InfoHub Logo

OǴYZ MEMLEKETİ, Oǵyz memlekettik birlestigi, 9 – 11 ǵ-larda Qazaqstan jerinde ómir súrgen. Negizgi aýmaǵy Syrdarıanyń orta aǵysynan Edildiń tóm. boıyna deıingi aralyqty qamtydy. Ońt-te Horezmmen, Maýerannahrmen jáne Horasanmen shektesti. Bat. Túrik jáne Túrkesh qaǵandyqtary qulaǵannan keıingi taıpalar arasyndaǵy ózara kúres pen Qarluq qaǵandyǵynyń qurylýymen baılanysty Bat. Jetisý jerin mekendegen oǵyz taıpalary 8 ǵ-da bul óńirden kóshe bastady (q. Oǵyzdar). 9 ǵ-dyń bas kezinde oǵyzdar qımaqtarmen jáne qarluqtarmen odaqtasyp, qanǵar-pecheneg birlestigin talqandap, Syrdarıanyń orta jáne tóm. aǵysy alqaby men Aral óńirin qaratyp aldy. 9 ǵ-dyń sońynda Aral óńiriniń solt. jaǵyndaǵy saıası ústemdikti qolyna alǵan oǵyz kósemderi hazarlarmen odaq quryp, pechenegterge qaıta soqqy berip, Edil men Jaıyq óz-niń aralyǵyn ıelendi. 10 ǵ-da O. m-niń astanasy bolǵan Jańakent q. (Iangıkent nemese Jańa Gýzıa) Eýropa men Azıany jalǵastyratyn mańyzdy kerýen joly torabyna ornalasty. Jańakent arqyly mańyzdy kerýen joldary qımaqtar eline, Horezm men Maýerannahrǵa ótti. O. m-niń joǵary bıleýshisi “jabǵý” (ıabgý) dep ataldy. Olardyń “kúl-erkinder” degen keńesshileri boldy. Jabǵý resmı túrde saılanyp qoıylǵanymen, bılik atadan balaǵa muraǵa qalyp otyrdy. Degenmen, basqarýdyń áskerı-demokr. túri saqtalǵandyqtan, jabǵýdyń bıligi taıpa kósemderi keńesimen shekteldi. Memlekette turaqty alym-salyq júıesi boldy. O. m. Eýrazıanyń saıası, áskerı tarıhynda mańyzdy ról atqardy. 965 j. Oǵyz jabǵýy men Kıev knázi Svátoslavtyń arasynda hazarlarǵa qarsy áskerı odaq jasalyp, nátıjesinde Hazar qaǵandyǵy talqandaldy. Hazar qaǵandyǵynyń qulaýy O. m-niń saıası qýatynyń ósýine sebepshi boldy. 10 ǵ-dyń aıaǵynda oǵyz jabǵýlary Kıev knázderimen birige otyryp, Edil bulǵarlaryn kúırete jeńdi. Biraq 11 ǵ-dyń basynda O. m-nde ishki saıası-áleým. qaıshylyqtar týyp, álsireı bastady. Bul jaǵdaıdy Jent mańyna 10 ǵ-dyń orta kezinde kelip qonystanǵan saljuqtar paıdalandy. Saljuqtar Jent q-n basyp alǵanymen, uzaq ýaqyt ustap tura almaı, ketýge májbúr boldy. Kóp uzamaı oǵyzdar qaıta kúsheıip, 1041 j. Horezmdi basyp alady. Alaıda 2 jyldan keıin oǵyz jabǵýlarynyń sońǵysy Shahmálik saljuqtardyń qolyna túsip óltiriledi. Saljuqtarǵa qarsy uzaq jyldar júrgizilgen soǵystar men qaqtyǵystar O. m-n ishteı álsiretip, ol qypshaq taıpalarynyń soqqysynan birjolata qulady. Oǵyzdardyń bir bóligi Shyǵys Eýropaǵa, Kishi Azıaǵa ketti, endi birazy Maýerannahrdaǵy Qarahan áýletiniń jáne Horasandaǵy saljuq bıleýshileriniń qol astyna kóshti. Qalǵandary 11 ǵ-dyń ortasynda Deshti Qypshaqtyń túrki tildes taıpalaryna birte-birte sińisip ketti. Oǵyzdar kóshpeli mal sh-men aınalysty, Syrdarıa alqabyndaǵy qalalarda dándi daqyl egip, baý-baqsha ósirdi. Olardyń kópshiligi otqa tabynýshylar boldy. Sonymen birge oǵyzdar arasynda birte-birte ıslam dini taraı bastady. Syrdarıa alqabyndaǵy, Aral t., Kaspıı t-niń solt-ndegi jerlerdi mekendegen oǵyz taıpalary qazaqtardyń etn. tarıhynda eleýli ról atqardy. Tarıhı ańyzdarda olar qazaq, túrikmen, ózbek, qaraqalpaq halyqtary atalarynyń biri sanalady.

Derekkózi: "Qazaqstan" ulttyq ensıklopedıasy, Almaty, "Qazaq ensıklopedıasy", 1998 j. 7-tom

---