InfoHub Logo

Bıdaı uny, bıdaı nany – asqananyń myrzasy, astyń atasy sanalady. Onsyzda bı, bek sózderi tóre, myrza degendi bildiredi. Iaǵnı bıdaı ataýynyń ózi de onyń dánderdiń bıi ekendigin kórsetip turǵandaı. Bıdaı eginshiligi ólkemizde erekshe orynda. Elimiz álemde bıdaı eksporty boıynsha alǵashqy ondyqqa kiredi. Bıdaı uny kóptegen azyq-túlikterdiń shıkizaty. Bulardyń eń basynda – dastarhannyń tóresi nan keledi. Barlyq as mázirleri nansyz ótpeıdi deýge de bolady. Suıyq taǵam, qoıý taǵam, táttilermen de jelinedi. Adam kúnde bir tamaqty jeýden zerigýi múmkin, biraq nannan shyqpaıdy. Keıde úılerde tamaq az bolyp qalsa «Nan qosyp jeńder» dep eskertilip te jatady. Nannyń túrleri de kóp. Keı jerlerde arpa, suly, júgeri, kúrish undarynan da nan jasalady.  

Nannyń tarıhy alǵashqy adamǵa Adam paıǵambarǵa ulasady. Ońaı jáne arzan qol jetimdi bolǵandyqtan tarıhtyń alǵash kezeńderinen osy kúnder qarsańynda nanǵa degen suranys artyp, adamdar barlyq dáýirlerde nandy tutynyp kelgen. Zertteý jumystary boıynsha b.z.d. 3500 jyldary Mysyrda Tep qalasynda nan pisirilgendigi anyqtalǵan. Munyń dáleli tasqa oıylǵan sýretterdegi nan pisirý quraldary. Sondaı-aq Shvesarıadaǵy kólderdiń mańynda jasalǵan qazba jumystarynda nan jabýda qoldanylǵan tarıhı buıymdar da tabylǵan. Anglıadaǵy Brıtan mýzeıinde (British Museum) 5000 jyldyq Mysyrlyq nan bólshekteri bar.

Jańa Gvıneıada ósetin Nan aǵashy da ereksheligimen nazarǵa enedi. Bul aǵash nanmen kartop dámine uqsas jemis beredi. Iaǵnı je­misiniń krahmaly kóp, dámi bıdaıdyń nany sıaqty. Jergilikti turǵyndar muny shıkideı de, qýyryp ta jeıdi eken.

Bıdaıdyń az jáne qymbat bolǵan zamandarda bıdaı nany baılardyń, arpa, suly nandary bolsa kedeılerdiń azyǵy edi. Al qazir kerisinshe baılar densaýlyqqa paıdalylyǵy turǵysynan qara un men arpa, suly nandaryn tutynýdy jón kórýde.

Qazaqta nandy joǵary tutady. Tek qazaq qana emes, jalpy musylman qaýymy nandy erekshe qasterleıdi. Nandy jerge tastamaıdy, qıqymyn da shashpaıdy. Bir qolmen úzbeıdi. Jerge túskendi tazalap joǵary kóterip qoıady. Bul halqymyzdyń dinine berik bolǵandyǵyn, dindegi obal, ysyrap uǵymdaryn jiti ustanatyndyǵyn kórsetedi. Nan týraly maqal-mátel, danalyq sózder de kóp: «As atasy – nan», «Nan – bereke bastaýy», «Dándi shashpa, nandy baspa», «Nan – tamaqtyń atasy, Yntymaq kóptiń batasy», «Nan – dastarhanǵa sán» t.b.

Kez kelgen nárseniń qadiri qoldan ketkende, joq kezinde qatty bilinedi. Oǵan  ata-babalarymyzdyń bastan keshirgen san túrli asharshylyq, jut, soǵys jyldary mysal bola alady.

Marıa Antýanetta

 

Fransıanyń hanshaıymy Marıa Antýanetta aıtty dep tanylyp, al negizinde fransýz jazýshysy Labrúıerdiń romanynda ótken «Nan tappasa, tort jesin!» sózi máshhúr. Aýyz-eki hıkaıa boıynsha ómirinde múldem tarshylyq kórmeı ósken, únemi bir qoly maıda, bir qoly balda ósken Marıa Antýanettaǵa eldegi ashtyq, nan tapshylyǵy týraly jetkizilgende, «Sol da sóz be, nan tappasa tort jesin» degeni aıtylady.

AQSH-tyń prezıdenti Gerbert Gýverdiń de «Soǵysta alǵashqy sóz zymyrandiki, sońǵy sóz nandiki» degeni máshhúr. Sonyń mysaly ekinshi dúnıejúzilik soǵysynda kóptegen elderde nan tapshylyǵy oryn alyp, nan talonmen sanaýly túrde beriletin jaǵdaıǵa keldi. Tipti nannyń mólsherin kóbeıtý úshin kebek, emen jańǵaǵy, alabota, sypyrǵynyń dánderin de dıirmennen ótkizip qosqandyǵy aıtylady.

Bul oraıda osy soǵys jyldary dúnıege kelgen Túlkibas aýdanynyń turǵyny Maqashuly Muhtar (73 jas) atanyń aıtyp bergeni bar edi: «Anamnyń aıtýynsha ákem Maqash soǵysqa attanar aldyn, úıdegi dýaldardyń ishin káýek etip soǵyp, ishin bıdaımen toltyryp, bul týraly eshkimge tis jarmaýdy aıtyp ketken eken. Asharshylyq boı alǵan kezeńde kishkentaı ǵana tesikten kúnde azdap bıdaı alyp nan qylyp kúneltken eken. Bir-eki ret ashyqqan kórshilerge de bergen kórinedi. Keńestik ıdeologıa ma, álde kúndeýshilik pe, kórshilerdiń biri muny joǵaryǵa jetkizip, sońy tárkileýmen bitken eken. Anam sodan keıingi ashtyqtyń zardabyn, bala-shaǵanyń nár tatpaı qınalǵan kezderin aıtyp, kóńili bosap jylap ta alatyn.»

Adamzat balasynyń negizgi azyq kózi, tarıh boıynsha eń kóp tutynyp kelgen qunarly qoregimiz nan biz úshin úlken nıǵmet bolyp tabylady. Sondyqtan bul nıǵmettiń qoldan ketpeýin, obal bolmaýyna da mán berýimiz mańyzdy másele. Alaıda elimizde de, jalpy dúnıe júzinde eń kóp ysyrap etilip jatqan azyqtardyń aldyńǵy qatarynda nan kelýde. Birikken ulttar uıymynyń azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyq uıymynyń málimdeýinshe: «Jyl saıyn dúnıe júzinde 1,3 mıllıard tonna azyq-túlik yryrap etilýde. Mundaı mólsherdegi azyqtarmen Afrıkadaǵy 842 mıllıon ash adamnyń qajettiligi qamtamasyz etýge bolady.» Mysalyǵa osy nan ysyrapynyń aldyn alý maqsatynda Túrkıa memleketi zertteýler júrgizip bir jylda 2,17 mıllard nan ysyrapy oryn alyp jatqandyǵyn anyqtaǵan eken. Munyń aldyn alý úshin byltyrǵy 2013 jyly «Nan ysyrapynyń aldyn alý jobasy» barysynda kóptegen qoǵamdyq, áleýmettik is-sharalaryn ótkizipti.

Nandy ysyrap etý, obal qylý – shúkirsizdik bolatyndyqtan jáne kedeılikke sebep bolatyndyqtan da ata-babamyz nandy qasterleýdi jiti ustanǵan bolsa kerek. Nan tapshylyǵyn kórmegen keıingi urpaq, muny ózdiginen túsine bermeýi múmkin. Sol sebepti nıǵmetiniń qadirin bilip, qasterleýdi árkim óz úıinen, bala-shaǵasynan bastaýy tıis. Osylaı ár otbasyda jańǵyrǵan tárbıe qoǵamnyń da osy jaqsy ádet-ǵurypyn umytpaýyna sebep bolady.

Jalpy adamzattyń aınymas azyǵy sanalatyn nan týraly derek aıta berse kóptep kezdesedi. Sózdi kóp soza berseń dámi qalmaıdy demekshi, maqalamyzdy qoryta kele dastarhanyńyz merekeli, nan-tuzyńyz berekeli bolǵaı demekpiz!

---