InfoHub Logo

Novela

Biz baqytty edik.

Ómirde joqshylyq, taryǵýshylyq bar deıtin, biraq ony biz kórmegen edik.

Ómirde eriksizdik, ezýshilik bar deıtin, biz ony da kórmep edik.

Bizdiń ómir — baqytty ómir edi.

Biz tek baqytty, qýanyshty ómirdiń aıasynda ósken edik. Sondyqtan da biz ómirimizdiń, bul qasıetterin jaqsy biletin edik. Biraq biz ómirdiń sulý, kórkem ekenin bilmeıtin edik.

«Bizdiń ómir kórkemnen de kórkem, sulýdan da sulý ǵoı» — degen aqyn sózin baqytty, qýanyshty aıtady ǵoı dep túsinetin edik.

Al, aıtaıyq: quralaı kózdi qyzdyń kórkemdigi men ómirdiń kórkemdigin eshqandaı janastyǵy, jaqyndyǵy joq qoı dep oılaýshy edik. Ómir degen erkek emes, qyz emes, jer-sý emes, qala emes, onyń symbatty denesi, oımaqtaı aýzy, oınaqshyǵan kózi joq. Bul ómirdiń jaqsy, baqytty, qýanyshty ekeni ras, al sulýlyǵy túsiniksiz deýshi edik.

Biraq esterińizde bolsyn, ómir týraly ushqalaq oıdyń, qateniń barlyǵyn ómirdiń ózi ashyp beredi. Bul jóninde de solaı boldy. Óz ómirdiń kórkemdigin kózimizben kórdik. Onyń sýretin de salyp aldyq. Bul bylaı bolǵan edi.

Qala qalyń kók aǵashtarǵa bólenip, úıleriniń murjalary da japyraqtar arasyna jasyrynyp kórinbeı, taý eteginde jatatyn.

Biz sol taý etegine qaraı shyǵatyn oqtaı túzý kóshede turatynbyz. Meniń bir sýretshi joldasym boldy. Ekeýmiz kún saıyn onyń bolashaq sýretshi sulý qyz izdeıtinbiz.

Biz turǵan kóshe birte-birte joǵarylap, betkeıdi órmelep, kóterilip baryp aldynda kese-kóldeneń jatqan taýǵa ıek arta bitetin. Kemeniń shetinde taý betkeıine órmeleı bitken qalyń jemisti baqsha bolatyn. Biz joldasymyz ekeýmiz kúnde kóshemen joǵary kóterilip, osy qalyń baqshany aralap ótip, taý tóbesinde sekirip aǵyp jatqan ózenniń jaǵasyna kelip, qalyń aǵash kóleńkesinde jatatynbyz. Tómende, betkeıde qalyń aǵash arasynan kórinbeı, kók aǵashtardan jasalǵan kórpesin aıqara jamylyp, jasyl japyraqtardy búrkenip bizdiń qala jatatyn. Biz sol qalaǵa kóz jiberip, kóńilimiz shalqyp, taý sýyna shomylyp, dem alatynbyz.

Ásirese, keshke taman kún eńkeıip nazaryn basqa jaqqa aýdarǵanda, jel tynys alyp, tabıǵat kórkemdigine múlgigende, osy betkeı men baqshalar ústi taýdyń salqyn aýasyna, neshe túrli gúlderdiń jupar ıisine tolatyn.

Sol hosh ıis, salqyn aýa deneni balqytyp, býynyna deıin túsip, kóńildi shalqytyp, ózińdi bir kirshiksiz gúldeı taza etip jiberetin.

Tabıǵattyń árbir qımyly — sulý qyzdyń kóz qarasy, syzylyp shyqqan mýzyka sıaqty óte kelisti de, áserli bolatyn.

Ne degenmen men onda aqyn edim. Aqyn bolǵanda óleń jazý emes, janymnyń, sezimniń názik mýzykalyq jaǵdaıdy shamaly bolsa da túsine bilgenin aıtam - aý.

Bir kúni ózen jaǵasynda jatqanymyzda ózenniń tómengi jaq boıynan shyqqan kúlki estildi. Kúlki — áıeldiń kúlkisi. Biz osy ýaqytqa deıin áıel daýsynyń qandaı ekenin aıtyp bere almaımyz. Kúlki tek shalqyp shyqty.

Mynandaı jaǵdaıdy kózińizge elestetińiz:

Keshke jaqyn jel tynyp, salqyn aýa, túrli gúl, shópterdiń jupar ıisine tolyp ol ıis aǵashtardyń arasynda qozǵalmaı turǵanda, gúl arasynda ómir súretin ádemi kóbelekter sol gúl ústinde órshı ushyp sekektep, ár jerge bir qonyp júredi. Sol ýaqytta baqshada jastyqtan, baqyttan, shattyqtan, sulýlyqtan tasyp shyqqan eshbir qaıǵy-ýaıymsyz, taza kúlki elestedi.

Árıne, bul jaǵdaılar adamǵa áser etpeı qoımaıdy. Qaıǵyly adamdy shattandyryp, qýanyshty adamdy qaıǵylandyryp jiberedi.

Bundaı kúlkiler kúlki ıesiniń kim ekenin tolyq ashyp bermese de, onyń kirshiksiz, tabıǵı qýanyshyn, baladaı aq kóńil taza jandylyǵyn, sonymen qatar onyń óte qyzý jastyǵyn, denesiniń saýlyǵyna, óziniń erekshe kórkem ekendigine senimdiligin, alǵashqy taza tabıǵatpen aralasyp jatqandyǵyn kórsetedi.

Biz ornymyzdan turdyq. Sol ýaqytta betkeıden baqsha arasynan bir qyz, bir jigit shyǵa keldi. Biz dál jańaǵy kúlkini kózimizben kórgendeı boldyq. Qyz bir jerde turmaıdy, túlki qusap, taý sýy qusap, tastan-tasqa sekiredi. Qyz ben jigit sýdy jaǵalap bizdiń qasymyzǵa keldi. Jigit tasqa otyrdy da, qyz túregelip turdy.

Kúlkiniń ıesi — qyzdy biz endi jaqsylap kórdik. Bul on jeti-on segiz jasar qyz edi. Qyz jalań bas, ústinde beli qynalǵan, jeńsiz, jaǵasyz sary kóılegi bar. Bileginde kishkentaı saǵaty bar.

— Mynaý asa sulý eken — dedi joldasym.

Teginde, qyz asa sulý edi. Biraq biz qyzdyń ıesi ádemi ekenin bile almadyq. Birazdan soń qyz ben jigit oılamaǵan jerde oryndarynan turyp, baqshanyń ishine qaıtyp kirip ketti. Biz bir-birimizge sóz qatpastan otyrdyq ta qaldyq. Bir ýaqytta joldasym ornynan qarǵyp turdy.

— Baryp tanysam — dedi de júgirip alyp ketti. Men artynan barǵanda, baqshanyń ishinde, kishkene kirpish úıdiń qasynda qyz kúnge kóriný úshin úlken shıdiń ústine órik jaıyp júr eken. Joldasym qasynda órik aǵashyna súıenip tur.

— Qaryndas, men sýretimdi, úlken polotno etip, portretin salýǵa siz sıaqty adamdy izdep júr edim — dedi ol qyzǵa.

Osy ýaqytta qyz:

— Qoıan! Qoıan! — dep aıqaı saldy.

Taý jaqtan tómen qaraı bir qoıandy bir tazy bastyrmalatyp qýyp kele jatyr eken. Qoıan ekenin men kelip baqshaǵa qoıyp ketti. Biz úsheýmiz de tura júgiripti. Qyzdyń qýanyshy qoınyna syımaı,kúmis kúlkisin baqsha ishine seýip, qulashyn jaıa qoıanǵa umtyldy. Qoıan seskenip, buryla qashyp baqshadan shyǵyp ketti. Bir mınýt ótpeı-aq qoıan da, tazy da tasaǵa túsip, joq boldy.

— Mine, sýretiń bolsa osyndaı sýret salshy: tazy entelep, aýzyn ashyp tap basýǵa sál-aq qalyp kele jatady. Qoıannyń kózi sharasynan shyǵyp, ólim tyrnaǵyna ilinýge sál-aq qalyp qashyp kele jatady. Bunyń ózi asa erekshe áser etetin sýret emes pe? Osy sýrettegilerdiń barlyǵy da natúrmort, dep ólgen qoıan, qusty, úzilgen alma, jarylǵan qaýyndy kórsetedi. Shyn sýreti bolsań áli úzilmegen, jarylmaǵan, aǵashta turǵan, ólmegen, ómir súrgisi keletin, ólimmen kúresken ańdy kórsetti. Adamnyń ózi de ómirmen adam emes pe?

Qyz sóılep bolyp, aǵashtyń kóleńkesine turdy.

Birazdan soń, oılamaǵan jerden qyz:

— Maqul, kórkemónerge paıdam tıetin bolsa, men qashpaıyn, biraq súıemin, qushaǵyńdy ashshy dep mazamdy alyp júrmeńder. Al oınap-kúlýdi ózim de jaqsy kóremin — dep kúldi.

Biz adresimizdi berip qosh aıtysyp, úıge qaraı kettik. Biz uzamaı artymyzdan qyzdyń, aıqaılaǵan daýsy shyqty.

— Meniń atym Dámeli Turarova — dedi qyz.

Joldasym túnimen uıyqtamady. Palıtrasyn, kıstasyn qolǵa alyp, úıdiń ishinde júrdi de qoıdy. Qyzdy túsiretin poza izdep áldeneshe kompozısıalar jasady.

Erteńine qyz keldi. Onyń qandaı sulý ekenin biz sonda bildik.

Dámeli komsomol múshesi, dárigerlik ınstıtýttyń stýdentkasy eken.

Eger de Dámeliniń bet turpatyn, denesin alatyn bolsaq, onyń tek úlken qara kózderi ǵana ádemi edi. Onan basqa qarapaıym qyzdardan asyp turǵan eshqandaı erekshelik joq edi. Dámeliniń sulýlyǵy da basqada edi.

Dámeli úıdiń ortasynda bir tynym tappaı tur. Áńgimelesip turyp bir maǵan, bir joldasyma qaraıdy, sóıtedi de basyn keıin qaraı bir silkip tastap, qolymen shashtaryn túzeıdi, sıpaıdy. Onan soń kúledi sóıtedi de betine, kózine ıa kúlki, ıa qorqynysh júgiredi, áıteýir, Dámeliniń denesi, qoly bir mınýt te tynysh turmaıdy.

Dámeliniń úlken qara kózderi de solaı, bir tynym tappaıdy. Kóz aldynda kóringen nárselerdiń barlyǵy basynan keshirgen, úırenshikti, biletin nárseler sıaqty. Kóz qarasy mınýt saıyn qubylyp turady. Birese kózderi terezeden kórinip turǵan sonaý Alataýdyń belinen bir jerine qadalyp, móldireı qalady. Birese ózine qymbat nárse taýyp alǵysy kelgendeı kósheden ótip jatqan adamdardyń betterine qaraıdy, qasyndaǵy sýretshiniń shashyna qaraıdy. Sóıtedi de bota kózi óziniń qaraýyna turarlyq bir nárseni taýyp alǵandaı jaırańdap, oınaqtap, oımaq aýzyna kúlimsireý paıda bolady. Birese qaraýdan zerigip, qara kózi tóńkerilip, bultqa jasyrynǵan aıdaı jasyrynyp jumylady.

Qyz kózin jumyp shalqaıady. Betine túsken bir top shashy keıin qaraı syrylady. Qyz kenet kózin ashady.

Joldasymen áýre bolyp, esh nárse shyǵara almady. Oǵan sebep mynaý eken:

Qyzdyń sulýlyǵy — onyń denesiniń, qolynyń sansyz ádemi qozǵalysynda, betiniń, kóziniń ár ýaqytta da qubylyp, kúlkige shomylyp turýynda eken. Kóziniń oınaqshýy, denesiniń, qolynyń tynbastan qımyldap turýy, onyń jastyǵyna, tazalyǵyna, kúmisteı taza kúlkisine qosylyp aıryqsha bir sulýlyq týǵyzady eken. Onyń sulýlyǵy — kerbez, óte kórkem qozǵalysynda, kóz qarasynyń qubylysynyń qubylýynda, kúlkisiniń tazalyǵynda eken. Egerde qubylýynda qozǵalysyn, qubylýyn toqtatyp. bir qalypta qozǵaltpaı sýretin salǵyń kelse, túk shyqpaıdy eken.

Dámeliniń sansyz názik qımyldaryn, tynyshtyq tapqyzbaıtyn qýanyshyn portretinde kórsete biletin áli tabý kerek boldy. Qozǵalysty ózgertýdi, nárseni ózgermeıtin bir qalypta túsiretin fotografıa sýreti. Dámelige týra kelmeıdi.

Osydan keıin joldasym óte qyzyq tvorchestvolyq jumysqa kirisip, barlyq dúnıeni umytqandaı boldy.

Kúzdikúni úskirik jel kósheni qýalaı kezip, qýarǵan aǵash japyraqtaryn jerge túsirgende, qara bult kórgen qaraqustaı taý tóbesin aınalyp, ketpeı qoıǵanda, kún sáýlesi túnde túsken bozqyraýdy tońazyǵan jerden betin ǵana jibitip, yzǵarly sýyqqa tótep bere almaǵan ýaqytta Dámeliniń portreti de bitti. Bul óte ádemi portret boldy. Povel. Sáýlesh, jaryqty, boıaýlardy erekshe sheberlikpe paıdalana bilgendikten be, álde qulpyryp, qubylyp turǵan Dámelige bizdiń kózimizdiń úırenip qalǵandyǵynan ba, áıteýir, portret myń qubylyp, jaınap turýshy edi. Dámeliniń portretinde otyrysy jaıly, búlk etpeı otyrǵan adamnyń otyrysy emes, qozǵalyp, qubylyp, áldebir ádemi qımyldar jasaıyn dep, jasap ta otyrǵan adamnyń otyrysy sıaqty. Bir shoq shashy Dámeliniń mańdaıyna túsipti. Mine, Dámeli basyn bir silkip, shashyn keıin qaıyraıyn dep tur. Ádemi qoly da omyraýyndaǵy kók lentany ustaıyn dep kóterilip keledi. Úlken qara kózderi oınaqshyp, qýanyshqa shomylyp, áldebir nársege balasha tań qalyp, jaınap tur. Betine, aýzyna kúlki júgirip, ózi de mýzykadaı jep-jeńil ekenin kórsetip, ushyp keteıin dep tur. Dámeli kókjıekten kóringen samoletke qarap tur. Egerde bul sýretti Dámeliniń bar armany lechık bolý ekenin biletin adam kórse, bul samolet kórip turǵan sýretten Dámeliniń júreginiń soǵýyn da esitken sıaqty bolar edi.

Bir kúni bizdiń úıge Dámeli keldi!.

Esikten kirip kelgen túrde:

— Amansyńdar ma? — degende, biz tipti shoshynyp kettik.

— Nege tań qaldyńdar. Dámelimin ǵoı — dedi ol jaı ǵana. Biraq bizdiń aldymyzda baıaǵy qulpyrǵan sulý Dámeli emes, aǵashtaı jansyz, sup-sur bireý tur edi. Bunda burynǵy Dámeli sulýlyǵynyń, tynym tappaıtyn qubylysynyń izi de joq edi.

— Meni áldebireýlerdiń japqan jalasy boıynsha baı qyzy dep mektepten, komsomoldan shyǵardy, men baqytymnan, qýanyshymnan aırylyp dalada qaldym, endi qaıtem, qaıda baram? — dep Dámeli oryndyqqa otyra ketti.

Biz sonda bildik.

Dámelini sulý etken onyń denesiniń, qolynyń kerbez, óte kórkem sansyz qozǵalysy, kóz qarasynyń qubylýy, kúlkisiniń kúmisteı tazalyǵy bolsa, sol sansyz kórkem qozǵalysty, qubylmaly ottaı ystyq kóz qarasty, taza kúlki týǵyzǵan Dámeliniń baqyttylyǵy, qýanyshy, shattyq ómiri, ýaıymsyzdyǵy eken.

Qýanyshty adam tynymdy bilmeıdi, onyń sekirgisi, bılegisi keledi. Qýanyshty adam tynysh jatqanymen onyń júregi týlap, dúrsildep turady. Qýanyshty jasyrýǵa bolmaıdy. Ol úlken qara kózderdi oınaqshytyp, jaınatyp, alma betti kúlkige shomyldyrady.

Mine, Dámeli qýanysh, baqyttan aırylyp edi, solǵan gúldeı kórkemdiginen aıryldy.

Dámeliniń kórkemdigi — qýanyshty ómir, baqyt eken. Bylaısha aıtqanda, Dámeliniń kórkemdigi — baqyt pen qýanyshtyń kórkemdigi eken. Men ómir kórkemdigi dep osyny aıtam.

Keıinirek is anyqtalyp, Dámeli ınstıtýtqa da, komsomolǵa da qaıta kirdi. Onyń qýanyshy, baqyty ózine qaıtty.

Biraq portreti biz osy ýaqytqa sheıin joldastarymyzǵa kórsetip, bul ómirdiń kórkemdigin deımiz. Joldastarymyz túsinbeı tań qalady. Tań qala bersin, biz ómirdiń kórkemdigin osylaı kórgenbiz.

1936.

---