InfoHub Logo

QARLUQ QAǴANDYǴY – 766 – 940 jyldar aralyǵynda Jetisý jerinde ómir súrgen memlekettik birlestik. Bat. Altaıdan qonys aýdarǵan qarluqtardyń Jetisý men Ońt. Qazaqstanǵa ornalasýy jergilikti oǵyzdar men túrgeshterdiń qarsylyǵyn týǵyzdy. Qarluqtar 766 j. Taraz ben Sýıabty alyp, Jetisý men Qashǵardan Syrdarıanyń orta aǵysy men Ferǵana aımaǵyn qamtyǵan memleket qurdy. Osy úlken aımaqta mekendegen taıpalar túgeldeı qarluq kósemine baǵyndy. “Jabǵý” sheni 840 jyldan bastap “qaǵan” dep ataldy. Q. q. bıleýshi shyǵysta Tarym, batysta Ferǵanadan asyp Toharıstanǵa deıin saıası ústemdik júrgizdi. 8 – 10 ǵ-da qarluq taıpalary Qazaqstan jerinde Balqash pen Ystyqkól k-deri men İle, Talas ózenderiniń alabyn, Tán-SHannyń baýraıy men Otyrarǵa deıin sozylǵan Isfıdjab óńirin jaılady. Qarluqtar ózderimen shekaralas oǵyz, qypshaq-qımaq taıpalarymen, ońt.-shyǵysynda tıbettiktermen saıası, mádenı baılanys jasady. Shyǵysynda uıǵyr qaǵandyǵymen báseke kúres júrgizdi. Qytaıdyń qoldaýyna ıe uıǵyr qaǵandyǵyna qarsy Q. q-nyń shyǵystaǵy odaqtasy tıbettikter boldy. Qarluqtar batysynda Maýerannahrdyń solt-ndegi ólkelerge qaýip tóndirgen arab basqynshylaryna qarsy turdy. Otyrar, Isfıdjab, Taraz bıleýshileri arabtarǵa toıtarys berip otyrdy. Qarluqtar Orta Azıadaǵy soǵdylar men túrkilerdiń arabtarǵa qarsy qozǵalystaryn qoldady. Keıin olar ıslam dinindegi samanı áýletimen baqtalastyq soǵys júrgizdi. Al samanıler qarluqtar arasynda ıslam dinin taratqysy keldi. Olar 893 j. Tarazdy jaýlap alyp, ıslam dinin qabyldatty. Jetisý qarluqtary samanılerge toıtarys berýmen birge olardyń ıelikterine shabýyl jasady. 904 j. Maýerannahrǵa qarluq áskerleri joryq jasady. Biraq sheginýge májbúr boldy. Al 910 j. samanıler qarluqtardyń Qulan q-na (qazirgi Lýgovoı st.) joryqqa shyqty. Q. q-nyń ońt-ndegi shet el basqynshylarynyń ústemdigi kelip qurylǵan Qarahan memleketiniń Maýerannahrdy óz ıelikterine qosýmen aıaqtaldy. Q. q. saıası, áleým. qurylymy jaǵynan feod. memleket edi. Qarluq qoǵamynda jeke menshik damydy. Avtory belgisiz “Hýdad ál-Alam ...” shyǵarmasynda qarluqtardyń mekeni túrikterge qarasty aýmaqtyń ishindegi qalalary men eldi mekenderi, turǵyn halqy kóp eń baı ólke boldy delingen. Osy shyǵarmada qarluqtarda 25 qala men eldi meken bolǵany aıtylady. Qarluqtar Jetisý men Ońt. Qazaqstanda qalalar mádenıeti men Uly Jibek jolynyń órkendeýine yqpalyn tıgizdi. Shyǵ. Túrkistandy mekendeıtin basqa da túrki taıpalary 940 j. eldiń astanasy Balasaǵundy basyp alǵannan keıin Q. q. saıası sahnadan ketti.

Ádeb.: Syzdyqov S.M., Qarlyq memleketiniń tarıhy, A., 2000.

S. Syzdyqov

"Qazaq ensıklopedıasy"