InfoHub Logo

Týǵanyna 100 jyl tolýyna oraı

Sybyrlaǵandy Qudaı estimeı me degendeı, bolmaǵandy boldy dep ótirik aıtýdyń keregi bola qoımas. Men Márıam Hakimjanova apamyzben tirliginde bálendeı syrlasyp, kóp bile qoıǵan da, sóılesip, syrlasyp kórgen de adam emespin. Alystan atyn estigenimiz bolmasa, kezinde o kisiniń kitaptaryn da qalt jibermeı qadaǵalaı oqyp otyryp edim dep jáne ótirikshi bola almaımyn. Keıin alystan júzdesip, birde bas ıe, birde bas ızese sálemdese júrip te ol kisige degen syılastyǵym men qurmetimniń birtindep arta túskeni bolmasa, qatar júrip til aıqastyra qoıǵan kisiler emespiz. Jalǵyz ret qana, onda da Farıza Ońǵarsynovanyń jeteleýimen JenPI-de birge bolǵanymyz bar. Umytpasam, ol qazir ótken ǵasyr atalatyn sonaý bir jetpisinshi jyldardyń sońy bolýy kerek, Farıza maǵan telefon shalyp, sol Qyzdar ınstıtýtynda Márıam apaımen kezdesý bolatynyn, soǵan biz ekeýmiz nóker retinde ere baryp, shashbaýyn kóterýimiz kerek ekenin aıtqan. Farızanyń minezin birazyńyz bilesizder, óktem sóılep úırengen, seniń qolyń bos pa, joq pa, yqylas-yntań bar ma, barǵyń kele me, kelmeı me dep surap jatpady, aıtym — bitti, kestim — úzildi dep, toqeterin biraq qaıyrdy da, kóshege shyǵyp kútip tur dep, jolshybaı kóligine mingestirip ala ketken. Qasynda Márıam apam bar eken. Qysyla baryp qastaryna jaıǵasqam.

Meniń anam Jupar da 1906 jylǵy edi. Sol kisimen jastary qatarlas ekendigin bilgendikten de bolar, kishilikpen qysyla baryp sálem bergen maǵan Márıam apam da bar yqylasymen buryla kóńil bólip, hal-kúı surady, kópten biletin kisideı-aq ózine birden-aq úıir etip aldy. Farıza sol erkin sóıleıtin zamandastyǵyn paıdalanyp birer ret artyq-kem ázil aıtqan bolyp edi, ony da barynsha sypaıy kúle otyryp, oryndy tejeı bergen. Bul kezde úlkendi-kishili aqyndardyń birqatarymen tanysyp, úıirsek bolyp qalǵan kezim ǵoı, maǵan, shynymdy aıtsam, ol kisi aqyn Márıamnan góri, ana Márıam retinde kóbirek unap, kóńilimdi ózine kóbirek bura bergen. Bir kórgen jandy júreginiń jylýyna osylaı oraı qoıatyn adamdar da bolady eken-aý dep oılaǵam eriksiz.

Qarańyzdarshy, shynynda da talant degenniń ózi de túrli-túrli bola ma deımin. Talanttyń bir qyry daryn, bir qyry qabilet bolar. Bireýler el bılep, jurt shúıleý arqyly kózge tússe, endi bireýler ınemen qudyq qaza júrip, oqý-bilim jolyndaǵy talantymen dittegen jerine jetip jyǵylyp jatady. Al endi osylardyń eshqaısysyna uqsamaıtyn, joly da, jóni de eshqashan túıispeıtin eń dara, bıik, aýyr eńbekpen de ekiniń biriniń qoly jete bermeıtin daryn — ol kisilik bolmys-bitim, sútpen kirip súıekpen ǵana shyǵatyn týabitti meıirim, meıirmandyq atalatyn talant. Ol kim kóringenniń mańdaıyna buıyra bermeıdi. Keıde nebir dańǵaıyr da dara daryn aqyndardyń ózine talanttyń osy bir qyry jetispeı jatady. Al alda-jalda tal boıyna sondaı qasıet uıalaı qalǵgan adam yń-shyńsyz úndemeı otyryp-aq aınalasyn úıirip, ıirip, óz mańyna top-toptastyra, óz aýzyna qarata buryp alyp keter edi. Eskiniń kózindeı bolyp kórinetin ondaı adamdardyń tálim-tárbıesi, meıirim-shapaǵatyn da, ónege-úlgisin de, jurtyna jasaǵan yqpal-áserin de bir ólshemniń boıyna syıǵyzyp, qolmen ustaı almaısyń, qapelimde naqpa-naq, dál anyq anyqtamasyn berýdiń ózi de qıyn. "Jaqsy adam" deıtin ólshemnen góri onyń aýqymy de keńirek, yqpaly zor. Ondaı adamdardyń izgiligi men úlgisinsiz, yqpal-yqalasynsyz, eshqandaı daryn óz betimen órken jaıyp, kógerip, kóktep, jetile túsip kete almas edi. Ondaı adamdar bolmasa mynaý jalǵan dúnıeniń ózi kúńgirt tartyp, ónerdiń ózi de óńinen aıyrylyp, kómeskilenip shyǵa keler edi. Sol alǵashqy azdy-kem júzdesýde Márıam apaıǵa qaraı otyryp, ár sózin yqylaspen tyńdaı otyryp, men osyndaı oıǵa kelgen bolatynmyn. Syrt qaraǵannyń ózinde qarapaıym deýge kelmeıtin, kelbetinde uıańdyqpen birge áldene ulylyq belgisi de qosa uıalap turǵan apamyzdyń aınala jurtyna osynshalyq nelikten syıly, nesimen syıymdy ekenin de sol joly tam-tumdap ańǵara túskendeı bolyp edim.

Keıin óleńderin oqydym, zamandastary men qalamdastarynyń ol kisi jaıynda azdy-kópti jazǵan estelikterimen tanystym, tálim kórip, tárbıesin alǵan etjaqyn izbasarlarynyń áńgimelerin tyńdadym, osylardyń bári arqyly qazaq eliniń bir ǵasyrǵa jýyq merzimindegi ádebıeti men áleýmettik tirliginiń qyzyǵy men shyjyǵynyń bel ortasynda júrgen, sol qym-qýyt rýhanı ómirindegi ózi qaldyrǵan izi de qatparly, alar orny da ózgelerden ózgeshe Márıam apaı Hákimjanovanyń aqyndyq, azamattyq, analyq beıne-bitimi sulbadan tulǵaǵa qaraı aınalyp, kóz aldymda aıdan-anyq qalpynda somdalyp, bekı túskenin aıta ketýge tıispin. Kisige bitetin zeıin men peıil, analyq meıir, izet pen iltıpat — Abaı aıtatyn "nurly aqyl men ystyq júrek" aınalasynan tabylatyn barlyq tabıǵı qasıetterdiń jıyntyǵy osy araǵa toǵysqandaı edi.

Kisiniń ózin bilgennen keıin baryp, onyń sózine de den qoıa bastaısyń. "Kisige qarap sóz alma, sózine qarap kisini al" — deıdi mundaıda Abaı atamyz da. Kisi bolmysyn birden tanytar sol bir shýaqty da qýatty sózdiń Márıam apaı boıyna darýy da kezdeısoqtyq emes eken. Qazaqtyń rýhanı tirshiliginde óz ornyn eshqashan eshkimge de bere qoımaıtyn uly pedagog Ybyraı Altynsarınge shóbereles týys bolsa, sol qatardaǵy taǵy bir áıgili pedagog Spandıar Kóbeevtiń ýájin tyńdasa, alǵashqy aıaq alys tálimdi kúni keshegi kúlli qazaq aýzyna qaraǵan Beıimbet Maılınnen alsa, qanatynyń qataıýy jolynda demeý bolyp, dem bergen adamdary Sáken Seıfýllın, İlıas Jansúgirovter bolsa, ornyqty minezi, oıly kókiregi bar jastyń tirlik jolyn qatelespeı dál tańdaýyna Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músirepov, odan bergidegi ult ádebıetiniń kósemderi Ǵalı, Taıyr, Dıhan, Ábdilda, Jaqan, Qasymdar qol ushyn berip, qatarlas qyzmet atqarsa, "árkimniń-aq talasy bar" óleń sóz Márıam apaıdan qashyp qaıda bara qoısyn-aý dep te oılaısyń. Attary atalǵan, atalmaı da qalǵan sol adamdardyń barlyǵy bul kisiniń qas-qabaǵyna qarap, kóńilderinen tasa etpeýge, qatarlarynan qaldyrmaýǵa tyrysypty. Sóıtipti de, keı kezde artyǵyraq ketip, onyń ıyǵyna nar kóterer aýyr salmaq ta artqan tustary az bolmapty.

Men sol alǵash júzdeskende ol kisiniń otyrys-turysyna, ımandy júzi men ıbaly minezine qarap, kóz ashqaly tarshylyq degendi bilmegen, toqpeıil, ne ishem, ne kıem degendi oılap bas qatyra qoımaǵan dáýletti uıanyń uıtqysy-aý dep oılaǵanym ras edi. Al óleńderin oqı kele, ol kisiniń de aýyr da azapty tirlikti bastan ótkizgenin, kóppen kórgen uly toı dep, sol bir tarshylyq pen taýqymettiń bárine qaıyspaı tóze bilgen, óz baqyty úshin kúresýden jalyqpaǵan, sol tabandylyǵy arqasynda aýyrlyq pen azaptyń bárin de jeńe bilgen adam bolǵandyǵyna qanyǵa tústim.

Arǵysyn aıtpaı-aq, sol kisiniń jazýshy Maǵıra Qojahmetova qurastyryp, "Ana tili" baspasy osy taıaýda shyǵarǵan bıylǵy úsh tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń alǵashqy tomyna taǵy bir úńilip kórińizdershi. Sol kitaptyń alǵashqy betteriniń birinde "Jıyrma toǵyz" deıtin óleń bar.

Avgýstyń jıyrma toǵyzy esten ketpes,
Sol kúni tókken jasym máńgi keppes,
Bulbulym baqshadaǵy torǵa tústi,
Kózimnen ǵaıyp boldy qolym jetpes.
... Sol kúnnen tas jutqandaı júrek aýyr,
Syrylyp, syrt aınaldy dos pen baýyr,
Kinásiz kináliniń boldyq biri,
Tútep tur qarsy aldymda qara daýyl, —

dep bastalyp, ómirlik qosaǵynyń, otaǵasynyń jazyqsyzdan jaý bolyp ustalyp ketkenin aıtyp, sol bir 1937 jylǵy stalındik zulmat jaıly habar ete kelip:

Ketti ol, qaldyq shýlap óńkeı jetim,
Jep barady júregimdi ishki dertim.
Jaqynsyz, janashyrsyz qaldyq shýlap,
Bárin de jat qyp qoıdy qudiretim! —

dep ishki dertin aqtara, ańyraı óksip alady da:

Amal joq, ómir zańy kóndim saǵan,
El-jurtym, ókpeleme sen de maǵan.
Jandym da jalt etip bir, sóndim lezde,
Ózi izder keıingi urpaq dese anam! —

dep ózin-ózi sabyrǵa shaqyryp, oqtam aıtady. Osy bir "ózi izder keıingi urpaq dese anam" degen sózinde jatyr edi kóp maǵyna-mán.

Osy óleńge jalǵas:

Qapıada qaq tóbemnen tústi jaı,
Jarq etti de, qaldy sónip Kún men Aı.
Ózegimdi órtep ótti, óksitti,
Bizdi nege aıamadyń, á, Qudaı?! —

deıtin oqyrmannyń da eńsesin ezer shýmaqtar túıdek-túıdegimen kete beredi de, budan ári:

Men júrmin Qaskeleńde kartop qazyp,
Balalarǵa tabam ba dep qystyq azyq.
Jarylyp eki qolym kús bop ketti,
Neden ǵana qarǵaldym, neden jazyp?! —

dep alady da, budan keıingi óleńinde:

Óksý men ókinishte ótti-aý ómir,
Qaıǵymen qaraýytyp sherli kóńil.
Keshegi lapyldaǵan ystyq júrek,
Sýydy, sýyqtyǵy beıne temir! —
Jas jetpeı qyraý basty samaı shashty,
Ýly oı ózegime aralasty.
Sum ómir sylań qaǵyp syrt aınaldy,
Jaralap, keleke etip qyrshyn jasty, —

dep bir ótedi. Sóıtedi de budan keıingi óleńinde:

Ezilme, júrek, ezilme,
Sharshap júrgen kezimde.
Shydamasań óle qalshy,
Mazamdy almaı, ezil de! —

dep shıyrshyq ata shıryǵa túsedi.

Bul súıip qosylǵan jary Serǵalıdyń on jylǵa aıdalǵanyn estigende Orynborda jazylǵan óleńi eken.

Óz basynan ómirdiń osyndaı ashshy-tushshy azabyn ótkere júrip, týabitti meıirimdiginen, keńpeıildiliginen áste kóz jazyp kórmegen Márıam apaı ádebıetimizge ózinen keıin kelip qosylǵan, týǵan sińlisindeı bolyp ketken Zıash Qalaýovaǵa qanshalyqty izet-qamqorlyq jasap, qol ushyn beredi deseńizshi. Ólenderine qarasańyz, ómirden qyrshyn ketken Zıash úshin ol kisiniń úıiniń tóri qashan da bos, qoly da kóńili de ashyq bolǵanyn kóremiz. 1941 jyly jazylǵan bir óleńinde:

Búgin bizge Zıash keldi keshtetip,
Jas baladaı, joq sıaqty este túk.
Jany jaırań, júzi jarqyn jas aqyn,
Domalaıdy óleń bolyp sózi tek.
Kún de sýyq, salqyn edi úıimiz,
Aıtarlyqtaı emes edi kúıimiz,

deıdi de:

Otyrdyq biz jaryǵymen maıshamnyń,
Aýyq-aýyq aıtty Zıash zarly ánin,
Óz balamdaı erkeleıdi syrlasyp,
Aıtpasa da túsinikti syrdy ashyp, —

dep sol kóńil-kúıinen de, turmys-tirligimen de habar etedi. Osy saryndas:

Búgin mine, demalys,
Zıashpenen jýdym kir,
Sekildi emes jáı tanys,
Sekildi maǵan týǵan bir, —

dep taǵy da Zıash ómirinen derek beredi. Budan keıin de:

Keldi Zıash, keskini onyń tym jabyq,
Eki kózden ystyq jasy tur tamyp, —

dep bastalatyn óleńi arqyly osy bir aqyn sińlisiniń taǵdyryna qabyrǵasy qanshalyq qaıysatynyn bildirse, osy óleńniń sońyna on jyl ótken soń baryp, 1952 jyly:

Dep jylady basyn súıep tósime,
Bar denesi solqyldaıdy esile.
Úsh kún jatty qoınymda qushaqtap,
Sol qylyǵy túsedi endi esime, — depti.

Osy ólenderinen-aq Márıam apaıdyń mana bir sóz basynda aıtqan analyq uly meıirimi barynsha ashyla, aıqyn kórine túspeı me! Árıne, azapty aýyr ómir de artta qaldy. Óleńiniń, óneriniń, kisilik, kishiliginiń arqasynda qatarynan ozdy. Qaınaǵan tirliktiń ashysymen birge táttisin de tatyp kórdi. Beınettiń zeıneti de bolatynyn dáleldeı alǵan edi.

Úsh tomdyqtyń uzyna boıynda aqynnyń úlken júreginiń lúpili, tamyrynyń soǵysy sezileri, kóńiliniń kún shýaǵy bar, sondaı-aq ol kisini kórmegen adamdar úshin de keskin-kelbet, bitim-bolmysy túgel boı kórsetip, kóz aldyńa kelip tura qalǵandaı áser qaldyrary da sózsiz.

Maǵan Márıam apaı Hakimjanova jumyr jerdi aldyna alyp, baıaý da baıypty daýsymen ómir jyryn áýenderge aıtyp otyrǵan, áldılep otyrǵan asyl Ana sıaqty bolyp elesteıdi. Bizdiń ádebıettiń atasy bary belgili, aǵalarymyz da bolǵan, al anasy deýge laıyq bir ǵana adam, — ol osy Márıam apaı dep bilemin men.

Endeshe, osyndaı ozat oıly adamdardy tek qana 100 jyldyq, 1000 jyldyq mereıtoılary tusynda ǵana eske alyp qoımaı, ártúrli taqyrypqa bóle otyryp, úlkendi-kishili kitabyn jyl saıyn shyǵaryp turýdy oılastyrsa bolar edi. Az da bolsa arzan baǵamen keıingi urpaǵynyń qolyna úzbeı jetip jatsa, nur ústine nur bolmas pa?! Jazýshylar odaǵynda jyl saıyn eske túsirý keshin ótkizip tursa da artyqtyǵy bola qoımas edi.

Meniń dosym Qoǵabaı Sárseke óziniń bir kitabynda Qazaqstanǵa kezdeısoq kelip bastyq bola qalǵan Kolbın Torǵaı jerin aralaǵan bir saparynda:

— Jangeldın degen kim bolǵan? — dep surapty degendi jazǵany bar edi.

Árıne, ol sózdi ulty bólek orys ókili aıtqan shyǵar dep jubanysh etýge bolar. Al, jyldar óte kele ózimizdiń myrqymbaı-sylqymbaılardyń biri de:

— Hákimjanova degen kim bolǵan? — dep surap júrmeýi úshin de sondaı bir ıgi sharalar kerek-aq.

Márıam apaı 50 jasqa tolǵanda 1956 jyly jazǵan bir óleńinde:

Elý tur ashyp qaqpasyn,
Kelemin men de jaqyndap,
Kóbeıe tústi-aý aq shashym,
Synalar kúnim jaqyn qap.
Elýge eki kelmespin,
Jartysy ǵoı júzdiń ol,
Júzge de kelip ólmespin,
Keler urpaq, aman bol! —

degen aqyn. Biraq ólgen joq. Keler urpaǵy aman-esen. Endeshe, ólmek te emes!

"Ádebıet aıdyny", 2006 jyl

---