InfoHub Logo

Demequl buryn kim edi, qazir kim?

1. Budan 66 jyl buryn

Demequldyń ákesi Tańsyq degen kisiniń qyryq tesik, yrymǵa bir bútin jeri joq, kishkene ǵana qara lashyq úıi bolady eken. Ol kezde el maldyń janyna jaıly, esebi mol jerdi qýalaı kóship-qonyp júretin kez. Ákesi Tańsyq — Baısal baıdyń jaldap alǵan malaıy. Únemi Baısaldyń qoıyn baryp, solarǵa qaıtsem jaram dep júretin kózi ekinshi jaǵynan, artynan ergen jan joldasy — kempirimen jalǵyz Demequlyna kıim, tamaq taýyp berýdiń tirshiligi.

Demequldyń ákesiniń jaman úıi kóktem men kúzdiń qaıǵyly qara sýyqtarda, qoranyń shetinde, aýyldyń kúnbatys jaǵyna túsetin. Aýyldyń shetine qonyp «ala» shyqqandaı bolyp shoshaıyp turý bir ǵana emes, kóp kóship — qonýdyń bárinde de solaı bolatyn.

Esin bilip qalǵan Demequlǵa qart ákesiniń jaman lashyǵyn óne boıy kúnbatysqa aparyp tigetini nelikten ekendigi jumbaq bolyp kórinetin. Óıtkeni Demequldyń ákesi — Tańsyqtyń úıi, Baısal baıdyń basqa da malshylarynyń úıinen erekshe beliniń, aýyldyń kúnbatys jaǵyna qonatyn.

Baıdyń qoıynyń sońynda kúni ótken qoıshy ákesinen bul qandaı jumbaq ekenin suraǵanda:

— E, balam, sen jassyń áli, ne bilesiń, qý ákeń men jalmaýyz Baısalbaı ne deısiń. Kóbine boran kúnin shyǵys jarynan sorady, al qora tóńiregine qasqyr kúnbatys jaqtan keledi. Qasqyr da qý bolady, balam, qoıǵa kelgende kúnshyǵystan kelse ıtter bilip qoıyp, aýyl tóńiregine jýytpaıdy, Kóbine ıtteri túsetin úıdiń janynda jatady, sondyqtan bul solaı. Ekinshiden, baıy túskir saq bolsyn deıdi. Meni kúndiz-túni qoı kúzetýden shyǵarǵysy kelmeıdi. Balam, qoı kúzetem, qoıdy borannan aman saqtaýym kerek, Mine, sondyqtan bizdiń qara lashyǵymyzdyń qashan da kúnbatys jaqta bolatyndyǵy osydan — deıdi.

Jet! jasar Demequl ákesimen birge uıyqtamaı tań atqansha tostaǵandaı jyrtyq úıiniń jaman, qırap turǵan shańyraǵyna qarap kirpik qaqpaıdy.

Qara lashyq úıiniń tósin týyrlyǵynyń arasynan jazdyń ashyq túnindegi juldyzdar ádeıi Demequlǵa qarap kózin almaıtyndaı bolyp kórinedi.

Sonyń barlyǵy da 66 jastaǵy Demequl shaldyń, áli de jadynan shyqqan joq, ol jaı esinde qalǵan, óıtkeni bul dáýir — Demequldyń malaılyq ómirine jetý úshin, jeti jasynan bastap-aq qart ákesiniń izine túsip, Baısal Qostaıuly degen Qastek aýdany, 9-aýyldaǵy atyshýly sary balaq baıdyń qozysyn baqqan áıteýir.

2. 40 jyl úńgime qoıshy boldy

Demequl ákesimen ekeýi Baısal baıdyń qoıyn baqqan. Demequl ózi 40 jyl boıy sol baıdyń malynyń sońynda malshy boldy. Biraq sonshalyq istegen eńbegine Demequl Baısaldan bir qoıdyń da moınynan ustap, myna qoı meniki dep qulaǵyna en salǵan adam emes.

— Bul qalaısha, ol ýaqytta baılar malshysyna 296 aqy bermeýshi me edi? — dep biz suraı bastaǵanda Demequl shal bir kúrsinip alyp, «balalarym, tyńdańdar» dep áńgimesin aǵytty.

— Barlyq úı ishimiz baıdyń jumysyn ótedi, sonyń malaıy boldyq. Ákemiz jylqy baqty, men ózim qoıyna shyqtym. Al áıelim sol baıdyń kúlin shyǵaryp, sýyn quıyp, qozysyn aldy, qazanyn asty. Osylardyń barlyǵy da sol eńbegine aqy almady. Biraq ta Baısal baıdyń istegen «jaqsylyǵy» 4-5 saýyn qoı beredi, sonyń sútin iship, júnin paıdalanady. Osyndaı túk almaı malyn baqqan bir biz emes, basqa biz sıaqty qarasholaq kedeıler birqatar-aq shyǵar deımin — dedi Demequl.

Baısal baıdyń 3000 qoly, 500 jylqysy bar edi. Demequl osy qoıdyń artynda neshe jyldar boıy bir kún dem almaı ómirin ótkizetin. Demequl qoı artynda amalsyz sharshaıdy. Dymy quryǵan soń aýyq-aýyq otyrady. Otyrsa, kózi uıqyǵa ketedi.

Uzyndy kúni ystyqqa qamalyp, sýsap júrgen qoraly qoı, artyndaǵy baqtashysy tynyshtalǵanda aýylǵa, qudyqqa sýǵa tartyp ketedi. Baı muny bilip qoıshyǵa aıyp salady. Aıyby — ýaqytsha paıdalanǵan qoıyn qaıtyp alady, sóıtip, onyń bala-shaǵasyn aqtan qarady. Ia bolmasa abaısyzda bir qoıyn qasqyr jep ketse, baıaǵysyn taǵy qoldanady. Burynǵy júrgen kúnniń ústine birer jyldar qosyp qoıady. Muny Demequl jaqsy biledi. Ómirinde jyly sóz estimeı, baıdyń qarǵysyna kirip, úı ishinen tynyshtyqsyz qorlyqta, ezilýde ómir súredi. Osydan bir qalyptan aýmastan 40 jyl únemi malaı bolady. Bul jyldyń árbireýi oǵan qaıǵy-sher qosyp otyrady.

«Shepaýyz» — juqana kedeıler men baılardyń esinde júrgen malaılardyń júregine oqtaı qadalatyn sóz. «Shópaýyz» — ol aqshalaı alatyn patsha úkimetiniń salyǵy. Bul salyq úıge bólinedi de, barlyq tútinnen baı, kedeı demeı birdeı jıylady.

Oǵan tóleıtin malshynyń aqshasy qaıdan bolsyn! Patsha buıryǵynan bas tartýǵa zań joq. Onda Demequl sıaqty kedeıge tirshilik joq. Demequl amalsyzdan baıdan qaryz aqsha alady. Bul aqsha úshin de Demequl Baısaldyń esigine jaldanady. Úıinde bar jaraǵyn iship — jep, bala-shaǵasy da jastaıynan malaılyqqa júredi.

«Shópaýyz» — Demequldyń julynyn shyǵardy. Ómir boıy Baısaldyń qoıynyn sońynda júrýine, onyń úrim — butaǵy, bala-shaǵasy aýyr turmystan shyǵa almaýyna úlken sebep boldy. Músápir shaldy Baısalbaıdyń burynǵysynan ármen qanaı túsýi ne «shópaýyz» qural boldy. «Shópaýyz» Demequldyń ómiri esinde uıalap, daq qaldyrǵan bir erekshe dáýir boldy.

4. Úıinen aırylýy

1911 jyly (bul burynǵysha aıtqanda «barys» jyly) Demequldyń áıeli óldi. Demequldyń áıeli Baısaldyń esiginde aýyr jumystyń azabynan aýyryp óldi. Ol kisi kúndiz-túni baıdyń qazanyn asyp, shaıyn qaınatyp, baıdyń otymen kirip, kúlimen shyǵyp júrip óldi.

Demequl qudyqtan baıdyń qoıyn sýaryp júrgende, áıeli búktelip janynda qoınynan urshyǵyn, shynashaǵynan shúıkesin tastamaı, baıdyń malshylarynyń shekpenin, baıdyń astyq salatyn qabyn jamap, jabyǵyp, sharshap júrgende shalyna qarap tym bolmasa balalaryn Baısaldyń malaılyǵynan basqaǵa berýdi kóp oılaýshy edi.

Balalary tym bolmasa ishýge jarymaı, baıdyń úıinen tyǵyp, jasyryp alǵan talqanyn bolar-bolmas aqqa basyn biriktirip, úıindegi mańdaıyna bitken kishkene ǵana eski sary tabaǵyna salyp, jalǵyz ǵana sholaq sapty qasyǵymen aldyna alyp aýqat etip otyratyn. Mine Demequldyń úı ishi, bala-shaǵasy osylaı kúneltetin.

Aqyrynda Demequldyń bul turmysy qabyrǵasyna batty. Áıeliniń bastapqy oılaǵany ornyna keldi. Úlken ulyn Baıbosyn degen baıǵa qozy baǵýǵa berdi. Demequldyń ózi men áıeli Baısaldyń qolynda qaldy da, 5 jasar kishi balasyn jaqyn bir týysqanyna balalyqqa berdi.

...Bir kúnderi aýyldyń kúnbatys jaǵynda mańyraǵan qoı qorasynyń shetindegi qalqıyp turǵan Demequldyń bas kóleńkesi (úsh), onyń ishinde bar múlik: jalǵyz qasyq, tabaǵy, qulaqty baqyry — barlyǵy da tozyp joq bolyp ketti. Demequldyń úıiniń joq bolýyna kepil bergen eshkim de bolmaıdy, úıi tursyn onyń balalaryn da sóz etken jan bolmady. Biraq Demequl ystyq kúnde úıezdegen qoıdyń ortasynda jaman shapanyn kóleńkelep, mańdaıynan kún etip shóldegende ǵana qara lashyǵyn esine túsirip, jas balalaryn oılap qamyǵyp, óksip-óksip alatyn.

5. Sóıtip, oktábr tóńkerisi keldi.

Demequl 1918 jylǵa deıin qoıshy bolatyn. Sol kezde qulaǵyna bólshevık degenderdiń bary emis-emis estiletin. Biraq onyń ne ekenin, qandaı adamdar ekenin Demequl anyq túsingen emes.

Bireýler aıtady: bólshevık degen bandylar eken, endi bireýleri: kedeılerge teńdigin áperetin jaqsy jurt eken deıdi taǵy basqalary basqasha aıtady. Áıteýir, Demequldyń ushy-qıyryna kózi jetpeı, solardyń qarasyn ne de bolsa kórýdi kópten-kóp oılady.

Bir kúnderi dalaǵa, aýyl arasyna kóp soldattar keldi. Demequl álde bólshevıkter solar ma eken dep te oılady.

Demequlǵa bulardyń júris-turysy jaqpady. Soldattar baǵanaǵy bolys pen bıdiń «shabarmandarynan» da elge qatań edi, eldiń tynyshtyǵy ketti. Kóringenniń betine qarap sóz qatqandardy sabaıdy. Aqyry sol soldattar Demequl oılaǵan bólshevıkter emes bolyp shyǵady.

Kúzgi kez. Qastek aýdanyna Oraz degen bólshevık keldi dedi. Oraz kim, nelikten kelgendigi týraly aýyl-aýyldyń barlyǵy da estip qaldy. Orazdyń kelgenin Baısal da bildi.

Bir kúni Baısal Demequldy shaqyryp alyp bólshevıkterden aýlaq júrip, olarǵa áńgime aıtyp, baılanysýdan saq bolýyn kún buryn, aldyn ala esine salyp, pysyqtap qoıdy.

Artyn ala keshikpeı-aq aýylǵa Oraz bastaǵan bólshevıkter saýyldap kelip qaldy. Bular kelgennen-aq: «Kedeı qaısy, malaı kim?» — dep aýyzdaryna ala keldi. Aýyldaǵy kedeı, batyraqtardy jınap shaqyrtyp aldy. Baılardyń ezýinen malaılardyń qutylý kúniniń jetkenin aıtty.

Mine búgin Demequl:

— Sonda Oraz búgin meniń qýanyshty kúshimdi óz aldyma jan bolyp, ózime-ózim qoja bolatynymdy aıtty — dedi.

Oraz kedeılerge bólshevık degen kimder, olardyń kózdegen maqsaty ne, kimniń jyryn jyrlaıdy, neni kókseıdi. Keńes úkimeti degen ne, ol kimniń úkimeti? — Osylardyń barlyǵynan tolyq túsinik aıtty. Demequl sol kúnnen bastap-aq erip, solardyń tapsyrýy boıynsha azyq-túlik jınaýǵa jergilikti baılarǵa qarsy kúreske belsene kiristi.

6. Demequl — kolhoz múshesi.

Qastektiń osy aıtylǵan 4-aýlynda 1929 jyly kolhoz uıymdastyrylady. Demequl kolhozdyń senimdi múshesi bolady. Kolhozǵa 300-den astam sharýalar múshe bolyp kóredi. Onyń arasyna iri baılar, atqaminerler, bı-bolystar da kirip ketedi. Bular ishke kirip kolhozdy ydyratyp, qulatýǵa bar qaıratyn jumsaıdy. Sol jyldyń aıaq sheninde baılar kolhozda kóterilis jasaıdy. Kóp sharýalar kolhozdan shyǵyp, sol baılarǵa erip, kolhoz qurylysyna, kolhozdyń nyǵaıýyna qarsy shyǵady. Kolhoz qulaýǵa aınalady. Ne bolǵany 170 tútin bolyp qalady. Sonyń biri Baısaldyń esinde eńireýmen ómirin ótkizgen Demequl bolady. Bul 1930 jyldyń ishi edi.

Kolhozdaǵy tap jaýlarynyń zıankestiginiń beti ashylyp, olar kolhozdan alastalǵannan soń, burynǵysynan áldeqaıda nyǵaıdy. Biraq baılar endi burynǵysynan áldeqaıda nyǵaıdy. Biraq baılar endi burynǵydaı emes, kórine bas tartyp, kolhozdy ishinen iritýge kiristi. Baılardyń bul áreketterine qarsy kúreste Demequl aldyńǵy qatarda boldy. Kolhozshylar kópshilik tap qyraǵylyǵyn kúsheıtip, baılardyń quıyrshyqtarymen talmaı, myqty kúres ashýdyń nátıjesinde 30-31 jyldary kolhozdan 70 jat adamdardy qýdy.

7. Demequl — aýqatty kolhozshy

Demequldyń balalary, basqa úı ishterimen eńbek erleri, kolhoz óndirisiniń aldyńǵy qatarly ekpindileri. Bular aýqatty kolhozshylar. Bular — bir úıde bes bas. Tórteýi jumysqa jaraıdy. Tórteýi de kóktemde egis salady, jazda astyq bastyrý, oraq jumysynda bolady. Jumysta kúndiz, ıa 5 kún-aq normasyn asyryp oryndap otyrady.

300 Demequldyń úı ishin bıylǵy tabysy Qastek aýdanynyń jaǵdaıynda olardan basqada kemde-kem. Bularda 1169 eńbek kúni bar.

Kolhoz astyq salyǵy, tuqym qory, taǵy basqa osyndaı berimsekterden qutylǵannan keıin kolhozshylar sybaǵasyna qolda qalǵan astyqty bólgende, Demequldyń úı ishi ortasha eseppen 30,4 sentner astyq alady. Bul qarjylaı, jattaı úlesten tys.

Bul — ólshem Qastektiń barlyq kolhozdarynan erekshe kózge kórinetin úlgi kórsetetin.

— Men osy 66 jasymda ómirimniń qýanyshtyǵyna, eńbektiń táttiligine meıirim jańa ǵana qandy. Keshegi kún men búginniń aıyrmashylyǵyn salystyrsam, áldeneler oıyna túsedi, ol ózimen ketetin — deıdi Demequl.

Qazir Demequl bir sıyr aldy, kelini úsh saýlyq aldy. Úlken balasy da bir sıyr aldy. Bular qysy-jazy kolhoz óndirisinde taza, sapaly ekpindi boldy. Úsheýimen bári ekpindi «Ernazardyń» kolhozynda ǵana emes, búkil Qastek aýdany kóleminde óz paıdasyna bulardan kóp mal alǵan joq.

Burynǵy ózinen-ózi quryp ketken qyryq tesik qara lashyǵy qazirde keń, jaryq ishine kirgeni jyly úı bolyp ózgerdi. Demequl Keńes úkimetiniń tusynda ǵana óz aldyna úı tigip, balaly-shaǵaly adam boldy. Sonda ǵana ózimen jaryq ómir súre bastady. Búgin esh nársege taryqpaıyq, biletin kúnimmen oılaǵanyn ornatyp alatyn aýqattylyq turmysqa jetti.

8. Mádenıetti turmysta

Demequl Baısaldyń qolynda malaılyqta júrgende úı ishinde kózge túserlik múlkin jalǵyz ǵana sary qasyq edi. Demequldyń bala-shaǵasy sol jalǵyz qasyq, jalǵyz tabaqtan aýqattanatyn. Al qazir Demequl ol kemshiliktiń nelikten ekenin biledi úı ishindegi jan bas saıyn kese, jan bas saıyn túrli qasyqtar. Buryn bir aıaqtyń shetinen tamaǵyn barlyǵy da kezekpen urttap ishse, qazir olar mádenıetti túrde stol ústine ózderine jeke-jeke ydys alyp ishedi. Sóz joq, Demequldyń úı ishiniń bul daǵdysy da aýqatty, ónegeli baqytty turmystyń negizgi bóligi bolyp tabylady.

«Burynǵy zamanymyzdy aıtyp aýyz aýyrtpaı-aq qoıalyq, úı ishimizben jaman tekemetimizge, jaman tonymyzǵa oranyp jatatyn edik. Al qazirde árqaısymyzǵa kórpe, jastyq bar. Kúıeýimizben ekeýimiz kereýetti de boldyq.

Atam úıiniń balalary men kelgende bir jaman ketik-ketik sary qasyq pen sary tabaqqa talqan shylap jep otyrýshy edi. Qazir árqaısysynda qasyq, árqaısymyzǵa bólek-bólek ydystarymyz bar. Jazda kolhozymyzdyń dúkenine úı jabdyqtary kelgen eken, jetispegen ydystarymyzdy sodan tolyqtap aldym. Barjen de buryn qol sýretterin aldym, sabyn aldym. Álimizdiń kelgeninshe tazalyq turmysty ornatyp kelemiz. Qazirgi biz mádenıetke jaqynbyz» — deıdi burynǵy kún, qazirgi ekpindi Kúmisbala jeńgeı.

9. Demequl kolhozdyń kóligin taza kútip, kúıli etip ustaıdy.

Demequldyń úı ishi ózderine berilgen malǵa óte jaqsy qaraıdy, kútedi. Mezgilimen sýaryp, shepke qoıady. Sondyqtan da sol úıdiń ustaǵany kelgisi kúıli. Uqyptylyqtyń paıdasyn jazǵy jumysta kórdi. Demequldyń balasy Tináli baý tasydy. Basqalardyń kólikteri: boldyryp, kúnine eki aýystyryp otyrsa, Tináli jumys aıaqtaǵansha kelip boldyrtpaı, basqalardan jumysty sapaly oryndap shyqty. Demequl osy tartqyzý jumysynda júr. Jumys istep júrgen kilt buǵan kelýden buryn boldyryp júrýshi edi. Qazir odan mal shamaly. Mine, munyń bári Dámequldyń kolhoz malyna kózqarasynyń jaqsylyǵy, onyń uqyptylyǵy, onyń tazalaǵy.

«Ernazar» kolhozy maldyń qys turatyn qoralaryn tolyq daıyndady. Ólkelik partıa komıtetiniń «Mal basyn ósirý týraly» qaýlysynan buryn kolhozda úsh qana at bar edi. Qazir bul úsh at on jeti at boldy. Sıyr 145 bolsa, qazir 192 basqa jetti. Jas tóldiń shyǵyny kemigen. Mine, osynyń barlyǵy da Demequl sıaqty adal nıetti ekpindi kolhozshylardyń kolhoz úshin myqty kúres asha bilgendigi, partıa men úkimettiń Qazaqstandy shyǵystaǵy mal sharýashylyǵynyń aldyńǵy otrády ótý kerek degen uranyn bilip, ony shyn oryndaý jolynda aıanbaı eńbek istedi.

Sóıtip, Demequl Oktábrmen jasardy. Demequldyń basynan aýyr qara týmańdy aryltyp, jaryq, qýanyshty turmysqa jetkizgen Oktábr tóńkepici. Demequl Oktábrdiń jemisin saqtaıdy. Mine, búgin — Demequldyń qýanyshty kúni.

---