InfoHub Logo

Erte zamanda bir shaldyń Artyqáli degen jalǵyz uly bolypty. Kóshpeli tirshilikte kedeıshilik ómir keshse de, aqyldy shal balasyn talapty etip tárbıelepti. Olar kún-kóris úshin qumda ósken sekseýilderdi otyndyqqa shaýyp, bazarǵa ákep satady eken.

Jasy on ekige tolǵan Artyqáli bir kúni ákesine oqý oqyǵysy keletinin aıtady. Shal biraz oılanyp, aqyrynda, balasyn qalaǵa oqýǵa jiberýge bekinedi. Sekseýil satýdan túsken qarjyny ulynyń qaltasyna salyp:

— Balam, talabyń oń bolsyn! «İzdengen jeter muratqa» degen, aldyńnan jarylqasyn! Aman-saý bol, qulynym! – dep mańdaıynan súıip shyǵaryp salady.

Artyqáli qalaǵa kelip oqý izdeıdi. Bilim beretin mektepke túsýge daıyndyǵy jetpeı, bir kúıshige shákirt bolyp jaldanady. Tabıǵattyń bergen zeıininiń arqasynda kóp uzamaı-aq kúıdiń qyr-syryn jete meńgerip alady. Ásirese, qobyz ben dombyrada sheber oınaýǵa qol jetkizedi.

Osylaısha kánigi kúıshiniń qolynda bir jyl turady. Bir kúni ustazy kúı salasyndaǵy óziniń bar biletinin úıretip bolǵanyn aıtady. Bir jyl boıy qajymaı-talmaı ónerge baýlyǵan ulaǵatty ustazyna Artyqáli shyn nıetimen alǵysyn bildirip, aýylyna qaıtady. Úıine kelgende ákesi balasynyń kúıshilik mamandyq alǵanyna shyn kóńilimen qýansa da, biraq ondaı bilimniń bul aýylda eshkimniń qajetine jaramaıtyndyǵyn túsindiredi.

Ol qalypty turmysyn onan ári jalǵastyryp, sol baıaǵy sekseýilin shaýyp, ony bazarǵa aparyp satyp, tirshilik qareketimen júre beredi.

Osylaısha, arada jyl da jyljyp óte shyǵady. Artyqáli taǵy da oqýǵa barǵysy keletinin sezdiredi. Ákesi balasynyń betin qaıtarmaı, tapqan-taıanǵanyn qaltasyna salyp, qalaǵa attandyrady. Artyqáli qalaǵa kelip oqý izdeıdi. Bir jerden shatyrash^* oınap topyrlaǵan adamdy kóredi. Ol osy oıynǵa qumartyp, ony úıretýshige tıisti qarjysyn tólep, shákirttikke jaldanady. Shatyrash oıynynyń qyry men syryn meńgerý úshin bar ynta-jigerin salady. Arada bir jyl óte shyǵady. Ózin osy ónerge úıretken ustazyna rahmetin aıtyp, Artyqáli taǵy da aýylyna oralady.

Ákesi daǵdyly qalyppen qandaı oqý tamamdaǵanyn, nendeı bilim alǵanyn suraıdy. Artyqáli óziniń shatyrash oıynyn úırengenin aıtady. Ákesi basyn shaıqap, sál renjigendeı bolady.

— Balam, bul óneriń de kádege jaramaıdy eken, qazir eshkimge qajeti joq. Endi qasymda bolyp, kúnkóris tirshilikke kómektes, meniń de jasym kelip qaldy, – deıdi saqalyn taramdaı otyryp.

Artyqáli ún-túnsiz kelisim berip, burynǵysynsha azyn-aýlaq tuıaqtaryn baǵyp, sekseýil shabý jumysyn qatar atqaryp júrip jatady.

Sonymen, taǵy da bir jyl artta qalady. Kóktem kelip, jer aıaǵy keńigen soń, Artyqáliniń oqyǵysy kelip kóńili alyp-ushady. Qalaıda ákesiniń kóńilinen shyǵý – onyń basty maqsaty edi.

Bir kúni ákesinen oqýǵa barýǵa, sóıtip, óz baǵyn sońǵy ret synap kórýge ruqsat suraıdy.

Ákesi áýeli kelisim bermegenimen, artynan talabyn qaıtarmaı, bar qarjysyn balasynyń qaltasyna salyp, ony qalaǵa attandyryp salady.

Artyqáli uzaq jol júrip, aqyry bir qalaǵa kelip jetedi. Bir qojaıynnyń jeke mektebine bar qarjysyn tólep, úlken qıyndyqpen bilim beretin oqýǵa kiredi. Oqý josparynda belgilengen bilimdi zerektikpen jáne asqan tabandylyqpen jete meńgerip, ony úzdik bitiredi.

Ǵylymnyń birneshe salasynan tálim bergen ustazy qabiletti shákirtine eki jyl boıy óziniń bar bilgenin úıretip bolǵanyn jáne bul oraıda oǵan rıza ekenin aıtady. Artyqáli munan ári bul jerde toqtaýdyń jóni joqtyǵyn sezip, aýylyna oralady.

Úıine kelgen soń súıikti ákesine oqyp bilim alǵanyn, jaza biletinin jáne ǵylymnyń birneshe salasynan habardar ekendigin qýana jetkizedi.

Ákesi de buǵan sheksiz qýanyp, balasynyń arqasynan qaǵady da:

— Adam boldy degen osy, endi óziń de ustazdyq etip, aýyl balalaryna ǵylym-bilim syrlaryn úıretersiń, – deıdi. Artyqáli osy kúzde aýyl balalaryn jınap oqytpaq bolady.

Osyndaı ıgi oımen júrgen Artyqáliniń isin aıaǵyna deıin jetkizýge orta jolda tap bolǵan myna oqıǵa kedergi keltiredi.

Sol bir jazda onyń aýylyna Úndistanǵa bara jatqan kerýenshiler kelip, ózderine jaldanýǵa adam kerek ekendigin, oǵan kóp qarajat tóleıtindikterin aıtyp jar salady. Bul kezde shal baıǵustyń da turmysy nasharlaǵan edi. Turmysyn túzetý úshin qarajat ta kerek-ti.

Artyqáli kerýenshilerge jaldanyp, qarjy taýyp, kúzge deıin turmysty ońǵaryp alatyndyǵy jaıynda ákesine óz oıyn sezdiredi.

Ákesi onyń bul oıyn jón kórip, kerýenbasydan kelisilgen qarjyny alady da, balasyn solarǵa qosyp jolsaparǵa attandyrady. Kerýen toqtamaı júrip otyryp, Qyzyldyń qumyn kesip ótetin jolǵa túsedi. Osylaısha, birneshe kún ótip te ketedi. Bir kúni qatty daýyl turyp, ilgeri aıaq bastyrmaı qoıady. Kerýen toqtap, túıelerdi shógerip, adamdar onyń yǵyn panalaıdy. Órshelene túsken daýyl jýyq arada basylmaı, túıelerdi qummen kómip ketýge aınalady. Sondyqtan kerýenshiler olardy álsin-álsin ornynan turǵyzyp, qaıta-qaıta shógerýmen biraz ýaqyt ótkizedi. Meske quıyp alyp shyqqan aýyz sýlary da taýsylýǵa taıaıdy.

Úsh kún boıy soqqan daýyl saıabyrlaǵan mezgilde baryp kerýenshiler jınalyp aýyz sý tabý jaıyn aqyldasady. Aqyry, oılasa kele, sý izdeýge tórt adam tórt baǵytqa attanýy tıis dep sheshedi.

Sý izdeýshilerdiń biri sol baıaǵy Artyqáli edi. Erteńgisin erte shyqqan ol tús áletinde bir saıda ósip turǵan shıge kezigedi. «Shıli jerdiń sýy jaıdaq bolady» dep ákem aıtýshy edi dep oılaǵan ol túıesin shógerip, álgi jerge úńiledi. Topyraǵyn ýystap kórip edi, ylǵaldy ekeni birden baıqaldy. Ol shıdiń birin qolymen qaǵyp qalǵanda, qolyna bir nárse ilikkendeı boldy. Úmittenip odan ári qolymen qazyp qarasa, keýip qalǵan týlaq eken.

Týlaqty kóterip qalyp edi, onyń astynan qudyqtyń aýzy kórindi. İshine úńilse sýy bar eken. Artyqáli álgi jerge bir syryqty belgi etip qaldyryp, kelgen izimen jelip otyryp, kerýenshiler qosyna jetedi. Kelse, basqa sý izdeýshiler de oralypty. Biraq olar sý taba almaı, ne isterin bilmeı ańtarylyp otyr eken.

Artyqáli kerýenbasyna sý tapqanyn, ony belgilep ketkenin baıandaıdy. Qýanyp ketken kerýenshiler Artyqáliniń sońynan kósh-kóligimen erip jónep beredi. Olar kele qudyqqa qaýǵa salady. Biraq qaýǵa áldenege ilinip qalyp, sý shyǵarý qıynǵa soǵady. Tereń qudyqqa túsetin adamnyń yńǵaıy bolmaǵan soń Artyqáli túsýge bel baılaıdy. Artyqáli qudyq túbine túsip, qaýǵany álgi ilingennen bosatady. Qaýǵamen sý alyp, jan da, mal da qaryq bolyp shólderin qandyrady. Sý quıatyn barlyq ydystaryn da toltyryp aldy.

Bir kezde Artyqáli aıaǵyna birdeńe batqandaı bolǵan soń qarasa, judyryqtaı-judyryqtaı altyn tastar jatyr eken. Sosyn joǵarydan qaýǵany túsirýin suraıdy. Artyqáli qaýǵaǵa altyn kesekterdi toltyryp shyǵara beredi, shyǵara beredi. Kerýenbasy muny kórip, qaýǵany ústi-ústine tómen túsirip altyndy úıip alady. Artyqáli álden ýaqytta shyǵatyndyǵyn bildirip aıqaılady. Bul kezde altyn talapaıynyń basy-qasynda júrgen kerýenbasy balany qudyqtyń túbine tastap ketýdi oılaıdy. Sebebi, ol bala qudyqtan shyqqan soń, bar altyn ózimdiki deýi múmkin dep qoryqty. Artyqáli ne de bolsa qaırat qylaıyn dep janyndaǵy pyshaǵymen baspaldaq jasaýǵa qudyqtyń qabyrǵasyn shuqylaı bastaıdy. Bir kezde pyshaq ushy aǵashqa tirelgendeı bolady. Qalaǵan kirpish tastardy qulata kelgende adam sıatyndaı esik kórinedi. Esikti ashyp ishine kirse, bir qarıa mamyq tósekte shalqasynan jatyr eken.

Artyqáli kishilikpen sálem berip kórip edi, ol ornynan qozǵalmaı jatqan kúıinde qolyn siltedi.

Meńzegen jaqqa kóz salsa, ártúrli saz aspaptary ilýli tur eken. Artyqáli qolyna qobyzdy alyp kóńildi de shattyqty, qaıǵyly da muńdy kúılerdi naqyshyna keltirip tarta jóneldi.

Aqsaqaldy qarıa bir kezde baryp basyn kóterip:

— Rahmet, balam, kóńildiń sherin qozǵap, boıǵa qýat bergendeı boldyń. Ne tilegiń bar, oryndaımyn, aıt? Bul jerge qaıdan kelgenińdi baıanda? – deıdi.

Artyqáli osy jaıǵa qalaı tap bolǵanyn bastan-aıaq baıandap ótti de, ózin qolynan kelse kerýenge jetkizýin ótindi. Álgi jatqan kisi ornynan turdy da:

— Men jer asty patshalyǵynyń adal adamdarynyń qyzmetshisimin. Aramdyqty, ótirik pen qaranıettilikti aıyptaý jolynda júrgenderdiń elgezek te senimdi serigimin. Káne, arqama min,kózińdi jum, men ash degende baryp ashasyń jáne men týraly eshkimge aıtýshy bolmaısyń, – deıdi.

— Qup bolady, – dep Artyqáli qýanyp ketedi.

Aýany tilgilep zýyldaǵan dybystan basqa eshteńeni sezbeı kele jatqan sertke berik Artyqáli «kózińdi ash» degen daýystan kózin ashyp qarasa, jol júrip bara jatqan kerýenniń oń jaq búıirinde tur eken. Beıtanys adam áp-sátte kózden ǵaıyp boldy.

Ol kerýenge aıańdap keledi. Kerýenshiler tań-tamasha bolyp, onan qudyqtan qalaı shyǵyp, munda qalaı jetkenin suraıdy.

Biraq ýádege berik Artyqáli olarǵa qudyqtan baspaldaq jasap shyqqanyn, sóıtip, osy baǵytpen tike salǵanyn, jaıaýlap qatty sharshaǵanyn aıtady. Olar tańdana-tańdana Artyqálini túıege mingizedi. Kesh bolyp, jolaı bir jerge aıaldap qonýǵa týra keledi. Kerýenbasy eki kómekshisin shaqyryp, balanyń kózin joıý jaıynda keńesedi. Aqyry, olar hanǵa hat jazyp, onda osy balanyń qyrsyǵynan qaraqshylarǵa dúnıelerdi aldyrǵanyn jáne osy balanyń qaraqshylarmen sybaılas ekendigin, hannyń ózine til tıgizip, kúshtilik kórsetkenin aıtyp, barǵan boıda balanyń basyn alýyn ótineıik degen pikirge toqtalady.

Ertesine ertemen kerýenbasy Artyqálini shaqyryp alyp:

— Sen hanǵa baryp, bizdiń aman-saý kele jatqandyǵymyz jaıynda habar beresiń jáne myna hatty óz qolyńmen tapsyrasyń, – dep qolyna hat ustatady. — Sonda saǵan han men onyń ýáziri kóptegen syılyqtar beretin bolady. Sondyqtan qazir toqtamastan jedeldete júrip otyryp týra hanǵa tart, al kólikten tańdaǵanyńdy min, – dep buıyrady.

Kerýende túsi ıgi bir kisi bar edi. Ol túnde Artyqáliniń janyna kelip:

— Balam, bular seni joq qylýdyń amalyn oılap, bir jaqqa jumsaýy múmkin. Jumsaı qalsa, kólikke dep ana turǵan qula atty sura, basqasy júriske jaramaıdy, – dep aqyl beredi.

Artyqáli kelisip, kólikti ózi tańdaıtyndyǵyn bildiredi. Ol keshegi kisi kórsetken qula atty qalaıtyndyǵyn aıtady. Analar amalsyzdan kónedi. Qula atpen Artyqáli dittegen baǵytty ustanyp júrip ketedi. Araǵa qonýǵa týra keledi. En dalada jalǵyzdyqtan zerigip otyrǵan soń, balanyń esine baıaǵy hanǵa arnalǵan hat túsedi. Aqyry, qaltasyndaǵy hatty ashyp oqysa, mazmuny ózin óltirý jaıynda eken. Ol ózi aıaldaǵan kóldiń jaǵasyn kezip júrip, qustyń qaýyrsynyn taýyp, onan qalam jasaıdy da, saýsaǵyn tilip jiberip, hattyń ekinshi betine jaza bastaıdy.

Onda osy barǵan balanyń shól kezinde kerýendi túgel aman alyp qalǵanyn, kerýende onyń kóp altyny bar ekenin, sondyqtan jaqsylap syılaý qajet ekenin ótinetindigin bildirip hat jazady da, kerýenbasy bolyp qolyn qoıady. Ertesine júrip otyryp, keshtete qalaǵa jetedi. İzdep júrip, bas ýázirdiń úıin tabady. Biraq bas ýázir han saraıyna ketipti, sebebi, kúnde han saraıynda shatyrash oıyny bolady eken.

Munyń aldynda han elge:

— Kimde-kim meni úsh oıynnan eki ret utsa, oǵan ózimniń taǵym men qyzymdy beremin, al utylsa, sol jerde darǵa asamyn, – dep jarlyq bergen eken.

Ol kezde shahmat ónerin soǵys ónerine baǵalaǵan. Hannyń munysy - ózi qartaıǵan soń, murageri bolmaǵandyqtan eldi syrtqy jaýdan qorǵaı alatyndaı aqyldy da oıshyl jas el basqarsa jaman bolmas degen oıy edi. Biraq osy kezge deıin handy eki ret utqan adam bolmapty. Han taǵy men qyzynan úmittengen talaı shatyrash oıynynyń sheberleri darǵa tartylypty.

Artyqáli ne de bolsa baǵymdy synap kóreıin degen oımen batyl basyp han saraıyna keledi. Han saraıynda jaqsy men jaısańdardan basqa jer-jerden kelgen úmitkerler de kóp eken. Solardyń arasymen júrip otyryp, han otyrǵan taqtaǵa jaqyndaıdy.

Han jap-jas balanyń topty jaryp kelgen batyldyǵyna rıza bolyp:

— Iá, balam, ne sharýań bar, aıt! – dep buıyrady. Artyqáli óziniń shatyrash oınaıtyndyǵyn bildiredi. Han balanyń bul oıyna basyn shaıqap:

— Balam, jas ekensiń, qyrshynyńnan qıylarsyń, senen buryn da talaı úmitkerler kelip, ózderiniń tıisti sybaǵasyn alǵan. Tilimdi alsań, raıyńnan qaıt, – dep aıaǵandaı syńaı tanytady.

Biraq Artyqáli alǵan baǵytynan qaıtpaı qasarysyp:

— Solardan meniń janym artyq pa, utylsam, alar sybaǵama rızamyn, – deıdi.

Han amalsyz kelisip, oıynǵa otyrdy. Birinshi oıynda han jeńiske jetti. Ólim men ómirdiń tarazysy betteskendeı boldy. Ekinshi oıynda Artyqáli jeńiske jetip tarazy basy teńesti.

Aldyn ala kelisilgen shart boıynsha úshinshi oıyn bastaldy. Bul oıynda da buryn bolyp kórmegen órnekti oılar, aıshyqty júrister, túrli ádister bir-birimen ushtasyp, shıelenisken qyzyqty da tartysty, taǵylymdy oıyn Artyqáliniń paıdasyna sheshildi.

Han shatyrashtan jeńilgenin moıyndap, óz jarlyǵyn buza almaı, ónerli balaǵa astyndaǵy taǵyn usynady.

Sán-saltanatpen taqqa otyrǵan Artyqáli kerýenshilerge toıǵa jetetin bolsyn degen buıryqpen shabarman jiberedi, biraq odan basqa eshteńe aıtpa dep ámir etedi.

Jeldeı esken júırikke mingen shabarmandar kerýenge kelip habar beredi. Bul habarǵa qýanǵan kerýenbasy jeldirtip, jedeldetip, alqyna han saraıyna da jetedi. Olar han saraıyna kirip, keshegi ózderi jibergen balanyń saltanatty taqta otyrǵanyn kórip, kózderi sharasynan shyǵa qorqyp ketedi.

Artyqáli jınalǵandarǵa óz basynan ótken jaıdy, aldynda otyrǵan kerýenbasy men onyń jandaıshaptarynyń qylyqtaryn túgelimen aıtyp beredi. Halyq aram nıetti kerýenbasy men onyń kómekshilerin darǵa asýdy biraýyzdan talap etedi.

Artyqáli hannyń qyzyna úılenip, elde qalǵan qaıyrymdy da aqyldy qart ákesin aldyryp, óz ónerimen ómir órine shyǵyp, maqsat-muratyna jetken eken.

^*Shatyrash - shahmat, doıby.

---