjaılyq, mundaı qomaǵaı toǵysharlyq endi bizdi múlde opyndyryp, múlde jer soqtyryp orny tolmas ókinishke uryndyrýy kádik. Ári qarap bara jatqan qazaǵymyzdy ózimizge bet burǵyzýymyz qajet.”Erteń, erteń” deı bersek, erimiz moıynǵa ketip, aıdalada sypyrylyp túsip qalamyz.

Qazaqty bir-birine alagóz qyp qoıǵysy, bútin irgesine búlik kirgizgisi keletin taǵy bir ilik, ol — rýshyldyq. Bul bizdiń qoǵamymyzda oıdy da, boıdy da bildirmeı alyp bara jatqan dertti qubylys. Búginde rý desek, ózgeni bylaı qoıǵanda álgi “progresıvti qazaqtar — máńgúrtterdiń” ózderi ishken asyn jerge qoıady. Belin býyp, bilegin túrinip shyǵa keledi. Árıne, olar ony bilý úshin bilmeıdi, ózderiniń pasyq múddelerine paıdalaný úshin biledi.

Bizde rýshyldyq joq degen sózdiń bári jalǵan. Oǵan kóz jumyp qaraýǵa bolmaıdy. Jaýyrdy jaba toqýdyń da qajeti joq. Olaı etsek, onda ol kúni erteń-aq bas bermeı ketetin asaý bálege, emdeýge ál bermeı ketetin alapes indetke aınalyp shyǵa kelýi múmkin.

Men buryn kóp adamdar sekildi, rýshyldyqty talanttan jurdaı, qabiletten maqurym adamdar ǵana qozdyrady, al talantty, qabiletti adamdar ondaı kesapat, keseldi báleden boılaryn aýlaq ustaıdy dep oılaıtynmyn. Ańlap qarasam, múlde olaı emes eken, qaıta onyń ashytqysy da, negizinen, úlken-úlken oryndarda otyratyn laýazym ıeleri, talalantty tulǵalar men qabilettiler eken. Oıyńyzǵa salyp qarańyzshy, talantsyzdar men qabiletsizderdi, sondaı-aq laýazymy joqtardy kim tyńdaıdy. Joǵaryda otyrǵandar olarǵa “táıt” dese, bári de inderine kirip ketkendeı jym bolmaı ma? Olar tek álgi laýazym ıelerimen talantty qabylettilerdiń qolshoqparlary men soıyl soǵarlary. Olardyń aldymen kózge túsip qalatyndary sodan. Áıtpese bar bále ar jaǵynda jatyr. Ne bolǵanda da, bul qaýipti qubylys búgingi tańda kúl astyndaǵy sý sıaqty baıqatpaı jaıylyp barady. Kúnderdiń kúninde ony bylsh etkizip basyp qap, talaı-talaı adamnyń belýardan bylǵanary sózsiz. Qazirdiń ózinde olardyń kim ekenin jurt bilip otyr. Al ol bylǵaný ultymyzǵa qanshama zardap ákeletinin,irgeli isimizdiń Abaı aıtqandaı “bári bos” bop shyǵatynyn osy bastan paıymdaı bilgenimiz abzal.

Endi taǵy birde Abaı “Malyńdy jaýǵa, basyńdy daýǵa qor qylma,qorǵa, tatýlas. Ótirik, urlyq, Úkimet zorlyq, qurysyn kóziń ashylmas. Uıatyń, aryń oıansyn, bul sózimdi oılansyn” dep qaıyrady.

Ózińiz baǵamdap qarańyzshy, búginde “malymyz jaýǵa, basymyz daýǵa” túsip turǵan tustar az ba?! Qanshama baılyqtarymyz ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketti ǵoı. Bul rette, árıne, tizemiz dirildep dińkelep turǵanda amalsyzdyqtan kóngen kezderimiz de boldy, sondaı-aq kózimizdi baqyraıtyp qoıyp amalyn keltirip, aılasyn asyryp ketkender de boldy. Taǵy da olardyń deni kúmandi kelimsekter ekeni búginde eshkimge jasyryn emes. Qazaqtyń qazany da, shómishi de solardyń qolynda. Qolymyzǵa qalaıy tostaǵanymyzdy ustap solarǵa kózimizdi satyp, áldene dámetip telmeńdep júrgender bizbiz. Ol alpaýyttardyń qazirgi astam áreketterin óz jer, óz elinde qazaqtyń basyn ıdirip, básin túsirip, kókireginen ıterip, tipti kelemej etip jatqandaryn kórgende, oıpyr-aı, “basymyz daýǵa” túsip keter me eken dep qorqasyń.

Abaıdyń ile-shala aıtylǵan “Ótirik, urlyq, Úkimet, zorlyq, qurysyn kóziń ashylmas” degen joldary jan aryzyndaı, júrek shaǵymyndaı estilmeı me?! Abaıǵa bul sózderdi kezindegi otarlaý saıasatynyń ótirikpen úptep, urlyqpen túptep, jerdi tonap, eldi qanaǵan ne bir sumpaıy áreketteri aıtqyzyp tur ǵoı. Ol túgel bir halyqtyń bolmasa da , edáýir bir aımaqtyń tutastyǵyna tutqa bolar sultandyq bılik júıesiniń joıylyp endi rýshyldyqty qozdyryp, yntymaqty ydyratyp, birlikti búldirip ketetin bolystyq saılaýdy kórip bir kúızelip, qazaqtardy qunarly shúıgindi mekenderinen shól-shóleıtti jerlerge qýyp tastaǵanyn kórip eki kúızelmedi deısiz be?! Onyń úkimet jasar zorlyqtan “kóziń ashylmas” dep kúıingeni sondyqtan.

Bul sózder keshe ǵana Abaıdyń óz kózimen kórgen zorlyq-zombylyqtyń sumpaıy da kespirsiz bet-beınesin kórsetip turǵan joq, sonymen birge búgingi zorlyq-zombylyqtyń da elge kórsetken quqaıy men alataı álegin meńzep tur.

Abaıdy tyńdasaq, ótirik urlyqtan da, úkimet jasar zorlyqtan da, daý men jaýdan da qutylam deseń onda “uıatyń, aryń oıansyn”. Uıatyń, aryń oıanbaı júregińe sáýle túspeıdi, kóziń ashylmaıdy. Tús pen óńniń arasynda múlgigen qalpyńda qala beresiń.

Bizdiń áli kúnge kóp-kóp nársege kózimizdi jumyp qaraıtynymyz da, tipti kórsek te kórmegensıtinimiz de, aıtar sózdi aıta almaı, sózdiń atasyn kúnde óltiretinimiz de, ne nársege de ımenshiktep, tómenshikteı beretinimiz de, sol uıat pen arymyzdyń oıanbaı jatqandyǵynda. Qarańyzshy, osylar oıandy-aý degenderińizdiń ózderi kózderin ashyp jumyp, aınalaǵa esinep qarap shala uıqy bolyp júrgen joq pa?!

Mysyq taban jymysqy saıasattar men túlki bulań zymıan áreketterdi kóre-kóre kókiregi naızaǵaılarmen tilingen qara bulttardaı qars aıyrylyp basyn taýǵa da, tasqa da soqqandaı, sharasyzdyqtan óz oıyna ózi matalǵan Abaı “Aýyrmaı tánim, aýyrady janym, qańǵyrtty, qysty basymdy. Taryldy kókirek, qysyldy júrek, aǵyzdy syǵyp jasymdy” dep dúnıeden bezgendeı, bárine syrt berip, teris qarap ketedi. Olaı etpeı qaıtsin, eger “sabyr bop sózi, máz bolyp ózi, oılanar eldiń sıqy joq” bolsa!

Biz bul maqalamyzda qýaty qabat-qabat qatparly, saǵasy sala-sala seksen taraý “Segiz aıaqtyń” tek keıbir tustaryna ǵana toqtaldyq. Ol óleńdegi, basqa da óleńderindeı, búkil bir ulttyń basyna tóngen qaıǵy men qasiretti, ókinish pen nalany, zar men yzany qalaı aıtyp taýysarsyń?!

Abaı — qazaq halqynyń qaıǵysy men qasiretiniń alyp Qarataýy ǵoı. Qarataýdy qalaı kóterersiń.

Abaı búginde, ózi aıtqandaı aıdalada qalǵan “baqsynyń molasyndaı jalǵyz” emes, salmaǵynan qara jer qaıysqandaı Qarataýdaı jalǵyz.

---