InfoHub Logo

Osy suraq meni birazdan beri baıyz taptyrmaýmen keledi. İzdenis barysynda Qulqash Qaramurzıev, Ábý Atshybaev sıaqty kónekóz aǵalar arqyly bilgenim — ol qazaqtan shyqqan tuńǵysh joǵary bilimdi ınjener geolog. Jem boıynyń perzenti. Rýy — sherkesh. Odan soń shaldardan estigenim 1931 jyly Adaı kóterilisi kezinde Qarashúńgil boıynda ken izdep júrgen ol stalındik zobalańǵa qarsy shyqqan kóterilisshiler qolyna túsken. Shash qoıǵan, oryssha kıingen ári úkimet qyzmeti ústindegi jigit kóterilisshiler uǵymynda «qyzyl komısar», jaý. Sondyqtan áýeli ólim jazasyna kesiledi. Berkinǵalı óte kórkem jigit eken. Ári aǵyp turǵan sheshen. Sonysyna tánti bolǵan bedeldi bir aqsaqal arasha túsip, janyn saýǵaǵa alady da: «Shyraǵym, han balasy bolýǵa laıyq jan ekensiń. Endi bizdiń qolǵa túse kórme», — dep, qashyryp jiberedi. Qashqyndy Qulsaryǵa deıin jetkizip salýshy sol kezde jas bozbala, aǵylshyndar tusynda munaıshy bolǵan, artynan bizdiń munaıshylarǵa da jumys istep Berkinǵalılarmen tanysyp, aralasqan ataqty Qaıshybaı Boqanov. Tarıh ǵylymynyń doktory, profesor Talas Omarbekov eńbekterinde Atshybaevtyń Batys Alashorda áskerı qosynynda bas ıntendent bolǵany shań beredi. Batys Alashordasy basshylarynyń Halel Jansha Dosmuhambetovter bolǵanyn bilemiz. Al olardyń oń qoly bola bilý kez-kelgenniń mańdaıyna sıa bermegen ǵoı. Lenınniń ózi alashordashylarǵa keshirim berip, ultjandylyǵymyzdyń týǵan halqyna qyzmet etýine múmkindik týǵyzǵanyn taǵy bilemiz. Budan shyǵatyn qorytyndy B.Atshybaev ilkide alashordashy bolǵandyǵy úshin jaýapkershilikten qutylǵan. Budan 3 jyl buryn men Mańǵystaý aýdany atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary, 1938 jyly jazyqsyz sheıit bolǵan Úsenǵalı Imanǵazıevtiń UQK qupıa arhıvinde saqtalǵan tirkeý isimen tanysý barysynda onymen birge B.Atshybaevtyń da tutqyndalyp, aqtalǵanyn bildim. Úsekeń taǵdyry týraly buryn gazette jarıalanǵan «10 kún tergelip, 12-kúni atyldy» atty ocherkimde tergeý isindegi jaýap alý protokolyna jolma-jol toqtalǵanym sebepti oǵan bul joly oralmaı-aq qoıaıyn. Qysqasha aıtqanda, B.Atshybaevqa taǵylǵan aıyp — belsendi alashordashy, I.Quramysov, D.Hangereev, aǵaıyndy Aqbotındermen, T.Álıevpen, A.Meńdalıevpen birge shetel barlaýyna qyzmet etken, ónerkásipte zıankestik jasaǵan t.b. oıdan shyǵarylǵan ottaqylar. Sodan soń ile-shala UQK organdaryna suraý saldym. Atyraý UQK basqarmasyna aıaqtaı baryp ta B.Atshybaevtyń tergeý isin izdedim. Olar qol ushyn berýge ýáde etti... Biraq onyń oryndalysy tym uzap barady. Degenmen qur qol emespin. UQK qyzmetkerleri B.Atshybaevtyń januıasynyń barlyǵyn, ulynyń suratýy boıynsha ákesiniń ólgennen soń aqtalǵany týraly anyqtamany jibergenin málimdedi. Osylaısha keıipkerimniń januıasynyń izin shyǵardym. Zaıyby Lıdıa Georgıevna Sofenreıter, uly Berken Berkinǵalıuly Atshybaevtyń qolynda Almatyda turady. Bul januıanyń qıyn taǵdyry týraly bizden góri qoly uzyn almatylyq áriptesim Svetlana Orazaeva Lıdıa Georgıevnanyń qysqasha esteligin jazyp, ótken jyly jarıalap ta úlgeripti. Estelik ishinde 5 fotosýret bar.

— Berken Muqashuly Atshybaevty men munaı tehnıkýmynyń geologıa fakúltetinde oqyp júrgende bildim. Onyń atasy zıaly, juǵymdy jan, jaqsy geolog retinde tanymal edi. 1933 jyly jáne 1934 jylǵy óndiristik tájirıbe jumysymdy men sonyń tobynda ótkerdim, — deıdi L.G.Sofenreıter.

Lıdıa Georgıevnanyń aıtyp otyrǵan oqý orny 1932 jyly ashylǵan Gýrev munaı tehnıkýmy. Kúıeýiniń atyn Berken dep ataýy da túsinikti jáıt. Ivandy ózimsinip kishireıtkende Vaná bolatyny sıaqty ǵoı.

— Ózimnen 18 jas úlken bolǵanyna qaramastan, oǵan ǵashyq bolǵanym tańqalarlyq emes. Budan keıin ondaı asqan bilimdi, oqymysty, zıaly jandy ushyratqan emespin, — deıdi odan ári Lıdıa Georgıevna.

Estelik ıesi kúıeýiniń qazaqtyń belgili áýletinen shyqqandyǵyn, Qazybek bıdiń tuqymy ekendiginen habardar etedi. Áńgimemizdiń basynda onyń rýy sherkesh ekendigin aıttyq qoı. Biz anyqtaǵan taǵy bir derek Berkinǵalıdyń týǵan apasy atyraýlyq belgili ustaz Janash Nurmahanovtyń anasy, ıaǵnı belgili mańǵystaýlyq jýrnalıs Jannat Nurmahanovanyń ájesi. Onyń Qarakesek Qazybek bımen qalaı týysatynyn anyqtaýdy keler kúnniń enshisine qaldyra turalyq.

B.Atshybaev tóńkeriske deıin Oraldaǵy realdy ýchılısheni bitirgen. Bul kádimgi «Aq Jaıyqtaǵy» Hakim Júnisov oqyǵan oqý orny. Realdy ýchılıshe ol kezde orta dárejeli tehnıkalyq mektep. Lıdıa Georgıevna oǵan áskerı degen anyqtaýysh qosypty. Aqıqatynda olaı emes. B.Atshybaevtyń áskerı sheni kapıtan eken. Sirá ol ony soǵys kezinde áldebir qysqa merzimdi kýrsta oqyp alǵan tárizdi. Keńes kezinde keıipkerimiz Máskeýdiń taý-ken akademıasyn bitirip, birden Gýrevke keledi. Bul ýaqytta Jylyoıda Maqat tóńireginde keń kólemde barlaý jumystary júrip jatqan-dy. Munda Berkinǵalı Muqashulynyń qatysýymen kóptegen munaıly ken oryndary ashylyp, zertteldi dep kýálik beredi Lıdıa Georgıevna. Biraq qandaı kenoryndary ekenin tústep, túgendemeıdi.

Biz 1935 jyly úılendik. Bir jyldan soń dúnıege qyzymyz keldi. Bizden baqytty adamdar joqtaı kórinetin. Átteń, qaıteıin... 1937 jyldyń shildesinde kútpegen jerden qyzymyz shetinedi, ekinshi balama aıaǵym aýyr edi. Ol ul balamyz Máskeýde, Berken meniń kóńilimdi sergitý úshin aparǵan kezinde, 18-tamyz kúni dúnıege keldi...

Aýyzeki derekter B.Atshybaev mınıstr L.M.Kaganovıchtiń qabyldaýynda Jem, Mańǵystaý munaıy máselesimen úsh ret boldy deıdi. Onyń biri dál osy kezde bolsa kerek dep topshylaımyz. Óıtkeni tek áıeliniń kóńilin sergitý úshin Máskeýge barmasy anyq.

— Sodan keıin men úıge, Gýrevke oraldym, al erim aýrýlyǵy sebepti Máskeýde qalyp qoıdy. Ol sondaı-aq basyna qara bulttyń tónip kele jatqanyn sezip bilgen edi. Soǵan deıin-aq birneshe jaqyn adamdary tutqyndalǵan-dy. Men Gýrevte 24-qazan kúni qarsy aldym, úsh kúnnen soń ony alyp ketti. Maǵan aıtqan sońǵy sózi: Men eshqandaı da kináli emespin, shyda, bálkim jyl óter. Biraq bári de anyqtalady, oralamyn» boldy. Sodan qaıtyp erimdi eshqashan kóre alǵanym joq. Odan Gýrev túrmesinde bolǵan ýaqyttarynda eki ret hat aldym. Birinshisinde bylaı dep jazylǵan: JI.G.Sofenreıterge. Lılýsá, seniń týǵandaryńa barýyńdy jón sanaımyn, óziń úshin de, Berbıshka úshin de (uly Berkindi aıtqany ǵoı — Á.S.) jaqsy bolady. Kólikti surap alarsyń. Maǵan shaı, mahorka men qaǵaz, kitap, qant satyp alyp berip jiber. Senderdi qatty súıemin. Berken.» Ekinshi hat tutqynnyń 22-qarasha kúni 1 par qolǵap, etik, shulǵaý, ish kıim, shulyq qabyldap alǵandyǵy týraly qolhaty. Jeltoqsanda ony Oralǵa jiberýge daıyndady. Oral ol ýaqytta oblys ortalyǵy, Gýrev soǵan qaraıtyn. Ýaqyt ótip jatty. Berken Muqanulynan eshqandaı habar joq. Meniń saýalyma jaýap bermeıdi. 1938 jyldyń kókteminiń sońyna taman Atshybaev tiriler arasynda joq, ol týraly qaladaǵylardyń kóbi, tipti meniń ata-anam da biledi degen qaýeset tarap ketti. İle-shala onyń ólimi jurt aýzy ashtyq jarıalaǵannan boldy, jaýap alý kezinde tergeýshi atty, esin bilmeıtin aýrý-mys dep, san saqqa júgirtip ketti. Onyń qazasy osy kúnge deıin belgisiz. Bolǵan adam joǵaldy da kete bardy. Partıanyń XXI sezinen soń men SSSR Áskerı prokýratýrasyna, Chkalov qalasyndaǵy Ońtústik Ýral áskerı prokýratýrasyna suraý salyp hat jazdym. Oraldyń barlyq arhıvi aqtaryldy. Almaty, Aqtóbe de jartymdy jaýap bermedi. Bir sózben aıtqanda, Atshybaevtyń izi ushty-kúıli joǵaldy. Tek qana Gýrevtegi tirkeý jýrnalynan «tóńkeriske qarsy dep aıyptalǵan B.M.Atshybaevtyń 1937 jyldyń jeltoqsanynda Gýrevke etappen jiberilgeni» ǵana shań berdi. Onda meniń kóz jasymdy tóge otyryp «bul qalaı sonda jer basyp júrip, qapasta qoldan ólgen adamnyń eń bolmasa óli deregi tabylmaı ma» degen saýalyma prokýror «sirá, bul jerde aıyptalýshyǵa qatystynyń bárin joıyp jiberýge tıis bolǵan bir zulymdyq jasalǵan ǵoı» degen jaýap berdi.

Meniń alǵashqy saýalyma eki jyldaı ýaqyt ótken soń 1957 jyly 6-jeltoqsanda Ońtústik Oral áskerı okrýginiń prokýratýrasy Berken Muqashuly Atshybaevtyń ólgennen soń aqtalǵany týraly anyqtama berdi. Mine, erim týraly ózi kózden ketken soń qolǵa ustap qalǵan bar deregim osy.

Kúıeý balasynyń artynsha atasy, Lıdıa Georgıevnanyń ákesi Georgıı Sofenreıter de NKVD-nyń aranyna túsedi.

G.Sofenreıter Edil boıynyń nemisi eken. Ekinshi synypty aıaqtamaı ákesi óledi. Endi oqýdy tastap, jumys isteýden basqa jol joq. 12 jasynda Astrahannan Gýrevke kelip bolashaq qaıynatasynyń sheberhanasyna jumysqa jaldanady. Qojaıynnyń qyzyna ǵashyq bolǵany sonshalyq, úılener kezde shirkeýde nekesin qıdyrý úshin pravoslavıe dinin qabyldaıdy. 1915 jyly ultynyń nemis ekendigine qaramastan, pravoslavıe dininde bolǵandyǵy sebepti ony soǵysqa alady. Lıdıa onda eki aılyq qana. Sońǵy habary 1916 jyly Samaradan keledi de, habarsyz kete barady. Sońynan belgili bolǵandaı, ol orys ekspedısıalyq korpýsynyń quramynda Fransıadan baryp bir-aq shyqqan eken. Fransýz odaqtastardyń ekspedısıalyq korpýsty maıdannyń eń bir qansoqta tusyna salǵanyn tarıhtan bilemiz. Orystar onda ǵajap erlik kórsetken. Qazan tóńkerisinen soń revolúsıa ıdeıasynyń taralyp ketýinen qaýiptengen komandovanıe korpýsty La Kýrın lagerine ákelip, quraldy tapsyrýǵa buıyrady. Soldattar oǵan kónbeı, elge qaıtarýdy talap etip, búlik shyǵarady. Búlik basshylarynyń birazy túrmege qamalyp, birazy Soltústik Afrıkaǵa katorgalyq jumysqa jiberiledi. Osy sońǵy topqa tap bolǵan Sofenreıter Afrıkada 4 jyl katorga dámin tatyp, elge 1921 jyly ǵana oralady. Áıeli men qyzy ony kórýden úmitin úzip qoıǵan eken. Tek sheshesi ǵana «ol kóılegimen týǵan, oralady áli» deıdi. Aqyry ananyń aıtqany keledi. Óz sózimen aıtqanda, «kapıtalısik dozaqty kózimen kórgen ol katorgadan fransýz, arab tilderin úırenip oralady. Nemis tili, sirá, ana tili. Orysshaǵa da saırap tur. Tek oryssha oqýy men jazýy nashar. Sofenreıterdiń Fransıa saparynda túsken 42 fotosýretin 1938 jyl tutqynǵa alarda tintý kezinde NKVD alyp qoıǵan eken. Sodan qyzynda kezdeısoq bir ǵana sýret Sofenreıterdiń Arhangelskiden Marselge júzip bara jatqandaǵy bir fotosy saqtalyp qalypty. Onda qyrbyq murtty, ashań, ádemi jigit tur.

1938 jyldyń búkil jazy boıyna Lıdıanyń mamasy NKVD-nyń tabaldyryǵyn tozdyrady. Kúzde ǵana kúzetýshiler áýeli jyly kıimin suratyp, ertesine aparǵanda azamat Georgıı Ivanovıch Sofenreıterdiń hat jazýǵa ruqsat etilmeıtindeı tártippen 15 jylǵa sottalǵanyn habarlaıdy. Sońynan baryp onyń jaqyn inisi organda qyzmet etetin bir dosy áıeline kúıeýiniń atylǵandyǵy týraly ashshy shyndyqty jetkizedi. Mamasy qyzynan bul shyndyqty 18 jyl boıy jasyryp kelip, 1956 jyldan soń ǵana ashady.

1990 jyl Gýrevtegi memlekettik qaýipsizdik basqarmasy (NGB) Lıdıa Georgıevnaǵa ákesiniń ÝNKVD úshtiginiń úkimi boıynsha 1938 jyldyń qazanynda atylǵanyn habarlady.

Sóıtip kúıeýinen bir, ákesinen eki aıyrylǵan «halyq jaýynyń qyzy», «halyq jaýynyń áıeli» Lıdıa, «halyq jaýynyń uly Berkinin arqalap qala beredi. Áýeli bulardyń páterin tartyp alady. Jumystan shyǵarmaq bolady. Biraq tutqynǵa almaıdy, ózgeler sıaqty jer aýdarmaıdy. Ony da ábden túsinýge bolady. Tek Lıdıa Georgıevna emes, Gýrev, Mańǵystaýdan 1937 —1938 jyldary zobalań qurbandarynyń áıelderinen eshkim de jer aýdarylǵan joq. Óıtkeni mundaǵylar onsyz da taǵdyry jer aýdaryp qoıǵandar sanatynda sanalatyn. Odan keıin de solaı bolýmen keldi.

1949 jyly Edil boıy nemisterin jer aýdardy. Soqyrdyń laqtyrǵan taıaǵy soqyrǵa tıip, sol zobalań eki jesir — Lıdıa men anasyn da sharpı ketti. 1941 jyldyń 14-qarashasy kúni bularǵa ekeýiniń de orys ultynan ekenine qaramastan, marqum G.Sofenreıterdiń nemis bolǵany úshin ǵana Gýrevten úsh kún ishinde Esbol aýdanyna Inder poselkesine baryp turýǵa ámir berildi. Lıdıa 5 qyzdyń úlkeni, qasynda Berkini bar. Sóıtip jeti muńlyq tarta bardy. Jańa mekende endi qyzmet joq. Lıdıa aqyry ázer aldymen júrip balalar baqshasyna meńgerýshi bolyp ornalasty. 250 som aılyq. Soǵys keziniń qymbatshylyǵynda bul tıyn deýge turarlyq. Áı, qursyn, beti aýlaq ótti ǵoı bastan talaı kún... 1942-niń qysynda nemisterdi eńbek maıdanyna jóneltti, al sol jyldyń aıaǵynda 16 men 50 jas aralyǵyndaǵy áıelderge de kezek keldi. Odan tek 4 jasqa deıingi balasy barlar men nemis kúıeýlerimen ajyrasýǵa aryz bergen orys áıelderi ǵana lajdap aman qaldy. Amalsyzdyń kúninen oǵan da barǵandar boldy. Sóıtip talaı shańyraqtar kúıredi. Lıdıa men anasyna bul quıttaı jeńildiktiń ózi buıyrmady da, bular da eńbek maıdanyna alyndy. Sáti túskende osy jerde Berkinǵalıdyń dostary qol ushyn berdi. Lıdıany «Qazaqstanmunaı» birlestigine óz mamandyǵymen lajyn taýyp qyzmetke alyp qaldy. Dostardyń bul kómegi ol kezde naǵyz júrek jutqan kózsiz erlik edi. Sóıtip baıǵus Lıdıa osyǵan shúkirshilik etip, ár aıdyń 20-sy kúni arnaýly komendatýraǵa kelip, tirkeýden ótip qoıyp, jumysyn jasap jatty. Soǵys ta bitti. Biraq bulardyń taǵdyrynda esh ózgeris joq. Qaıta 1948 jyly Molotov qol qoıǵan bul «eriksizder» úshin ornyqqan jerinen arnaýly ruqsatsyz ketip qalǵandary úshin 20 jyl katorgalyq jumysqa jiberiletini týraly» qaýly shyqty. Tek 1954-tiń jazynda ǵana eriksizder esepten alyndy, pasport berildi. Osylaısha janyn shúberekke túıip júrip, tórt sińlisin, ulyn er jetkizip, el qataryna qosqan Lıdıa Georgıevnanyń úlken, uly erligin, eriniń shańyraǵyn qulatpaǵanyn qalaı aıtpasqa. Berken joǵary bilimdi avtotransportshy ınjener boldy. Anasyn áje atandyryp, ernin jibitti.

Lıdıa Georgıevna bir kezde eri ekeýi eńbek jolyn bastaǵan ujymnan zeınetke shyqty. Geologıa, mınerologıa ǵylymynyń doktory, profesor Nıkolaı Vasılevıch Nevolın Jem munaıynyń abyzdarynyń birinen sanalady. Sol kisiniń jazba esepterinde geodezıst L.G.Sofenreıter aty Ońtústik Jem mańyn zertteýde kóp úlesi bar maman retinde atalady.

Lıdıa Georgıevnany men 1952 jyldan bilemin, — deıdi Lenındik syılyqtyń ıegeri Valentın Petrovıch Tokarev, — ol tamasha geofızık bolatyn. Bizdi tańqaldyratyny da, tánti etetini de geofızıkalyq jumys nátıjeleriniń dáldigi edi. «Mańǵystaýgeologıa» qoǵamynyń Prezıdenti Ǵızzat Óteshuly Balmuhambetov Lıdekeńdi biletin bop shyqty. «Qazaqoıldyń» burynǵy Prezıdenti Baltabek Qýandyqov ol kisini bilikti maman dep qatty baǵalaıdy eken.

Mine, marqum, B.M.Atshybaev týraly ázirge biletinimiz osyndaı. Onyń januıasynda balasymen birge túsken bir sýreti saqtalypty. Bala 5 — 6 jastardaǵy móldiregen sábı. Sýretke Lıdıa Georgıevna kúıeýiniń birinshi áıelinen týǵan balasymen túskeni dep túsinik berdi. Berkinǵalıdyń ekinshi áıelinen 18 jas úlken ekenin joǵaryda aıttyq. Iaǵnı ol 1895 jyly týǵan. 13-te otaý ıesi deıtin qazaqtyń belgili, beldi áýletinen dúnıege kelgen Berkinǵalıdyń Lıdıamen turmys qurǵanǵa deıin de nekede bolýy ábden zańdy. Ol áıeli kim? Sýrettegi balasynyń taǵdyry qandaı boldy? Eń bastysy, ol qaıda týdy? Olarǵa deıin qaıda oqydy, ata tegi kim? — qysqasy keıipkerimiz tóńiregindegi belgisiz jáıtter jetip artylady. Arhıv qazynalary áli aqtarylyp jatyr. Eń basty ókinish onyń tergeý isi áli qolǵa túspeı tur. Degenmen úmitsiz emespiz. Biz bastan ótken tájirıbede UQK qupıa arhıviniń qulpy ońaılyqpen ashyla qoımaıtyn. Talaı sergeldeńge salatyn. Eger bul joly da sóıtip baryp izdegen joǵymyz tabylsa eńbektiń qaıtqany dep bilemiz. Bizge ázirge beseneden belgilisi — B.M.Atshybaevtyń ulttyq zıalylarymyzdyń ishindegi Muhametjan Tynyshbaevpen shendese alarlyq kórnekti tulǵa ekendigi. Endi sony ashyp, esil erdi eline tanytýdy borysh, paryz dep sanaımyz. Bul máselede jurtshylyq kómegine de dilgermiz. B.M.Atshybaev týraly biletinderin jurt ortaǵa salar dep kútemiz...

---