InfoHub Logo

Basy myna jerde

Oqıǵa bylaı bolǵan. Vıktor Frankl ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń qarsańynda Avstrıada turyp jatty. Fashısik Germanıa Avstrıany basyp alǵan soń ulty evreı Frankldyń jaǵdaıy múshkil bolady. Ol psıholog ǵalym bolǵandyqtan AQSH oǵan qashyp shyǵýǵa vıza beredi. Biraq Frankl qartaıǵan ata-anasyn jaý qolyna qaldyryp ketýge dáti barmaıdy. Fashıser ony áke-sheshesimen birge túrmege ákep qamady. Lagerde onyń barlyq týysy opat boldy. Tutqyndardy mal sekildi qorlaıtyn fashıser túrmedegi kez kelgen beısharany ár túrli syltaýmen óltire salatyn. Konslagerde kóbi «densaýlyǵy temirdeı jastar men myǵym deneli azamattar ǵana tiri shyǵatyn shyǵar. Shaý tartqandar myna azapqa bir apta da shydamas» dep qaıǵyrdy. Alaıda, oqıǵa basqasha órbidi. Frankl: «Ózin- ózi óltirý týraly oı bizdiń ár qaısymyzdy da mazalaıtyn. Aınalańda adamdar topyrlap ólip, ajal qaýpi ár kún, ár saǵat saıyn tóbeńde tónip turǵan soń eriksiz ólý týraly oılanasyń. Túrmege túsken kúni symǵa baryp asylmaımyn dep sert berdim. Bul frazany tutqyndar jıi aıtatyn. It qorlyqqa shydaı almaǵandar toǵy bar sym tartylǵan qorshaýǵa baryp asylyp qalatyn. Al men qolǵa alǵan isimdi aıaqtamaı ómirden ótýge haqym joq dep ishteı bekindim» dep jazady.

Osvensýmda densaýlyǵy myqty iri azamattardan góri keýdesinde úmiti kúshti, alda armany bar aqjúrekter ómirsheń bop shyǵady. Tamaqtaryn tyǵylyp jegen, bireýdiń nanyn urlaǵan, tapqan dárilerin ózi ǵana iship emdelgender, aýyr jumysta óziniń ǵana sharýasyn tyndyryp, joldasymen jumysy bolmaǵan jas jigitterdiń túgelge jýyǵy túrmede ajal qushqan. Tipti fashıserge satylyp, kapo qyzmetin atqarǵandar da súzekten ólip jatty. Qaqaǵan aıazda joldasyna sońǵy kıimin sheship bergen, sabyndaı qara nandy bólisip jegen áltrýıster túrmeniń tozaǵynan tiri shyǵady. Osyǵan qarap ol: «Adam jany siri. Eger ol ólmeımin dep úlken maqsatqa talpynatyn bolsa azap tartyp buzylǵan, kúıregen tánin qalpyna qaıtadan keltirip alady» dep túıedi.
Frankl túrmede mynadaı qyzyq qubylysty dál baıqaǵan. Ol: «túrmeniń ishi adam shoshıtyn jer bolsa da janǵa qýat bolar, bizdi ómirden túńildirmeı ustap turatyn qýanyshty sátti ol jerden de tabýǵa bolatyn. Jumystan soń bizdi asqanaǵa jiberetin. Ol jerde F. esimdi aspaz bar-tyn. Onyń basqalardan aırymashylyǵy sol — eshqashan tutqyndarǵa sorpa quıǵanda tamyr-tanystyqqa qaramaıtyn. Ózgeler tanysy ne týysy kele qalsa qazannyń túbin qoparyp, sorpanyń qoıýyn quıyp berýge tyrysatyn. Al F qazandy ábden qopara shaıqap, sorpanyń qoıýynyń bárine birdeı teń túskenin rettep otyratyn. F-tiń osy tıtimdeı ǵana ádildigi keýdeni qýanyshqa toltyryp, adam rýhyna ál beretin» dep jazady.
Lagerde kimniń ajal qushatynyn aldyn ala bilýshi edik. Bireý bolashaq ómirden úmitin úzse, ómiri de qosa úziletin. Erteńinen túńilgen jas jigitter kúndelikti isinen jańylatyn. Tańerteń jýynbaı, qatarǵa qosylmaı jatyp alatyn. Uryp-soǵyp, qorqytý olarǵa áser etpeıtin. Birneshe kún dalaǵa da shyqpastan úlken, kishi dáretine bylǵanyp jata beretin. Eń sońǵy shylymyn alyp shekken kúni onyń sol kúni óletini anyq bolady. Olar: «maǵan keleshekten kútetin dym da qalǵan joq» dep jaýap beretin.
Bir tanysym qyzyq jaǵdaıda jan tapsyrdy. Ol ajalynan bir aı buryn ǵajaıyp tús kóredi. Túsinde bir tylsym daýys «bilgiń kelgen nárse bolsa suraı ber» dep sybyrlapty.
— Myna azap qashan bitedi?
— 30 -shy naýryzda bitedi.
Bul oqıǵa 1945 jyldyń aqpan aıynda boldy. Ol osy túsin aıtqan kúni ómirge ǵashyq edi. Keýdesi de úmit pen senimge tolyp turdy. Kórgen túsin «qudaıdan kelgen aıan dep» shúbásiz sendi. Zymyrap bir aı óte shyqty. 29-shy naýryz da boldy. Eshqandaı ózgeris joq. Keshke onyń ystyǵy kóterilip, aýyra bastady. Túrmeden bosamasyna kózi jetken soń birden qulazyp, quldyrap, ózin — ózi tastap jiberdi. Tańǵa jetpeı dúnıeden ozdy.
Adam jany ózine tirek bolar senim men úmitten aırylǵanda onyń ımmýn júıesi de joıylady. Dosymnyń senimi kúırep, úmiti úzilgende qanda qolaıly sátti kútip jatqan súzektiń búkil vırýsy asqynyp shyǵa keldi. Ol bir kúnde úmitsizdik qurbany boldy. Biraq mıstıkalyq daýys oǵan durys aıtqan. Rasynda da onyń azapty ómiri 30 naýryz kúni toqtady.

Lagerde ózin óltirgisi kelip, asylyp jatqandardyń arqanyn kesip, olarǵa kómektesýge tyıym salynǵan. Eki joldasymdy ajaldan alyp qalýdyń sáti tústi. Olardyń ekeýi de: «bizde bolashaq joq» dep asylýǵa ishteı daıyndalyp júrdi. Men olarmen syrlastym. Bireýiniń týystaryna erip, shetelge ótip ketken bir balasy áli tiri eken. Men ony: «qalaıda sol balaǵa jolyǵyp, ary qaraı jańa ómir bastaýǵa múmkindik mol» dep sendirdim. Ekinshisi ǵalym edi. Ol soǵysqa deıin birneshe kitap shyǵarǵan. Biraq kitaptyń kelesi tomdary shyǵyp úlgermegen. Men ony: «qalaı da tiri qalyp, sol kitaptardy jazyp bitirý kerek» dep úgittedim. Rasynda da sálden soń onyń keýdesinde úmit oty kúsheıip, bolashaqqa umtyldy. Ekeýi de tiri qaldy.
Bosap shyqqanda Frankldyń túrinen adam shoshıtyn. Arsıǵan súıekteri qur terimen qaptap qoıǵandaı. Burynǵy úıi, kabıneti, kitaptary, bombanyń astynda qaldy. On bes jyl zerttegen doktorlyq dısertasıasyn fashıser órtep jibergen. Frankl esh búgilmestin jańa ómir bastaıdy. Ol adamdarǵa ómirdiń máni týraly mazmundy áńgimeler aıtyp, syrqat kisilerdiń jańa ómir bastaýyna járdem etedi. Bul ǵylymdy «logoterapıa» — ıaǵnı, «ómirdiń shattyqa toly mán-maǵynasyn tabý arqyly baqytty taǵdyrǵa qol jetkizetin ǵylym» dep ataıtyn. Ol osy ilimdi damytý arqyly eń ataqty ǵalymǵa aınalady. Kóptegen qýatty elderdiń prezıdentteri, ǵalymdary, fılosoftary onymen jolyǵyp, ómirdiń máni týraly sóıleskisi keletin. Ómirdiń maǵynasyn izdeý degen umtylys kez kelgen adamǵa týa bitetin minez. Osy talpynystyń shynaıylyǵy men turaqtylyǵy pendeniń búkil ómiriniń bolashaqta qaı arnaǵa aýatynyn anyqtap turady. Ýaqytsha qyzyqqa aldanyp, ómiriniń maǵynasyn joǵaltyp alǵan adam, beıne bir aýasyz bos keńistikke shyǵyp ketip, qalqyp júrgendeı jaǵymsyz sezimge shyrmalady. Bul ómirde taban tireıtin tıanaqty eshteńe tappaǵan ǵarip jandar baqytsyzdyqqa tap bolady. Osy sezimdi «ekzıstensıaldy vakým» dep atady. Osy «tirshilik vakýmy» adam taǵdyryn qıyp túsetin kúlli qasirettiń qaınar bulaǵy dep sanaıdy.

Bóten adamdy jaqsy kórip, arlanbaı onyń qyzmetin qylyp, ájetine rıasyz jaraǵanda adamnyń ózi de tulǵa retinde qalyptasady. Neǵurlym ol qasyndaǵy serigine, joldasyna, áriptesine kómektesip, sonyń kóńilin taýyp sharýasyna jegilse — soǵurlym onyń adamgershilik qasıetteri shyńdalyp, eshkimge táýelsiz tulǵaǵa aınalady dep túıindeıdi.
Konslagerden tiri shyqqan Vıktor Frankl 1997 jyly 92 jasynda dúnıeden kóshti. Frankldyń «adamzatqa paıdam tıse» degen ıgi armany ony ómirdiń eń qıyn belesterinen aman-esen alyp ótip, aqyl esi aljymaǵan aıqyn qalpynda onyń taza janyn o dúnıege saltanatpen shyǵaryp saldy.
«Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini — qartaıyp shaý tartqansha adamdyq boryshyń — adam urpaǵyna qýanysh pen shattyq syılaý. Kez kelgen adamǵa janyń ashyp, onyń násiline, ultyna, túrine, dinine, tiline, jynysyna qaramastan olarǵa adal qyzmet etip, etken qyzmetińe maqtaý, bodaý, aqy kútpesten shattyq sezimge shomylyp júrý — ómirdiń negizgi máni bolyp tabylmaq». Bul — Frankldiń óler aldynda bergen eń sońǵy jaýaby.

… Logoterapıa týraly leksıalar mektepte tolqyn týǵyzdy. Oqýshylar ómirlik armandary men maqsattaryn aıqyndaý úshin izdeniske tústi. Aqmaral apaı ózge mekteptegi kollegalaryna osy oqıǵa jaıly maqtanyp aıtyp qoıypty. Artynsha, basqa mektepter shaqyrdy. Endi olardy qamtyp otyrý biz úshin ómirdiń mánine aınaldy. Bul áńgime GorONO-nyń basshysyna deıin jetti. Basshy hanym kabınetine shaqyryp: «búkil qalany qamtyńyz» dedi de, 72 mekteptiń tizimin bir-aq berdi. Endi óz sózińe óziń qarsy shyǵý qıyn edi. «Aqy suramaı, maqtaý kútpeı tek shattyq sezimge bólený úshin ǵana eńbektenemiz» degen óz kredomyzǵa qarsy shyǵa almadyq. (Qasymda úırenýshi eki jas jigit boldy) Logoterapıanyń teorıasymen emes — endi praktıkasymen aınalysýǵa týra keldi. Kún saıyn 4-5 mektepke baryp leksıa oqydyq. Sharshap kep qulaǵanda esten tanýshy edik. Bul oqıǵanyń jańǵyrǵy «Balalar quqyǵyn qorǵaý komıteti» dırektorynyń qulaǵyny da jetipti. Endi ol shaqyrdy. Kabınetine barsam, qasynda taǵy da Aqmaral apaıym otyr. Qalaı tapqany birden túsinikti boldy. Dırektor: — Qala degen ne táıiri! Oblys sýısıdten birinshi orynǵa shyǵyp barady. Mynaý emi joq apat boldy. Cizge kúlli oblysty berem. Arnaıy kólik alyp júredi. Barlyq zaldar oqýshylarǵa tolyp, daıyn otyrady. Siz tek toqtamaı aýdandardy aralap, bizdiń kásibı mamandardy óz ádisińizben tanystyryp otyrsańyz boldy,- dedi. Biraq bul kez mamyr aıynyń ortasy bolatyn. Olar jańa oqý jylyna jospar qura bastady. Ókinishke oraı, barlyq jospar kúıredi. Men maýsym aıynda Almatyǵa kóshýge májbúr boldym.

14-15 jas arasyn tańdaýǵa sebep bolǵan — Lev Tolstoıdyń bozbalalarǵa arnap jazǵan ósıeti edi. Men aldyńǵy aıtylǵan kitapty aqtaryp otyryp, Tolstoıdyń «Ózderińe senińder» degen jazbasyna tap boldym.
Ol: «Balalyqpen qoshtasqan soń sanalaryńda «Men kimmin? Men bul ómirde ne istep júrmin? Men nendeı maqsatta jaraldym?-degen suraqtar paıda bolǵanda olardyń jaýabyn taba alatyndaryńa senimdi bolyńdar. Danalardyń bergen jaýaby jaqyn týystaryńnyń pikirlermen sáıkes kelmese odan shoshymańdar. Pikir qaıshylyǵynan áste de qorqýǵa bolmaıdy. Pikir qaıshylyǵynyń ulǵaıýy, seniń Qudaı sıpattas rýhyńnyń oıana bastaǵanynyń aıqyn belgisi. Bir-birine sáıkes kelmeıtin qaıshy pikirdiń astarynda ómirdiń shyn maǵynasy kómilip jatyr. 15 jasymda osy suraqtar meni de mazalap bastaǵanda óz betimshe jaýap izdeýge qaımyqqam. Qasymdaǵy adamdardyń qaıtalaı beretin qate pikirin men de eriksiz qabyldaǵam. Osy qateliktiń azaby uzaqqa sozyldy. Asa qurmetti óskeleń urpaq, basqalardyń ózderi túsinbese de senderge tańyp sóıleıtin pikirlerine mán bermesten, shynaıy túrde ómirdiń mánin ashyp, túsinýge tyrysyńdar. «Senderdiń bul talpynystaryń jas adamnyń boıyndaǵy jáı ǵana oryndalmaıtyn arman, qulshynys qoı» dep dálelsiz sóıleıtinderge qulaq aspańdar. Jan dúnıelerińde alǵash ret Qudaı sıpattas sezimderiń oıana bastaǵanda onyń qanshalyqty mańyzdy ekenin barynsha tereń sezinip, osy eń Uly sezimniń álsiz jalynyn sóndirýge jol bermeńder. Kerisinshe, jastyq shaqtyń barlyq kúsh-qýatyn paıdalanyp, bul shoqtyń órshelenip janýyna bar kúsh-jigerlerińdi salyńdar. Dál osy rýh sáýlesiniń kúsh alyp, alaýlap janýyna barlyq adamnyń eń uly qýanyshy men baqyty baılanǵan» dep jazypty.

Oı salatyn ósıet edi. Rasynda da jasy 15-ten asqan soń bozbala garmondardyń shabýylyna ushyraıdy. Onyń tula boıyn qumarlyq bılep áketedi. Olar osy sátte «ómirdiń bar qyzyǵy mahabatta» degen senimmen romantıkalyq álemge ótip úlgeredi. Bul qyzyq 25-ke jetkenshe jibermeı ustap turady. Odan ary otbasynyń qyzyǵy ne bolmasa karera jasap, abyroı jarystyratyn azart zaman bastalady. Osy aralyqta bala-shaǵa kóbeıip, problemalar birinen biri shashyraı shyǵyp, ómir shirkinniń alba-julbasyn shyǵarady. Máńgi-baqı sheshilmeıtindeı kórinetin baspana máselesi ómirdiń mánine aınalady. Iaǵnı, kóshe berýden mezi bolǵan azamat beıne bir bul ómirge baspana máselesin sheshý úshin ǵana kelgendeı kúıge túsedi. Qala berdi, orta jastan asqan soń jas kezde bilinbegen aýrýlar meńdeıdi. Keıbireýler iship ketedi. Kóbi túsiniksiz hálde kóńilsiz ómirdi súrip shyǵýǵa amalsyz bekinedi.

Men talaı jerde kisilerden «Seni tirshilikke ne baılap tur? Ne úshin ómir súresiń?» dep suradym. «Bala-shaǵanyń qamy ǵoı» degen jaýap birinshi beriletin. Endi bireýleri: «Osyny oılasam qorqyp ketem. Qurysynshy, aıtpashy osy báleni» dep, birden jaýyp tastaıtyn. Danyshpan Tolstoı ras aıtady, eń qolaıly jas 13 -15-tiń arasy. Birinshi ret «Ne úshin ómir súresiń?» degen suraqty osy jastaǵy balalarǵa qoıdym jáne birinshi ret onyń jaýabyn birge tabýǵa shynymen talpynatyn tabandy topqa tap boldym…
P.S. Oqıǵa munymen bitpedi. 2012 jyldyń kókteminde basyna aýyr is túsken bir alys týysym izdep keldi. Oǵan uzaq jylǵa sottalý qaýpi tónip turdy. Ony qutqaryp qalý múmkin emes edi. Taǵy da Frankldyń ilimin qoldandym. Nátıjesi adam senbeıtin qyzyq oqıǵaǵa ulasty. Ol jaıly endi jazylady. Bizden kóz jazyp qalmańyz.

Avtory: Sanjar Kerimbaı

derekkóz: http://degdar.kz/?p=1382

---