InfoHub Logo

Bizdiń bul qazaq Syr boıynan aýyp kelgende, Ulytaý, Kishitaýdy qystap, Surqarasortyny jaılap, sol mańa[ıǵa] oryn teýip júripti. Baıanaýlaǵa «Barlybaı» urandy Básentıin [kelip] «Aq taban shubyryndy, Alqakól sulama» jylynan tyshqaq laq óltirmeı, din esen qalǵan eken. Oljabaı batyr sony estip, ózge Súıindik — Ulytaý, Kishitaýda tórtti-besti úıdi sońyna ertip, Baıanaýlaǵa kelipti. Kisiden surap mal jeı me? Toqty-torym, taı-týlaq, buzaý-taıynshany qýalap kelip jeı beredi.

Barlyq Básentıin birine-biri tyǵylyp, Baıanaýlanyń baýyryna jıylypty. Bir baıynikine tý bıe soıdyryp, jıylys qylysypty:

— Osy bir tórt-bes úı qystaı maza bermedi. Endigi jyly taǵy osyny qylady. Burynǵylar: «Kóp qorqytady, tereń batyrady» degeni qaıda? Qarasyn óshirip, kózin joǵaltyp keteıik! — desip otyrǵandarynyń ústine Oljabaı batyr ózi kirip kelip:

— Sender kóship ketip qalasyńdar! Biz aıyr órkesh túıemiz joq, baýyry sútti bıemiz joqtyqtan, taýda qalamyz. Tas kemiremiz be, taý kemiremiz be, úlespegen enshimiz bar. Kósh[er] eldiń kóshtigi bolsa, erý eldiń erýligi bar. Enshimiz bolsa, bólip, erýligimiz bolsa, berip ketińder! — degende, úıdiń oń jaq bosaǵasyna taıaý otyrǵan bir uzyn moıyn qý aýyz:

— «Biz óziniń qarashyǵyn batyryp, kózin joǵaltyp keteıik!» — dep otyrsaq, mynaý ne deıdi? degende, Oljabaı batyr ushyp tura kelip, jeke aýyzyn qynynan sýyryp ala umtylǵanda, anaý da jan ushyryp, qolǵa túspeı, qashyp shyǵypty. Oljabaı:

— Senderge qolymdy bylǵamaıyn, qylyshymdy qandamaıyn! Kúni erteń taǵaly tory taı qaldyrmaı, túp kótere jylqylaryńdy tıip alaıyn da, kúsh-qaırattaryńdy sonda synarsyń! — dep ketip qalypty.

Básentıin... tún ishinde alas uryp, búlinip, úrkip, kóshe qashyp, Ertis sýyna toǵytylyp, ajaldysy sýǵa ketip, ajalsyzy Ertisten ármen [arman] ótip ketipti.

Sol kúnderde Básentıin degen rýdan, «Taz» atalǵan urpaǵynan Jasybaı batyrdyń beti qaıtpaı júrgen kúni eken. ózi mergen, ózi jaýyrynshy eken:

— Aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen qalmaqtan bosatyp alǵan jerim edi. Men Oljabaımen aıtyspaı, qara qanǵa batyspaı, tastap  kóshe  qashpaımyn! — dep, jalǵyz úı qalypty. Bir jaman jobalǵy inisi bar eken. Aǵasynyń maly bolsa, baǵyp, otyny bolsa, jaǵyp, as-sýyn qylyp berý úshin qasynda jalǵyz-aq sol inisi qalypty.

Baıanaýla taýynyń qalyń ortasynda bir kól bar. Sol kóldiń kún shyǵysynda bir tasty «Tý tikken» desedi. «Oljabaı men Jasybaıdyń «Aıtysamyz» dep, tý kótergen jeri» desedi. Ekeýi munan buryn júzbe-júzge kelisip, birin-biri kórisken joq eken. Birin-biri kórisken soń, «ishpeı — mas, jemeı — toq» bolyp, ózdi-ózimen toıysyp (túıisip), «ursamyz, tebelesemiz» degendi qoıysyp, qoıan-qoltyq alysyp, qushaqtasyp, dos bolysty.

— Kel, ekeýmiz osy Baıanaýlada jatalyq,
Qoıdaı erip júrgen: buǵy, bulan,
Aladombaı, kerqýdany atalyq!
Jalǵandy jalpaǵynan basyp,
Merekege batalyq!
Bul taýdy: «Elsiz qaldy, ıesiz qaldy»
Dep, qalmaq keledi.
Kedergi bolyp,
Sonyń jolyn tosalyq!
Bir asýynyń aýzynda men jataıyn,
Bir asýdyń aýyzynda sen jat! —

dep, Shoıyndykóldi basyp ótetuǵyn joldyń asýynda Jasybaı jatty da, «Toraıǵyr kóli» degen kóldi basyp ótetuǵyn joldyń asýynda Oljabaı jatty.

Ol zamanda da qalmaq qosyny taý-taýǵa bekinip, taýǵa panalap júredi eken. Jasybaı jaýyryn jaqty. Jaýyrynǵa qalmaq qosyny Qyzyltaýǵa úıilip, tógilip tosyp qalǵany tústi. Qaraýyl qaraıtuǵyn tasyna shyqty. Qyzyltaýda bir tasqa shyǵyp, qalmaq qaraýylshysy da otyr eken. Bul ony kórdi de, ol muny kórdi. Úıine kelip, jaýyryn jaqty. Jaýyrynǵa qalmaq qaraýylshysynyń kóbine aıtyp barǵany tústi. Ol aıtqan eken:

— Asýdyń aýyzynda bir jandy qara kerdim. Kisi ekenin, qus ekenin aıyra almadym. Erteń qaraýylǵa taǵy shyǵamyn. Kisi bolsa, taǵy otyrady. Qus bolsa, bir jerde qozǵalmaı otyra bermes, ushyp ketken shyǵar, — dep.

Sol sózi jaýyrynǵa túsipti. Jasybaı qý súıekti úgip, kúl qylyp, bir aq shúberekke túıip, bir týlaqtyń pushpaǵyna baılap, qaraýyl qaraıtuǵyn tasyna  shyǵypty. Shyqsa, qalmaqtyń qaraýylshysy otyr eken. Kún qatty daýyl, ýildep turǵan jel eken. Týlaqty aspanǵa ushyryp, kúldi shashylatuǵyn qylyp qoıa beripti. Qalmaqtyń qaraýylshysy qýanyp, júgirip, kóbine baryp aıtypty:

Keshegi qus eken, aspanǵa ushty, sańǵyp jiberdi. Qus ekenin sonan bildim! — depti. Qalmaqta da jaýyrynshy bar eken. Jaýyryn jaǵyp jiberip, qarapty da, aıtypty:

Ol — qus emes, kisi. Ózi jaýyrynshy, ózi mergen. Bizdiń qaraýylshy: «qus eken», — dep oılasyn dep, týlaq ushyryp, kúl shashyldyrypty.  Al  jalma-jan  attaryn- dy ertteńder! Erdiń aldyńǵy qasyn attyń kótine qaratyp ertteńder! Jaýyrynǵa attyń basy túspeıdi, erdiń qasy túsedi. «Qaıtyp ketken eken» dep, beıǵam bolsyn. Tún qatyp júrip, tún ishinde baryp, asýdyń aýyzyn alyp, tura qalyńdar! — depti.

Qalmaq óz jabdyǵyn qyla beredi. Jasybaı úıine kele sala jaýyryn jaqsa, erdiń qasy ármen qarapty.

«Bálem, qashyp ketken eken ǵoı» dep, beıǵam jata beripti. Jaýyrynǵa nandy da qoıdy. Sóıtse, qalmaq tún boıy júrip, tún qatyp kelip, otyz mergen jez aıyl myltyǵyn qatar ustap tura qalǵan eken «Bálem, endi kórinshi! Myń janyń bolsa da kóreıik!» dep. Jasybaıdyń oıynda dáneme joq, qannen-qapersiz (qannan-qabarsyz) qaraýyl tasyna shyǵa bergende, dál óndirshekten kózdep, murttaı ushyrypty. Baıǵus jaman inisi jan ushyryp: «Oljabaı, qaıdasyń?» dep qashty deıdi. Qalmaqtyń Oljabaı-Moljabaı oıyńda bar ma, asýdan asyp kelip, kóldiń basyna úıilip-tógilip túsip jatqanda, saryala týy salbyrap: «Oljabaı!  Oljabaılap!» kelip qalǵanyn bir-aq kórip, topyrlap qasha berdi. Oljabaı munyń aldyna shyǵyp, qaıyra qaıyryp: «Qoıdaı ıirip qyrmaǵan soń, ne keregi bar? — dep «Qalmaqqyrǵan» tasyna ıirip, qoıdaı qamaǵan eken. Sondyqtan ol tas «Qalmaqqyrǵan» atanǵan deıdi.

Sonda Oljabaıdyń joldasy Tórtýyl Baımurat degen batyr:

— Senimen tóbeleser bir qalmaq joq. Qalǵan-qutqan bolsa, maǵan saýǵa bermeısiz be? — dep, túse qalyp shylbyrynan ustap tura qalǵan eken.

Sonda Oljabaı aıtypty:

— Jasybaıdyń bir barmaǵynyń quny da tolǵan joq, — depti.

«Sonan keıin qalmaq Saryarqany kóksep, beri karaı bas- qan emes» desedi.

«Qalmaqtyń tamaq qylyp ishetuǵyn saımandary úıilip-tógilip kól basynda qalǵandyqtan, «Shoıyndykól» atanǵan deıdi.

«Jasybaıdyń ózin asýdyń ústinde jurt júretuǵyn joldyń ústine qoıyp, ol asýdyń «Jasybaı asýy» atalǵany — sol» desedi.

Jasybaıdyń dene topyraq molasy ótken-ketkenniń atynyń aıaǵynyń astynda jıyrma jetpegen kúnimizde asýdan birge asqan sıysba (sısebe) qulaq shaldar: «Mine, Jasybaıdyń molasy» dep, kórsetip edi. ózge joǵalsa da, mola joǵala ma? Jazdygúni jer qarada júrgen jandar kóredi.

Qazaq áýlıe, bir aýyz sózi bosqa dalaǵa ketpeıdi: «Jaýyrynshyny jaý alady, Esepshini jut alady!». Jasybaıdyń ólimine sebep bolǵan óziniń jaýyrynyna sengendigi.

* * *

«Kómekeı áýlıe» atanǵan Buqar jyraý aıtady ǵoı:

Musylman (pusyrman) bolsań, ketińiz
Syrdarıadan ótińiz!
Jıdelibaısyn  jetińiz,
Kisisi júzge kelmeı, ólmegen,
Qoılary eki qabat qozdaǵan,
Solaı qaraı jetińiz! — dep.

— Kel, bozbala, qoıǵa qoshqar qoımańdar! Sıyrdy buqasyz, túıeni býrasyz, jylqyny aıǵyrsyz qylaıyq! Maldy úsh jyl tý saqtap, osyny qylaıyq! Bizden burynǵy aýǵandar solaı aýǵan. Sol jaqta ósip-ónip, «Aýǵan eli» atanyp qalǵan. Aýǵandardyń ilki (ılgi) basy — Asan qaıǵy.
Anan [onan] — Soraton (suraton), Qaztýǵan, Oraq-Mamaı, Telaǵys, Tama, Shora batyr, Kishi júzden shyqqan — áz Edige. «Mynaý Abylaı qansha?» desip kóterip, maktaǵanyńmen, «Jalań aıaq, jar keship, janym qaıda barsam, qalady?» dep jalańbut kelgen sart qoı. Bir kún k...tin orysqa beredi, bir kún k...tin  shúrshitke  beredi. K...tin shúrshitke bergeni emes pe? Tula boıy tuńǵyshy Ádildi shúrshit patshasyna: «aq úılige» berdi. K...tin orysqa bergen emes pe? Kishi júzdiń jeriniń shuraıly jerinen Troıskıdi jármeńkelikke berdi. orta júzdiń jeriniń shuraıly jerinen Qyzyljardy jármeńkelikke berdi. Kel, osydan ketelik. Jer shuraıy Jıdelibaısynǵa jetelik! — dedi.

Jurt jumyla «áý» desti. Adamdy oıǵa alǵanyna jibermeıtuǵyn bir taǵdyr degen tusaý bar ǵoı. Oılamaǵan orynnan sap etip, jaǵadan alyp, shap etip, Ereımen taýynyń kún batysynda aıaǵynan aldy, tósek tartqyzyp, shalqasynan saldy. Sonda ózi arman qylǵanda, neni arman  qylǵan eken? Qyryp, joıyp, qıratyp júrgende, qylatuǵyn isi naızager eken. Naızamen túıreı shanyshpaı, qalyby (qalby) shanyshady eken de, kıiminen túırep, túsiredi eken. Onyń súıtip túırep túsirgen jany atqa minýge jaramaı qalady eken. Sonda ókingendegisi — óltirmegenine ókinipti:

— Ózim kisi óltirsem, ajalym kisiden bolar edi. Qoı boǵyndaı qorǵasyn maǵan buıryqsyz bolyp, jamandardaı tósekte sulap jatyp, «qaǵyndydan» óldim-aý! — dep, barmaǵyn julyp-julyp shaınap tastaǵan eken deıdi.

Bolmasa men aýyrǵanda qasynda, ólgende, basynda bolǵan jan emespin. Munyń artynyń úbirli-shúbirli bolyp, ósip- ónip júrgeni sondyqtan eken.

Qazaq qatynynyń urpaǵy — bir taıpa el, qalmaq qatynynyń urpaǵy — bir taıpa el. Bir karaqalpaq qatynynyń urpaǵy bar, onysyn jurt: «Qalpaq» deıdi. Eginge túsken shegirtkedeı jybyr-jybyr, qybyr-qybyr etip jatqan birdeme. Shiderti degen ózenniń basynan kydyrsań, aıaǵyna sheıin Oljabaı urpaǵy bolady.

«Denesin Áziretke aparamyz» dep, denesin  kurt-irimshik jaıatuǵyn sóredeı sóre jasap, sórelep qoıypty. Aqyrynda Áziretke apara almaı, Kókshetaý mańaıynda ózderiniń jaılap júretuǵyn jaılaýlaryna qoıypty. Ólgen jeri — «Oljabaı seresi» atanǵan. Ol jer osy kúnde «Oljabaı qalasy» atandy. Kómilgen jeri «Oljabaı tamy» atanyp, Maılyqara maıdannan salt atpen tas tasyp, tastan jasaǵan tamy bar. Oljabaı batyr ózi ólerinde aıtqan eken:

— Meniń úrim-butaǵymnyń jaý dese, kóteni lúpildeıdi, daý dese, kómeıi búlkildeıdi, — dep.

Estigen sózimnen sóz qalmasyn, «estigen qulaqtyń jazyǵy joq» demedi me?!

Oqýǵa keńes beremiz:

Súıindik Oljabaı batyr ertegisi

Ótegenniń qyz berýi

Ótegenniń qaryzyn qaıtarýy

---