InfoHub Logo

Men 1912 jyly, osy kúngi Kókshetaý oblysy, Aryqbalyq aýdany, qazirgi «Iskra» kolhozyna qarasty «Baıan» degen kóldiń jaǵasynda týyppyn. Ákem Saıa Tileýberdiuly degen kisi kedeı adam bolǵan.

Men áke-shesheden bes jasar kúnimde jetim qaldym. Mine, osy balalyq shaǵymnan maǵan turmystyń neshe alýan belesteri kezdesti. Jábir-japa degendi biz kóp tarttyq. Aǵaıyndarymyzdyń mal kezekterine baryp, bireýdiń qozy-laǵyn baǵyp kún kórdim. Ákemniń inisi — Syzdyq Tileýberdiuly ekeýmiz orys baılary — aǵaıyndy Ovdeev degenderdiń qoıyn baqtyq.

Osy jaǵdaılarǵa baılanysty qalyń qaıǵy, tuńǵıyq oıdyń sońynda júremin dep, maldan aırylyp qalyp, talaı taıaq ta jedim. Sóıtip ómir talqysy meni qarshadaı kúnimnen - aq óz qyspaǵyna saldy. Men turmys qıyndyqtarymen erte alystym, ómirdiń sońyna kóz jasymdy kól etip, eńirep - bozdap júrip tústim. Ol kezde meniń kóz jasym qandaı kól bolsa, ómir men úshin teńiz tárizdi elesteýshi edi. Ol teńizdi keship ótermin, adam bolyp el qataryna qosylarmyn degen úmit mende joq edi.

Men osylaısha 11 jasqa shyqtym, qozy baǵýdan bastap, malshylar qoǵamynyń «arıstokrattary» jaılaıtyn jylqyshylar dúnıesiniń esigin qaqtyq. «Bala jylqyshy bolýǵa talaptanyp, jazdaı jylqy kúzetine aralasyp júrgenimde, 1923 jyly bizdiń aýylǵa jetim balalardy «prıýtka» alatyn «jarlyq» sap ete tústi.

Bizdiń endigi bet — Kókshetaý boldy. Jalǵyz qamqorym — Syzdyqpen qoshtasyp, uzaq jylǵa sapar shektim. «Hosh, qaraǵym, qaıda barsań da qýdaı aldyńnan jarylqasyn!»— dep aǵaı qala berdi.
1923 jyly kúzdigúni men Kókshetaý qalasyndaǵy detkommýnaǵa ornalastym. Kóz ashylaryna kóz jetti. Mektep tabaldyryǵyn attadym.

Qańǵyp jalǵyz aıdalada,
Aıdalada qalǵanda,
Anam ólip qaıǵy - jara
Bar denemdi alǵanda
Basym dal bop eńiregende,
Kózden aqqan ystyq qan,
Pana bolmaı eshbir pende,
Zar ılegem, jylaǵam.
Sonda maǵan ana bolǵan.
Qushaq jaıǵan «kel» degen —
Eı, kúnásyz jetim ulan,
Má, sútimdi em, degen —
Uly Lenın partıasy,
Saǵan tarttym jyrymdy,—
deıtin (tartý) óleń mine osydan týǵan.
Ómir — poezıa. Poezıanyń kúshti bolýy — oqyǵan adamnyń oıyn, júregin terbetýi shyndyqty jyrlaýynan. Sondyqtan kórkemónerdiń negizgi arqaýy shyndyq bolý kerek.

Detkommýnada ózim sıaqty jetim balalar kóp eken. Sol kóp bala bir ananyń balasyndaı bolyp, oqýǵa kiristik.
Osy detkommýnada pıoner qataryna kirdim, odan keıin komsomol tatarsha óttim. Osy mektepte oqyp júrgende, 12 jasymda, 1924 jyly. Oktábr revolúsıasynyń 7 jyldyq toıyna arnap, qabyrǵa gazetine óleń jazdym (aty esimde joq). Ol óleńim basylyp shyqty. Osydan keıin balalar arasynda aqyn» atanyp kettim.

Budan keıin ómir — birkelki, qyzyq, ilgeri basý, oqý, óner izdený jolyndaǵy ómir boldy.

Biz — bir úıde jatatyn 60 bala edik. Osy alpys balanyń bári de men sıaqty jetim, turmys tepkisine túsken, júregin zar men muń basqan jandar edi. «Ýh» degende jalyn atqan alpys jaraly júrektiń uıtqysy jaryq kúni bireý — sovet úkimeti.
Otandy súıý, adamgershilik degen sózderdiń maǵynasyn men osy detkommýna ómirinen sezdim.

Men kórkem ádebıetti qumartyp oqydym, sol oqyǵan kitaptarymnan meniń kóbinese izdeıtinim — el úshin qan maıdanǵa bel baılaıtyn, kisiligi artyq adamdardyń ómiri men qımyly bolýshy edi. «Chapaev», «Garrıbaldı», «Spartak», orys klasıkteri men batys klasıkteriniń shyǵarmalary, sóz joq, meniń oı-órisimniń keńýine, dúnıe tanýyma úlken áser etti.

1928 jyly jeti jyldyq mektepti bitirip, detkommýnanyń altyn bosaǵasyn attap, Qyzyljar qalasyna tarttym. Artymda qımas dostarym men «qara shańyraǵym» qaldy. Biraq sol detkommýna ómiri meniń júregimnen máńgi oryn aldy. Men ol kúnderdi máńgi esten shyǵarmaýǵa ant ettim.

1927 jyldan bastap, men jaz aılarynda aýylda saýatsyzdyqty joıý isine aralastym. Kókshetaý aýdanynyń úshinshi aýyly men on úshinshi aýyldarynda jas muǵalim boldym, bir jaǵynan komsomol uıalaryn ashýǵa qatynasyp, jastardy komsomol qataryna tarttym. «Keńes aýyly» gazetine tilshi bolyp, qalyń malǵa qarsy, malshy jaldaǵan baılarǵa qarsy kúres júrgizdim. Bul merzimder ishinde óleń jazýdy toqtatqanym joq. Áıtse de 1929 jylǵa deıin jazǵan óleńderimdi baspaǵa berýge uıatsynyp júrdim.

1930 jyly Moskva qalasyndaǵy. «Svetmetzoloto» ınstıtýtynda, 1931 — 32 jyly. KazPI - de oqydym. Budan keıin densaýlyǵymnyń nashar bolýy sebepti oqýdan shyqtym.

Patrıotızm degenimizdiń kúre tamyry Otandy súıý seziminde jatqan tárizdi. Óz elin, óz Otanyn shyn súımegen adam óz eliniń azamaty bola almaıdy. Óz eliniń azamaty bolmaǵan kisiden batyrlyq, tabandylyq ta shyqpaıdy.

Otandy súıý — óz janyńdy sol Otan maqsatyna túgel arnaý, kerekti kezeńde ómirińdi qıý — mine, menińshe patrıotızm degenimizdiń tolyq maǵynasy osy.

Men bul oıǵa soǵystan burynǵy kezde-aq talaı toqtaǵanmyn. Bul oıdy. meniń aldyma birinshi ret tartqan adam, shynynda Vıssarıon Belınskıı. Ol kisiniń «...chto voshlo glýboko zapalo v dýshý, to samo soboıý proıavıtsá vovne...» degen qaǵıdasy bolatyn.
Mine endi júrekke ornyqqan adamshylyq qazynasy men óz basyńdaǵy kisilik adamdyq qasıetińdi synaıtyn bir kezeń keldi, biz maıdanǵa aralastyq.

«Jaýyz bettiń jalǵan kebin
Maıdan jyrtar — oq teser,
Jan berisken jaǵalas ta
Aldamyshtyń úni ósher».

Jańbyrdaıyn oq jaýyp turǵanda, seniń kózińe ólim men ómir qatar elestep turǵanda, sen ne keıin qaraı jalt beresiń de, ne arystandaı ashshy aıǵaı men aıqasqa umtylasyń. «Aldamyshtyń úni ósher» degenimizdiń máni osy. Maıdan ómiri qandy aıqas ústi qandaı adamnyń bolsa da shyn tulǵasyn jaryq dúnıege bir shyǵarmaı qoımaıdy, qandaı júrektiń bolsa da shyn syryn ashpaı qoımaıdy. Kózge jyltyraǵan talaı dilmár bas saýǵalap, buǵyp qashyp-pysamyn dep óz saýdasyn bitiredi.

Qandy aıqas kezinde, «myń siz - bizden bir shyj-byjym artyq» degendeıin, ol jerde is kerek. Maıdan dostyǵy seniń isińe, adamgershiligińe qarap tabylady.

Adalyn aıtqanda, men soǵysqa ketip bara jatyp ólimnen qoryqqanym joq, osy adamgershilik boryshymnyń aýyr qaǵıdasynan qoryqtym. «Eger qatarly soldattyń biri bolsam, óz boryshymdy oryndaý sonsha qıyn da bolmas edi, al bir rotanyń soǵystaǵy taǵdyryn maǵan sheshýge týra kelse, qaıtemin?»— degen oı meni qatty qınady.
Ólim degen op-ońaı. Biraq «azamat» bolyp, kisilik dárejesinde ólý óte qıyn is...

1942 jyldyń 1 maı degen kúni biz maıdannyń aldyńǵy tizbeginen oryn teptik. Jaýmen eki ortamyz — dúrbimen kóretin jer. Árdaıym bir-birimizdiń tynyshymyzdy alysyp turamyz...

Eki aı jeti kún degende qyrǵyn soǵys bastaldy, tynymsyz tórt táýlikke sozylǵan qatty qyrǵynda meniń rotam nemis basqynshylarynyń 11 kontratakasyn toıtardy. Soǵys ústinde bolatyn túrli sebepterdiń saldarynan bul kúnderde bolǵan soǵysty basqarý isi rotada meniń qolyma kóshti. 5-kúni rotanyń tiri qalǵan 50 adamyn alyp, óz batalónymnyń qaldyǵyna qosyldym. Batalón komandıri kapıtan F. Haırýtdınov, P. P. Lýkovnıkov, shtab bastyǵy leıtenant M. R. Sobolev taǵy basqa joldastarmen máslıhattasyp alyp, ózimizdiń shegingen áskerge qosylý sharasyna kiristik. Ashtyq pen qıyndyqqa tózgen birneshe kúnderdiń nátıjesi bizdi muratqa jetkizbedi. Endigi taǵdyrdy. óz betimizben sheginýge týra keldi.

Bul syn— burynǵy syndardan anaǵurlym aýyr syn bolǵan árbir komandırdiń aldynda óz adamshylyǵyn — Otan aldyndaǵy óz boryshyn atqarý mindeti júz ese ósti, júz ese aýyrlady.

Qoldaǵy soldattardan partızan otrádyn qurdyq. Endi soǵysty jaýdyń, qanisher gıtlershilderdiń óz tylynda júrgizý kerek boldy.
Qanǵa — qan.

15 avgýst kúni (42 jyly) biz Lýgansk oblysynyń «Borovaıa» ózeni jaǵasynda nemistiń «SS» atty jazalaýshylar otrádymen soǵys júrgizdik. Bes saǵatqa tarta sozylǵan bul soǵys tym qyzý boldy. Bul shaıqasta bizden 7 kisi jeńil jaralanyp, Sherbakov pen Gýbdýlov degen eki aıaýly jigitimiz qaza tapty. Meniń «Aıtylmaı ketken amanat» degen óleńim osy eki dostyń ólimine arnalǵan. Partızan otrádynda jaraly bolǵan kúnime deıin men 12 urysqa jáne birneshe qıyn operasıalarǵa qatynastym.

1942 jyldyń oktábr aıynda bizge qarsy nemister 1500-deı áskerin jumsap, qatty soǵys ashty. Osy soǵysta men aýyr jaralandym.
Meniń joldastarymnyń bári orystar edi. Olar meni eki aıdan astam ıyqtaryna salyp alyp júrdi. Neler qıyn soǵystardy bastarynan keshirip, meniń taǵdyryma óz taǵdyrlaryn biriktirdi. Men úshin ólip ketýge belderin bekem býdy. Men olardy ómirde umyta alman. Uly orys halqynyń bul adamgershiligin óteýge meniń ómirim jetpese, óz balalaryma, urpaqtaryma borysh etip artarmyn.
Meniń «Saǵyndym seni, dostarym», «Eske alý» degen óleńderim osy uly dostyqqa — qıyn dostyqqa arnalǵan.

Kún men túni birdeı qaýipte, jatqan jeri jerdiń asty, ne jaraǵa em isteıtin dáriger joq, ne isherlik tamaǵy joq adam qanshaǵa shydar. Men qaljyradym. Endi aq ólimdi kútken sıaqtandym. Men úshin azapqa túsip ókirgen joldastarymnyń hálderi de meniń janyma bataıyn dedi. Endi meni bir jerge aparyp jasyryńdar»,— dep, joldastarymnan ótinish ettim. Olar ótinishimdi qabyldady. Lýgansk oblysy, Rýbejnenskoı aýdanyndaǵy Pshenıchnyı hýtorynda turatyn, bizben astyrtyn baılanysy bar Maslov Mıhaıl degen múgedek Donbastyń eski shahteriniń úıine aparyp meni jasyrdy.

Bizdiń dáýirdegi ulttar dostyǵynyń kúndeı qýatyn, ystyq júregin men, mine, osy ýkraın shalynyń úıinen kórdim, zaman uly, óz eliniń azamaty bolý degenniń qasıetin de men osy úıde jatyp túsindim.

Kókiregimdi oq teskende,
Mańdaıym saǵan tıgen jer.
Talyqsyp únim óshkende,
Ózegim dep súıgen jer...
Shalyń ákem bolǵan jer,
Beınetime kóngen jer,
Kempiriń anam bolǵan jer,
Kóbińnen qurmet kórgen jer!—
deıtinim osy.

Bul Sovettiń shyn patrıotynyń úı-ishine talaı qaýip tóndi. Biraq olar meni dushpanǵa bergen joq. «Men ólim aýzynda jatqan adammyn ǵoı. Men úshin óz bastaryńdy oqqa baılamańdar. Men sizderge rızamyn. Meni bir túnde qala syrtyna shyǵaryp tastańdar»,— dep men talaı zar ıeledim. Biraq úlken júregi bar, Otanyn shyn súıgen ýkraın halqynyń adal uly meni qımady. «Ólsek birge ólemiz»,— dedi qart. Men osylaısha ólimnen qaldym. Men osylaısha áke taýyp, ýkraın uly boldym.

Týǵan jerdeı sen qymbat,
Kókiregimnen qan tamǵan.
Ón boıymdy oq, sharlap,
Mańdaıymdy kún shalǵan...
Meniń keıingi jazǵan shyǵarmalarymda dostyq, ýkraın, orys halqy týraly jyrlardyń kóp kezdesetini osydan. Men ózimniń endigi qalǵan ómirimdi osy uly dostyq pen tamasha halyqtyń ákelik - týysqandyq boryshyn aqtaý jolyna jumsaımyn. Bizdiń ómirdiń qysqasha uzyn-yrǵasy osy.

---