InfoHub Logo

Bul — kolhoz shopany Kósherbaı qarttyń qalada turatyn úlken balasyna qonaqtap qaıtqan beti edi. Attanar kúnniń qarbalas — dýmanymen júrip, vokzal basyna da poezd qozǵalar sátte ǵana kelip jetti. Kóshekeń qart bolsa da pysyqtyǵyn, shıraqtyǵyn tanytqysy kelgendeı zaıybyna vagon esigin nusqaı berdi:

— Qalyp qoıasyń, bar kempirim, ornalasa ber. Men qazir... Myna kúshikterdi... — dep múdirdi de, «atalap» aıaǵyna oralyp júrgen eki nemeresin kezek-kezek keýdesine basyp súıe bastady.

Kelininiń demeýimen vagon baspaldaǵyna kóterilgen Salıqa:

— Já endi, ol ıtterdiń qylyǵy taýsyla ma! Shyn saǵynsa, ózderi kelsin, — dep ishke kirdi.

Kóshekeń nemerelerin áli de súıip jatyr.

— Aǵasynyń qulynshaqtary sol, atasynyń shyraǵy, jany sol.

Sol kezde poezd da jyljı berdi. Qart endi kelini men balasynyń mańdaıynan ıiskedi de vagonǵa qaraı kóterildi. Uzyn dálizdiń esigin asha berip, sonaý bas jaqtan tereze jaqtaýyna súıenip turǵan Salıqany kórdi.

— Aý, kempir, bul jerde neǵyp tursyń? Kópege kirip jaıǵasa bermeısiń be?

Salıqa qabaǵyn tyjyrtty.

— İshi qapyryq eken. Júregim órekpip ketti.

Kósherbaı qart kýpe esigin keıin qaraı syrǵytyp jiberdi de, erkin attap ishke kire berip ańyryp qaldy. Sol jaqtaǵy dıvanda bir-birine taqasa otyrǵan qyz ben jigitterdiń túıisken bastary alshaqtaı berdi. Betine qan tolqyny tepken kózildirikti jas qyzdyń abdyrap qalǵany baıqalady. Sheteý shyqqan samaı shashyn qaltyraǵan qolymen qaıyra bastady. Al keýdesin ilgeri berip shalqaıa otyrǵan deneli sary jigittiń qabaǵynda unatpaǵandaı keıis bar. «Qaıdan kele qaldyń?» degendeı kózin syǵyraıta alysqa qadap, tereń alǵan demin urtyn tompaıta ustap, sál otyrdy da tars etkizip syrtqa shyǵardy. Ózi de, bıik keýdesi de basyla qaldy. Kóshekeń shoqsha saqalynyń ushyn ernine jymqyryp, tisteleı berdi. Shyraıy mol kishkene qyzyl júzinde, momaqan qońyr kózinde abyrjý men uıalys qubylysy bar. Ol ilgeri basaryn da, sheginip keterin de bilmeı aıaldap qaldy da, eshtemeni elemegendeı, kórmegensigen bir ańqaý degdar qalypqa tez tústi. Bilegine kóldeneń salǵan uzyn plashyn qaýdyrlatyp, ile berip keıin buryldy:

— Aý, kempir, solaı tura bermeksiń be sol jerde? Kelseńshi beri.

Salıqa mamyrlaı basyp esikke taıandy, basyn ishke usynyp, birden sol betke kóz quıryǵyn qadady.

— Beri júr, — dedi qart dıvanǵa otyra berip, — Tegi, osy qabyrǵadaǵy astyly-ústili oryndar bizdiki, bolar. Bassańshy aıaǵyńdy kisi kórmep pe ediń, táıir alǵyr.

Kózildirikti jas qyz taǵy da qyzaryp ketti. Sezimnen kóri aqylǵa bitken qoı kózin tómen salyp, ókinishi de, qýanyshy da joq bir múláıim qalypta otyryp qaldy. Tamyrshy qart sol keskinnen páktik tazalyqty, kúnásizdikti tanyǵandaı boldy da, sońǵy sózine ókinip qaldy. Sol jáıdi ózi de umytqysy kelip, ana beıtanys jolaýshylarǵa da umyttyrǵysy kelip terezege qaraı syrǵyp otyrdy da, Salıqaǵa jyly shyraımen qarady.

— Kempirim, otyr, sharshaǵan shyǵarsyń. Álgi kúshikterdiń qylyǵyn qarashy, tipti kóz aldymda tur. Atalaǵan daýystary da qulaǵymda, — dep áńgime taqyrybyn basqaǵa aýdardy.

Salıqa qoshtaı qoıǵan joq. Baıaý kelip otyrdy da, terezege qarady. Kóshekeń de syrtqa kóz tikti.

— Jer - aq shirkin. Bárin bylaı qoıǵanda almasyna bolaıyn. Kempir, baıqaý kerek eken-aý álgi almalardy. Jelpindirip qoıǵan durys shyǵar.

Kózildirikti jas qyz sypaıy ǵana syzyla turdy da, syrtqa shyqty. Sary jigit aýzyn tompaıta taǵy da bir tereń dem alyp kóterile berdi.

Kýpede ońasha qalǵannan keıin Salıqa ózgerip ketti:

— Betim - aý, endi ne deıin, — dep Kóshekeńe sybyrlap qarady. — Esikti ashyp qalsam... ekeýi bir-birine keneshe jabysyp alypty. Aırylmaıdy. Ana bireý dúrdik erin sarysy jep jiberetindeı. Búıtip, ózine tartyp alyp... (Salıqa eki qolyn ilgeri sozyp, aýada aıqastyrdy da ózine qaraı tartty) basyn olaı bir, bulaı bir bulǵaqtatady. (Salıqa ernin súıirlep, aýany súıip qoıdy). Al áne bir kózildiriktisi, tym bolmasa, bir qarsylyq jasasaıshy. Joq, ol joq. Jazǵan neme qaıta ana sarynyń baýyryna kirip barady bıtip (Salıqa bul jerde Kóshekeńe qaraı qısaıyp qoıdy).

— Já, qatyn endi. Myna shalyń jigit, óziń bir qyz bolyp kórmegendeı jutynyp otyrsyń ǵoı. Bolar endi.

Salıqa shalyna renishpen qarady.

— Qyz bolyp, qashan seniń qushaǵyńa yntyzar bolyp edim. Óziń emes pe ediń qoıarda qoımaı... bolmaǵan. İrgeden kelip, qol júgirtip... maza bermegen.

Kósherbaı qarqyldaı kúldi de, saqalyn taramdady...

— Já, já... jeter endi... bar bolǵyr. «Kósherbaıǵa bermeseńder, sýǵa ketip ólem dep aǵalaryńdy qorqytyp otyryp alǵan kim edi?»

— Men onda kedeı sorlynyń balasy ǵoı dep seni aıaǵan bolatynmyn, — dep Salıqa shalqaıa otyrdy.

— Kedeıshilin bar bolǵyrdyń! Kedeıshil bolsań qatelespeısiń. Ha, he, he... — dep Kósherbaı basyn bir ıyǵyna qaraı qısaıtyp uzaq sylqyldaı kúldi.

Sol kezde sary jigit kýpege qaıtyp kirdi. Myna oǵash kúlkige seziktenip qalmasyn degen oımen Kóshekeń tómen eńkeıdi. Qolyna sakvoıaj iligip edi, kóterip tizesine qoıdy. Aýzyn ashty da, ishin aqtara bastady.

— Paı, paı, osy úlken kelinniń pysyǵy-aı! Oramal, sabynǵa deıin umytpaǵan. Tek qaraǵymnyń ǵumyr jasy uzaq bolsyn. Uzaǵynan súıindirsin. Bir-birine taýpyq bersin, — dep shubalta sóılep, oramal, sabyndy Salıqanyń syrt jaǵyndaǵy setkaǵa saldy da, sýytylǵan qus eti, jumyrtqa, bálishterdi jaımaly stoldyń ústine qoıdy. Sodan keıin gazetti betine taqaı ustap oqyp otyrǵan sary jigitke qarady.

— Shyraǵym, dámge kel. Álgi bala qaıda? Ol da kelsin, — dedi.

Sary jigit sypaıylyq kórsete bastap edi, qart kónbedi. Esikti keıin syrǵytyp, árirek bir tereze aldynda turǵan jańaǵy kózildirikti kishkene qyzdy shaqyrtyp aldy.

— Mynaý bizdiń osyndaǵy úlken kelin balanyń jolǵa salǵan dámi. Alyńdar. Uıalmańdar, — dep Kóshekeń shegine otyryp, maldasyn qurdy da, aldyna jańa bir aq oramal saldy. — Myńnyń túsin bilgenshe birdiń atyn bil degendeı, nyspyń kim bolady, shyraǵym.

— Qaıyrjan, — dep jaýap berdi sary jigit. — Al myna kelinińizdiń aty — Salıqa.

— Pa, pa... myna meniń kempirimniń aty da Salıqa. Atyńnan aınalaıyn.

Kózildirikti kishkene qyz tómen qarady. Uıalyp qaldy. Eki jastyń arasyndaǵy manaǵy bir oqys qımyl ásirese osy balanyń betine shirkeý bola beretin sıaqty. Al úlken Salıqa tamaǵyn bir ret kenep qoıdy da otyra berdi. Sezdirgisi kelmese de jas jolaýshylardy qyrtysy súımeı otyrǵany ańǵarylady. Sol jaıdy baıqaǵan Kósherbaı qart:

— Tym jaqsy. Uıalmańdar, shyraqtarym. Biz bir kezde senderdeı jas bolǵanbyz, — dep qoıdy. Ony úlken Salıqa da qostady.

— Iá, sóıtkenbiz. — Sodan keıin ózine: «Biraq senderge uqsap, kóringen jerde tistesip jatpaıtynbyz» dep kúbirledi. Jón surasa kele Qaıyrjan Kókshetaý oblysyndaǵy jańa sovhozdardyń birinde qurylys ınjeneri bolyp isteıtini anyqtaldy. Demalys alyp Almatyǵa ádeıi Salıqany izdep kelgen. Ol Aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn jýyrda ǵana bitiripti. Sol Qaıyrjan turǵan jerge joldama alypty. Budan bir jyl buryn tabysqan, ýáde baılasqan eki jas keshe osylaı attanarda dos-jaran, aǵaıyn-týǵandarynyń aldynda toıyn jasap nekesin qosypty.

Bul sıaqty áńgimeden keıin dastarqan ústi keńeıip ketti. Kishi Salıqa da endi ashyla sóıledi. Onyń ár kúlkisin, qabaq qaǵysyn, qımyl júrisin Qaıyrjannyń qumarta qyzyqtap otyrǵanyn Kósherbaı barynsha sezinedi. Keıde stol astynda aıaqtarynyń urlanyp tabysyp, eki jastyń boıyna qushtarlyq jalynyn tutatyp, rahat sezimin salyp ótetinin de ańǵarady. Bári de túsinikti, bári de keshe ǵana óz basynan izin qaldyrmaı zýlaı ótken asyl jaılar. Kósherbaı qart bergi kóp jyldardyń arǵy qabatynda qalǵan sol bir asyl sezimderin esine alyp jubaıyna qarap edi, salǵyrt otyrǵanyn ańǵardy. «Oıpyr-aý, myna jazǵannyń álgi bir sózdi shynymen-aq aıtqany ma?» degen kúdik keldi.

Salıqa kózildirigin túzý murnynyń qyryna týralap, túzep qoıdy da týra qarap sóıledi.

— Siz joǵaryǵa shyǵyp áýre bolmaı-aq qoıyńyz. Myna tómende men jatqan dıvanǵa aýysyńyz. Joǵaryǵa men shyǵaıyn.

— Ie, qart adamdarǵa tómende bolǵan qolaıly ǵoı, — dep Qaıyrjan da qostady.

Úlken Salıqa rahmet aıtyp syrtqa bettedi. Qazirgi shaqta jas ta, kári de, tipti uzaq jyl ómir joldasy bolǵan Salıqa da túsinip jetpesteı bolyp kóringen bir ǵajap sezimge bólengen qart ta eki jastyń adal qylyqtaryna bóget bolmaıyn dep dálizge shyqty. Kenet sham jandy. Terezeden ashyq aspan kórinedi. Sol ashyq aspannyń etegin beldeýleı dúńkıe jatqan adyr - belester poezben jarysyp keledi. Arttan Salıqanyń tanys dem alysy estildi. Aıaǵyn súırete basyp beri jaqyndap keledi.

Kósherbaı turǵan jerge aıaldamaı kýpege qaraı ótti. Bir sát Kóshekeńe shaqyryp alaıyn, aıaldataıyn degen bir oı kelip edi, biraq daýystamady. Syrtqa, birinen soń biri aýysyp keıin qalyp jatqan taý júlgelerine qarap tura berdi. Keıin syrǵanaǵan esik dybysymen Salıqa daýsy birge shyqty.

— Tý, jazǵandar-aı.

Kósherbaı keri burylyp edi, Salıqa kýpe esigin qaıyra jaýyp, beri kele jatyr eken.

— Degenmen, uıatsyz eken ózderi.

Kóshekeń áńgimeniń ne jaıynda ekenin birden túsindi. Biraq úndemedi.

— Ana jazǵandar taǵy shóldesip qalypty, — dep Salıqa taǵy da qolyn aýada aıqastyrdy.

— Ol aıyp emes qoı, kempir. Jańa qosylǵan balalar emes pe?

— Qoıshy, táıiri alǵyr. Sen de bala bola qalǵyń kelip tur ma?

Kósherbaı úndegen joq. Aıaǵyndaǵy kebisin tarpyldata basyp, zorlana jótelip, asyqpaı keldi de, kýpege kirdi, tósek oryn aldyrtyp jatyp qaldy.

* * *

Kóshekeń erteńine erte oıandy. Sergip, kóńildenip qalǵan. Tómende qarsy dıvanda Salıqa jatyr. Teris qarap tizesin búgip alypty. Joǵary bir polkada Qaıyrjan men kishkene Salıqanyń bilekteri aıqasyp qalypty. Jas qyzdyń kózildirigi syrǵyp ketken. Júzinde sál bir kúlkiniń, qýanyshtyń nury oınaıdy. Óz boıyndaǵy bar tazalyǵyn, asyl qasıetin óziniń súıgen jaryna umsyna berip, osy bir tátti de sergek uıqyǵa shomǵandaı. Sol sátte kishi Salıqa Kóshekeńe bir kezdegi óz Salıqasyndaı, al, myna bir kóz aldyndaǵy baqyt — jigit kezindegi óz baqytyndaı bolyp kórindi, ózi qazir seksendi alqymdap, al, kempiri bolsa, jetpisińdi qorǵalaǵan aısha kemitip, qıyqtap tastasa da, bulardyń jigit bolǵan, qyz bolǵan kezi keshe ǵana sekildi edi ǵoı. Úlken Salıqa myna jastar qylyǵyn qansha ersi sanaǵanymen, kezinde kishi Salıqadan da arman emes pe edi?! Áli esinde, Salıqaǵa sol óńirde úsh jigit ǵashyq bolǵan-dy. Biri — dáýletti kisiniń balasy — pań da erke, óz qurbylarynyń serkesi — Kemelbek, ekinshisi - atqaminerdiń balasy — órkókirek te qaraý Sydyq, al úshinshisi — ómir baqı mal baqqan momynnyń balasy — myna Kósherbaı. Bir qyzyǵy, Kósherbaı ana Kemelbek pen Sydyqtan ózin kem sanaıtyn. Olardyń aldynda aqyl talastyryp, bilim salystyryp kórgen emes. Aspandaǵy qol jetpes juldyzǵa uqsap, úsh jigitti birdeı tabyndyrǵan Salıqa sulý basqalardyń emes, munyń qarmaǵyna iliner dep Kósherbaı sirá oılap pa?! Oılamaǵan... Oılamasa da, Salıqa sulý munyń qarmaǵyna ilikti. Sonda bular alǵash ret shilik arasynda kezdeskende, kók shópti tósek etip, aspanynda shókimdeı de bulty joq kógildir kók kúmbezine qarap, shalqalap jatqan Salıqa:

— Ómirimniń tiregi dep seni tanydym. Taǵdyrymnyń piri dep seni tańdadym, — degen.

Sol sátte Kósherbaıdyń esine ózinen kósh ilgeri sanaıtyn eki jigit, sol jigitterdi budan kósh ilgeri sanaıtyn, artyq baǵalaıtyn qyz aǵalary túsken edi. Aǵalar qarsy bolsa?.. Maqtanshaq Kemelbek pen qasqaraý Sydyq namysty qoldan bermeımiz dep tóteleı tartsa?.. İstiń arty nemen tynbaq?.. Joq, bul qorqaqtyń kóńilindegi - aqyry ne bolar eken degen túıtkil emes, qaı nárseni bolsa da ýshyqtyrǵysy kelmeıtin, qaı jerde bolsa da tatýlyq izdeıtin, ózgeniń qaıǵysy úshin ózegin órteıtin, ózim degenge ólimge de bara alatyn, momyn da adal jannyń saýaly bolatyn. Osy shyndyqty zerdeli Salıqa biletin-di. Túsinetin-di. Kósherbaıdyń áli esinde: kún uzaq pishen shaýyp, keshtetip kelse, aýyl ishi yzý - qıý, ý-shý. Jartybaı degen sińiri shyqqan sorly bar edi, sonyń jalǵyz sıyry mıbatpaq tartpaǵa túsip ketipti. Shyǵarar bir pende joq. Kemelbek zytyp otyrǵan. Al qasqaraý Sydyq bolsa sıyr shyǵaram dep júrip, qurdymǵa batyp óler jáıim joq, dep shyqpaı qoıypty. Sol sıyrdy janyn shúberekke túıip, jaǵada ósken aǵashqa arqan baılap, ár qıly aıla-tásil qoldanyp, Kósherbaıdyń sýyryp alǵany Salıqa kóńilinde senim men erliktiń túıini sekildenip óshpes iz qaldyrǵan bolatyn. Osy oqıǵadan keıin Salıqa bir qyzyq tús kóripti kádimgideı óńi sekildi. Buǵan kóńil salyp júrgender - myna Kemelbek, Sydyq, Kósherbaı úsheýi ǵana emes, tipti kóp eken. Solardan mezi bolǵan qyz aǵasy qyryndaýshylarǵa bir shart qoıypty álgi mıbatpaq qurdymnyń arǵy betinde bir sıyr qalǵan. Sol sıyrdy bergi betke kim alyp ótse, qyz aǵasy Salıqany soǵan bermek. Bir qyzyǵy, Salıqanyń ózi de sol shartqa qarsy bolmapty. Sebebi - Kósherbaıdan basqa bir pendeniń bul shartty oryndaı almaıtynyn anyq bilgen ǵoı. Shyndyǵynda solaı bolypty da. Qyz júreginiń qalaýy Kósherbaı bolýy da sodan.

— Endi bizdi ólimniń ózi de aıyra almaıdy, — dep edi sonda Salıqa.

Dúnıeniń bar baılyǵyn osy bir sátke, lázzat sátine, ǵashyqtyq, qumarlyq sátine aıyrbastap jiberýge daıyn jatqan Kósherbaı súıgen jarynyń keýdesine sol qolyn salyp, qatty qysyp, qushaqtap súıe bergen, súıe bergen...

— Rızamyn táńirge! Taǵdyryma rızamyn!

Sóıtse de Salıqa sóziniń mánin Kósherbaı kele-kele, balaly-shaǵaly bolǵan soń ǵana túsindi. Jardyń aıtqany ras eken. Bular ólse, balalary bar. Olardan assa, qaýlap nemereler keledi. Shóberelerdiń de aýyly alys qalǵan joq. Olaı bolsa, bulardy ólim qaıtip ajyrata almaqshy? Salıqa men Kósherbaı tutatqan ómir oty násilden násil qýalap, ómir baqı jalǵasa bermek emes pe!?. Nege ekeni belgisiz, qart taǵy da joǵaryǵa kóz qıyǵyn saldy. Qaıyrjan men kishi Salıqanyń bilekteri sol aıqasqan qalpy. Qyz júzinde páktik pen jastyq taby. Atyp kele jatqan tań nury deısiń be, álde ashylyp kele jatqan gúl reńki deısiń be, áıteýir Kósherbaı alysta qalsa da, óz júregine sondaı jyly da jaqyn, tanys bir qubylysty ańǵardy. Ol endi eriksizden tómenge kóz saldy. Úlken Salıqa ómirinde túk bolmaǵandaı, manaǵy bir teris qarap, búk túsip jatqan qalpy, qozǵalmaǵan.

Qart bir kúrsindi de, syrtqa shyqty. Jastarsha erkin, sheshine shıraq jýyndy. Sodan keıin kýpege daýystap, jurtty oıata keldi. Kishkene bir ýaqyttan keıin taǵy da dastarqan jaıyldy. Endi aýyl aralas, qoı da qoralas bolyp ketti. Jastar tym sergek, ári erkin otyrdy. Qaıyrjan birdeme aıtsa kishi Salıqa ony quptaıdy. Tipti ol sol sózderdiń maǵynasyna da tereń boılap otyrmaǵandaı. Sonda da quptaıdy. Árıne, Qaıyrjan teris nárseni aıtpaıdy ǵoı. Kóshekeń óz jubaıyna qarady. Ol da kóńildi. Anda-sanda aýzyn bir sylp etkizip, termosqa quıylǵan ystyq shaıdy tartyp otyr. Jastardyń myna bir jarastyǵyn áli de artyq sanaıtyn yńǵaıy bar ma, qalaı?!

Bir rette kishkene Salıqa kózildirigin qozǵaı berip Qaıyrjanǵa kúlimdeı qarap qaldy. Kóshekeń uıaltpaıyn degen nıetpen terezege buryla otyrdy. Jaqtaýda turǵan eski bir gazetti qolyna aldy. Úńile berip qaltasyna qol saldy. Kózildirigin izdedi. Zaıybyna qarap edi, ol da kózin sál tómen salyp otyr eken. Eki jastyń myna taza qylyqtary ony da eliktirip áketken sıaqty. Keskininde burynǵydaı renish te, kirbeń de bilinbeıdi. Aıryqsha bir kúıge túskendeı.

Kenet Kósherbaıdyń esine kózildirigin Salıqa syrtyndaǵy setkaǵa qoıǵany tústi. Sony alaıyn dep, sol qolyn sozyp, zaıybyna qaraı umtyla berip edi, Salıqa oty qaıta bastaǵan kóz janaryn aıryqsha bir sezimmen bir jalt etkizdi de, Kóshekeńniń qushaǵyna qulaı ketti.

— Aý, munyń ne? — dep Kóshekeń eń áýeli ańyryp qaldy da, kempirine shoshyna kóz saldy. Sodan keıin raqattana ezý tartty, shaldyń kóz aldyna qaı zamanǵy shilik ishindegi kók shóptiń ústinde kógildir aspanǵa kózin qadap, shalqalap jatqan óz Salıqasy — balaýsa Salıqa elestep júre berdi....

---