Ekonomıkadaǵy jáne ónerkásiptegi tyńshylyqtyń paıda bolý tarıxy tereńde jatyr. Shirkeý qyzmetshisi Fransýa Ksaveniń jumystary ónerkásiptegi tyńshylyqtyń alǵashqy jetistikteri boldy. Ol 1712 jyly qytaı farforyn daıyndaýdyń qupıalaryn urlap aldy.

Ónerkásiptik tyńshylyq úshin kelesi mańyzdy data 18-inshi ǵasyrdyń ekinshi onjyldyǵyna sáıkes keledi, ol kezde Anglıa men Fransıa brıtandyq ónerkásip texnologıalaryn jasyryn urlap ketýge árekettengen.

Sýyq soǵys (Qyrǵı-qabaq soǵys kezeńi)

Batys elderiniń eksportqa shekteý qoıǵan kezeńinde ónerkásiptik tyńshylyq keńinen taraldy. Sol kezde KSRO-nyń áskerı kúsh-qýatyn arttyrý maqsatynda tyńshylyq belsendi túrde paıdalanyldy. Keńestik ónerkásiptik tyńshylyq sonaý 1980-shi jyldarǵa deıin ózge tyńshylyq áreketterge jaqsy ústeme boldy.

Reseılik aı saıynǵy Byte jýrnalynyń 1984 jylǵy sáýir aıyndaǵy sanynda jarıalanǵandaı, Keńes úkimeti ózindik mıkro ekonomıkasyn damytýǵa tyrysqanymen, olardyń texnologıalary Batystan birqatar tómen edi. Keńestik prosesorlar birneshe chıpti qajet etetin, sondaı-aq Intel 3000 jáne LSI-11/2 sıaqty amerıkalyq ónimderdiń naqty nemese uqsastyrylǵan kóshirmesi bolyp tabylatyn.

«Brýngılda» operasıasy

Bul operasıanyń keıbir núanstaryn GDR memlekettik qaýipsizdik mınıstrligi paıdalandy. “Brýngılda” operasıasy 1950-inshi jyldardyń ortasynan 1966 jylǵa deıin júrgizildi. Ony iske asyrýǵa shyǵys blogyndaǵy kóptegen memlekettiń tyńshylary qatysty. Operasıa barysynda batys eýropalyq ónerkásiptik qupıalardyń kópshiligin ashýǵa múmkindik bergen 20-dan astam tyńshylyq shabýyldar jasaldy.

“Brýngılda” operasıasy músheleriniń biri — shveısarıalyq ınjener-xımık doktor Jan Pol (sondaı-aq “aýa kópirshigi” atymen tanymal bolǵan). Onyń qyzmeti jazýshy ári burynǵy barlaýshy Pıter Raıttyń SpyCatcher atty avtobıografıalyq kitabynda sıpattalǵan. Sol kitapta jazylǵandaı, Jan Pol Belgıadaǵy memlekettik qaýipsizdik qyzmetin zerttegen ónerkásiptik tyńshylardyń biri bolǵan. Onyń kómegimen reseılik agentter dybystan jyldam ushatyn Konkord jolaýshy ushaǵyn jetildirý júıesi týraly egjeı-tegjeıli aqparatqa qol jetkizdi. Sonymen birge, Jan Pol Kodak kompanıasynyń eki qyzmetkerin ónerkásiptik texnologıalar týraly aqparatty básekelesterge jetkizdi dep aıyptady. Keıinirek ol qyzmetkerler aqtaldy.

Arnaıy aqparattyń keńestik júıesi

1979-1980-shi jyldardaǵy KSRO áskerı-ónerkásiptik komısıasynyń qupıa málimdemesinde 12 túrli áskerı-ónerkásiptik aýdandarda erekshe arnaıy esepterdiń qoldanylǵandyǵy týraly egjeı-tegjeıli sıpattalǵan. Atomshy-ǵalym Fılıpp Hensonnyń jazbalaryna qaraǵanda, arnaıy aqparatta mynadaı málimdeme aıtylǵan eken: eger texnologıalyq jańalyqtardyń málimetteri áskerı baǵdarlamalardy jetildirýde paıdalaný úshin jaramdy bolsa, 12 ónerkásiptik salalyq mınıstrlikter sol jańalyqtar týraly aqparatty jetkizýge mindetti. Bul turǵyda kompanıalar zertteý boıynsha naqty mindetterdi oryndaýǵa tıis bolatyn. Mindetter men olardy oryndaý sıkldary arnaıy esepterde egjeı-tegjeıli kórsetiletin. 12 aýdan 5 jyl ishinde barlyǵy 3000 mindetti iske asyrýǵa tıis bolǵan eken.

Tapsyrmalar azamattyq kásiporyndarǵa da, sondaı-aq quramyna munaı-xımıa ónerkásibi kirgen áskerı-ónerkásiptik obektilerge de qatysty boldy. Bul turǵyda, ónerkásiptik tyńshylyq keńestik texnıkalyq progrestiń básekelestik deńgeıin salystyrý úshin qoldanylǵan. Atalǵan kezeń ishinde básekege qabilettilikti taldaý maqsatynda ǵana paıdalanylǵan qupıa aqparattyń ózi kóptep jınaldy. Baıqap qarasaq, azamattyq ónerkásip oryndarynan góri alynǵan aqparatty KSRO-nyń qarýly kúshteri anaǵurlym nátıjeli paıdalanǵan eken.

Qyrǵı-qabaq soǵys murasy

Keńes Odaǵy ydyrap, qyrǵı-qabaq soǵysy aıaqtalǵan soń sholýshylar, sonyń ishinde AQSH Kongresiniń komıteti, jalpylama tyńshylyq qaýymdastyq óz baǵytyn áskerı obektilerden ónerkásiptik jaqqa qaraı ózgertkenin atap ótti. Bul Batysqa da, burynǵy komýnıstik qaýymdastyqqa da qatysty boldy. Osylaısha áskerı agentter qaıta mamandandyrylyp, ónerkásiptik aqparatty tabýǵa baǵyt aldy.

Qyrǵı-qabaq soǵysynyń murasy retinde tyńshylar qyzmeti baǵytynyń ózgerýin ǵana emes, sondaı-aq tyńshylyqta paıdalanyla bastaǵan kelesideı jańa qurylǵylardy da qarastyrýǵa bolady:

- kompúterlik tyńshylyq baǵdarlamalar;

- naqty málimetter bazasy;

- jasyryn tyńdaýǵa múmkindik beretin qurylǵylar men baǵdarlamalar júıesi;

- “tyńshylyq qońyzdar” jáne t.b.

Ónerkásiptik tyńshylyqta kompúterlik júıeler men ınternetti paıdalaný

Derbes kompúter

Edáýir kólemdegi aqparatty saqtaı alý múmkindigine ıe bolǵandyqtan, ári sol aqparattyń kóshirmesin jasap, basqaǵa tabystaý ońaı bolǵandyqtan, kompúterler ónerkásiptik tyńshylyqty iske asyrýdyń negizgi elementterine aınaldy. Qupıa málimetterdi qarmap alýdyń tıimdi júıesi retinde kompúterlik júıelerdi qoldaný jaǵdaılary 1990-ynshy jyldary kúrt artty. Dál osy kezeńde aqparatty tıimdi qorǵaý múmkindiginiń joqtyǵy sebebinen kompúterlik júıelerden qupıa málimetterdi urlaý keńinen tarady.

Al qazirgi kezde tyńshylyqtyń basty maqsaty— tasymaldanýy jeńil ári úıde de, jumysta da qoldanýǵa bolatyn noýtbýktar. Baıqasaq, qazirdiń ózinde jetekshi kásiporyndardyń shetelge jol tartqan  jumysshylaryn ózge memleket agentteri turǵysynan bolýy múmkin shabýyldar týraly eskertedi.

Sengish adamdardy aldap túsirýdiń kóptegen tásilderin biletin agentter qajet aqparatqa ońaı qol jetkize alady. Tyńshylar óz maqsattaryna jetý úshin qonaqúı qyzmetkerlerin jıi paıdalanady, sonyń ishinde qonaqúı bólmelerinde saqtaýly turǵan noýtbýktardaǵy aqparatty alý úshin osyndaı áreketke barady. Málimetter jol júrý kezinde de, taksıdi, áýejaıdaǵy jetkizý júıesin paıdalanǵanda, vokzaldarda urlanýy múmkin.

Syrt kózden jasyrylǵan aqparatty alýdyń negizgi ádisteri bolyp sanalatyn tyńshylyq baǵdarlamalardyń mynadaı múmkindikteri bar:

- jeke jazbalardy/xat almasýdy oqý;

- qupıasózderdi anyqtaý;

- baǵdarlamalyq ónimder, sondaı-aq kirip-shyqqan saıttar men ózge de aqparattar týraly málimetterdi oqý.

Internet

Internet keńistigi men kompúterlik jelilerdiń keńinen taralýy aqparatty qarmap alýdyń jalpy dıapazony men ádisterin keńeıtti. Sonymen qatar, málimetterge ońaı qol jetkizý turǵysynan alǵanda da ınternet anyq artyqshylyqtarǵa ıe boldy.

Taldaý málimetterine sáıkes, búkil álemde kún saıyn túrli kompanıalarǵa shamamen 50 000-ǵa jýyq kıbershabýyldar jasalýda jáne bul kórsetkish jyl saıyn tek arta túsýde. Negizi, ár adamnyń jeke, qarjylyq jáne analıtıkalyq resýrstaryna degen jalpy qoljetimdilik memleket zańnamasymen retteledi. Bir qyzyǵy, qastandyq oılaýshy zıankester áskerı, qorǵanys uıymdarynyń nemese ózge ónerkásiptik kásiporyndardyń aqparatyn urlaýdan góri, banktik rekvızıtterge qol jetkizýge jıirek talpynady.

Sanksıalanbaǵan tyńshylyq baǵdarlamalarmen qatar sanksıalanǵan baǵdarlamalyq qamtamasyz etý de kóptep kezdesedi. Mysal retinde NeoSpy ámbebap baǵdarlamasyn qarastyryp kóreıik. Onyń múmkindikteri mynadaı: 

- qyzmetkerler nemese kásiporyn qyzmetin taldaý;

- qyzmetkerlerdiń básekege qabilettiligin jáne jumysqa qabilettiliginiń tıimdiligin baǵalaý;

- aqparattyń jylystaýy men qyzmetkerlerdiń óz dárejesin jeke maqsatta paıdalanýyn anyqtaý jáne joıý.

Sabotajdyń bolý múmkindigi

Ǵalamtordyń taralýy ónerkásiptik tyńshylyq múmkindikterin sabotaj maqsaty turǵysynan da keńeıtti. 2000-ynshy jyldardyń basynda energetıkalyq kompanıalardyń dál osy túrdegi shabýyldarǵa jıi ushyraıtyny baıqaldy. Energetıkalyq júıelerdiń negizgi qyzmeti — sý shyǵyny, salqyndatý júıeleriniń jáne t.b. júıelerdiń jumysqa qabilettiligine turaqty monıtorıń júrgizý. Olardyń jalǵyz kemshiligi — basqarý syrtqy xakerlik shabýyldarǵa jıi ushyraıtyn kompúterlik júıeler arqyly iske asyrylady.

Aıtylǵandardy túıindesek, ónerkásiptik tyńshylyqtyń jańa ádisterin zertteý jáne qurastyrý sol ádisterdi terrorısterdiń nemese ózge memlekettik dushpan tyńshylardyń paıdalanýy sekildi jahandyq problemaǵa jol ashady.

---