InfoHub Logo

Keıbir kisilerdiń on saýsaǵynan óner tamyp turady. Al meniń saýsaqtarym eshqandaı ıkemge kelmeıdi. «Eshqandaı» degenmen azdap shynymdy aıtsam: men bir ǵana nársege — jıyn jerde áıelderdi eptep shymshyp alýǵa ıkemdimin. Biraq onyń aqyry ázirshe tek shapalaq jeýimmen tynyp júr.

Al tal boıymda bir ǵana óner bar. Ony kórsetetin quralym — murnym men til-tańdaıym.

Murnymdy kádimgi syrnaısha syzyltam: tańdaıymdy taqyldatyp, aıaǵymdy tapyrlatyp barabandatyp jónelgenimde tiri jan maǵan teń kele almaıdy.

Alaıda syrnaı muryn men baraban-aýyzdyń arqasynda jan saqtaý ońaı emes. Jurttyń mýzykany túsine bilýdegi talap-talǵamy áli jetile qoımaǵany ókintedi. Solardyń kesirinen búginge deıin artıs bop tanyla almaı, kún ara ashyǵyp azap tartyp júrmin.

Jumys izdep barmaǵan jerim joq shyǵar!

— Qolyńnan ne keledi!?— dep suraıdy.

Basqalar sıaqty: «Ne tapsyrsań, sol keledi!» deı almaımyn.

Tiri pende tirlik etýge tıis. Etkende óz basym shamań jetkenge jarmas degendi jaqtaımyn. Aıtalyq, meniń shamam murnymdy syrnaısha syzyltýǵa jetedi eken, endi odan artyqqa tyrbanýdyń tipti de qajeti joq.

Biraq: «Myrzalar, men murnymdy syrnaısha syzylta alamyn», desem-aq boldy, jurt jyn qaqqandaı kúledi, mazaqtap mıymdy ashytady.

— Áýeli tyńdap kórińizdershi, sonsoń aıtarsyzdar!— dep jik-japar bolamyn.

— Káne, basta!— desedi.

Men ónerimdi ózimniń áýenderimdi oınaýdan bastaımyn. Qajet tustarda «barabanymdy» da dabyldatyp qoıamyn. Tyńdaýshylarym tań-tamasha qalady. Sizge — ótirik, maǵan — shyn, myrza, áýelde baısaldanyp beı-jaı otyrǵan biliktilerdiń talaıy birazdan soń esi shyǵa elirip ketedi. Kıimderin sypyryp laqtyryp tastap, yrǵalańdap, buralańdap, álgi qaryn bıin bılep jóneledi.

Al men syrnaılatyp bolǵan soń jurttyń ne deıtinin bilesizder me? Olar:

— Shirkin-aı, osynsha ónerimen Evropada, nemese Amerıkada tursa ǵoı,endigi mıllıoner bop ketetin edi!— desedi.

Bizdiń jaqta ashtan buralyp júrgenderdi, álbette, osylaı jubatady.

Sonda biz óz elimizde emes, Evropada nemese Amerıkada júrýge tıis ekenbiz. Iaǵnı, táńirim kisilerdi eki sort etip jaratypty. Biri — afrıkalyqtar men azıalyqtar, endi biri — evropalyqtar men amerıkandyqtar. A l biz sıaqty jalań aıaqtardy o bastan «ekinshi» sortqa jatqyzyp qoıǵandyqtan, bizge keń dúnıe tar bolady da turady. Jer-kóktegi ónerdi túgel bilip týsań ta, eki qolǵa bir jumys taba almaı ıtshileımiz.

Álbette, myqtylar meniń ónerimdi tamashalap, ózimdi ábden maqtap, alaqanyma bes-on kýrýsh salady da, mańdarynan qýyp jiberedi.

Óner úshin qandaı qıametke shydap baqqanymdy endi túsingen shyǵarsyzdar.

Óner degende iship otyrǵan asyn jerge qoıatyn bir myń bolǵyr jolyqpaǵanda, men bul ómirden murnynan basqa múlki joq beıshara mýzykant kúıimde tilenshilep ótetin edim.

Men onymen ýaqytsha teatrda orkestr mindetin atqaryp júrgenimde tanystym. Orkestr bolǵanyma senbeı otyrsyz ba?

Ras aıtamyn, syrnaılatyp, dabyldatyp degendeı, men búkil orkestrdiń mindetin jalǵyz atqardym. Onymen ǵana tynǵan joqpyn: sahnaǵa shyǵyp án saldym, áıelshe kıinip alyp bı de bıledim. Oǵan qosa kasada bılet sattym, sahnany bezendirýshi, teatrdyń kóshi-qonyn retteýshi jáne júgin tıep-túsirýshi boldym. Artıserdiń bireýi aýyra qalsa, onyń rólin de maǵan tapsyratyn.

Bir kúni Shekspırdiń «Gamletin» qoıatyn boldyq. Gamlettiń rólin maǵan berdi. Al «Gamletti» qoıatynymyzdy maǵan ol kúni eshkim eskertken joq. Eskertse de esimnen shyǵyp ketti me, kim bilsin... Sodan bir kún buryn ǵana álgi «Horhordyń qýyrylǵan burshaq satýshysy» degen shaǵyn pesany qoıǵan edik, taǵy da sony qoıatyn shyǵarmyz dep soǵan daıyndalyp barǵanmyn. Sahnaǵa shyǵar kezegim kele qalǵanda sol Horhordyń burshaq satýshysy bop kıinip júrgen kúıimde shyqtym da, ádetinshe murnymdy syrnaılatyp, tańdaıymdy qaǵyp, barabandata bastadym. Sahna sýretterine, artıserge kóz tastasam: biz Danıada, koról saraıyndamyz, demek, men — dat patshazadasymyn. Sol sátte ne isterimdi bilmeı qatty sastym: Horhordyń qýyrylǵan burshaq satýshysy bop oınap, murnymmen syrnaılata bersem be eken, álde Gamlet bolsam ba eken? Eki ottyń ortasynda qaldym. Qoı, bastalar oıyn bastalyp ketipti, Gamlet bolmasqa amal joq, qarsy aldymda Ofelıa tur, skrıpkashy Hrıstostyń bylshıǵan áıeli Elena tur,— ol qyzy Maronyń neılon ishkóılegin kıip alǵan. Bylshıǵan beıbaqtyń keýdesine tipti eki kisiniń qushaǵy da jeter emes, neılon ishkóılegi keptelgen qyzǵylt tústi kókirek qaby bizde qyzdyń jasaýyna qosyp beretin jez shóńkeniń ekeýin qatar tóńkerip qoıǵanǵa uqsaıdy.

Men Gamlet bop sóıleı jóneldim.

— Men ardan jurdaı bolǵan mynaý korolevanyń, meniń sheshemniń ákesi úshin kek alam. Men patshazada Gamletpin! Ákemniń jumbaq ólimi «ashylmaǵan qylmystar» esebinde qalyp qoımaıtyn bolady. Men sot sarapshylaryna ótinish jazamyn da, ákemniń múrdesin moladan aldyryp teksertip, qulaq estimegen surqıalyqtyń syryn ashamyn! Sóıtip, jaýyz aǵamdy polısıaǵa ustap beremin!

Aıtarymdy aıttym da:

— Ofelıa! Ofe-e-lıa! Ofe-e-lıa! — dep zarlaı bastadym.

Sýfler:

— Polısıa tóresi: bul mezgilde satýshylardyń aıqaılap sóıleýine bolmaıdy deıdi,— dep sybyrlap otyr.

Al men bylshıǵan Elenanyń qushaǵyna kirip te kettim.

Men jurtqa Gamlet bop unaı qoımadym.

— Syrnaılatshy! Káne, syrnaılatshy!— degen daýystar estildi.

Kórermenderdiń talaby qojaıynymyzdy jyndandyryp jibere jazdady. Ol shymyldyqty jabýǵa ámir etti de, maǵan:

— Áı, jigit symaq, bul jer — sahna! Kóshedegi kóp tobyryńnyń ortasynda turǵandaı-aq aýzyńa ne kelse sony kókigeniń ne?!— dep tepsindi.

Qojaıyn meni qýyp shyqty. Tamaq asyraý úshin ǵana júrgen kisini qýyp shyǵýǵa ol onsha qınala qoıǵan joq.

Jumys istep júrgenińde joldas-joralaryńnan qaryzǵa aqsha alyp turý op-ońaı. Al jumyssyz júrgenińde kim saǵan qaryz beredi? Áskerı qysqy kıimderimniń arasynan álgi Gamlet bop sahnaǵa shyqqan saıyn kıetin shalbarymdy, menshikti fýtbol gólfimdi, ustaram men keýdeshemdi qoltyǵyma qysyp aldym da teatrmen hosh aıtystym. Bul tirligimnen beıhabarlar maǵan qarap sybyrlasyp:

— Anany bilesiń be? Ol — artıs. Onyń murny muryn emes, tup-týra syrnaı! — desip qalady.

Bireýi janyma kelip:

— Myrza, sizben sóılessem dep edim,— dedi.

— Ýaqytym joq. Menimen sóıleskisi keletinder kóp, baryp kezekke turyńyz,— dedim.

— Sizde óte tyǵyz sharýam bar edi,— dep sońymnan qalmaı qoıdy.

— Olaı bolsa sıgaret bere qoıyńyz: birer soryp, es jıyp alaıyn.

Isi ańqyǵan sıgaretti ustata qoıdy. Sonsoń meni mashınasyna otyrǵyzyp, bir úlken fabrıkaǵa alyp bardy. İshi jumaq derlikteı kabınetke kirdik. Tań qalǵanym sonshama:

— «Gamletti» osynda oınar ma edi! — dep daýryqtym.

— İske kiriselik. Men osy fabrıkanyń ıesimin,— dedi beıtanysym.

— Munyńyzdy maǵan eskertip qoısańyz ǵoı,— dedim, az-maz abyrjyp qalyp,— onda men bundaı minez kórsetpegen bolar edim.

— Oqasy joq, men demokratıashyl adammyn, ondaıǵa mán bermeımin,— dedi beıtanysym.— Sen durystap tyńdap al,— dep ol kenet «senge» keshti.— Men fabrıkantpyn, biraq eshkimniń pravosyna qol suǵyp júrgem joq.

— Pa, shirkin! Shala qursaqpyn deńizshi?

Ol shamdanyp qaldy:

— Áýlekilenbeńiz! Senbeseńiz, kez kelgen jumysshymnan surańyz.

Biz sehqa bardyq. Men bir jumysshyny toqtatyp alyp:

— Áı, myna qojaıynyńnyń ne degenin estiseń ǵoı!—dedim.

— Bizdiń qojaıyn qashanda tek shyndyqty ǵana aıtady,— dedi ol.— Bizdiń jalaqymyz basqa fabrıkalardaǵydan eki ese kóp. Jylyna bir aı aqyly demalysymyz bar. Jumysty artyq istegen saıyn qosymsha aqy alamyz. Jańa jyl aldynda, basqa da barlyń meıram qarsańynda bizge syılyq berip turady.

— Jumaqta júrmiz deshi! — dedim, tańdana qaǵytyp.

Kabınetke qaıtyp kelisimen:

— Siz ózi aýrýsyz ba, aqymaqsyz ba?— dep suradym.

— Eshqaısysy da emespin,— dedi qojaıyn.— Men ne isteıtinimdi bilemin.

— Maǵan durystap túsindirip berińizshi,— dep ótindim.

— Endeshe tyńda. O basta meniń fabrıkamda úsh júz kisi istedi. Olar, árıne, aqshany az alatyn. «Eger men jalaqylaryńdy on prosent arttyrsam, sender qansha tabys tabar edińder?— dep suradym. «Eki ese kóp tabar edik»,— desti. Sonsoń men jumysshylardyń sanyn eki júzge túsirdim. Fabrıkada eńbek ónimdiligi eki ese ósti. Birazdan keıin:

— Eger men taǵy on prosent qossam, sender qansha jalaqy alar edińder?— dep suradym. «Eki ese kóp»,— desti. Sonsoń jumystan elý kisini taǵy shyǵardym. Eńbek ónimdiligi tórt ese ósti. Sóıte-sóıte fabrıkada jıyrma bes jumysshy qaldy. Olar jalaqyny basqa fabrıkalardaǵydan áldeqaıda kóp tabady, bir aı demalys alady, meniń tabysym da on ese artty.

— Al maǵan ne iste deısiz?

— Qazir túsindirem... Endi jumysshylardy qysqartýǵa múmkindik joq, sondyqtan men eńbek ónimdiligin ósirýdiń basqa joldaryn izdep júrmin. Fabrıkanyń ishi-syrty muntazdaı tap-taza; sehtarda jumys qaınap jatyr. Terezeler únemi ashyq. Jaryq neǵurlym kóp bolsa, jumys ta soǵurlym ónimdi. Al ár tústiń adamǵa ártúrli áser etetinin óziń de bilesiń. Kógildir tús pen aq tús adamdy aldarqatady, jadyratady, álgi aýrýhanalarda tek kógildir boıaý men ań boıaýdyń qoldanylatyny sondyqtan. Qara boıaý eńseńdi kótertpeıdi. Qyzǵylt tús pen sary tús kóńildi beı-jaı etedi. Qyzyl boıaý men jasyl boıaý adamnyń qanyn qyzdyryp, jigerin tasytady. Uıyqtaıtyn bólmelerdi qyzyl túske boıaýda da sondaı syr bar. Men fabrıka sehtaryn qyzylmen boıatyp qoıyp edim, jumys qarqyny eki ese artyp júre berdi.

— Degenmen, siz maǵan ne iste deısiz?

— Men qanaýshylyqqa qarsymyn. Alaıda, eńbek ónimdiligin eselep ósire berýim kerek. Bul úshin jumysshylarymnyń mýzyka turǵysyndaǵy talap-tilekterin oryndaýǵa tıispin. Adam mýzyka tyńdap turyp jumysty qalaı óndirip tastaǵanyn ózi de ańdamaı qalady. Mende bir orkestr boldy, biraq ol meni jutatyp ketti.

— Tabaq oınatqysh satyp alyp, reprodýktorlardy fabrıkanyń ishi-syrtyna samsatyp ilip tastap, kýshtýt suńqyldatyp qoımaısyz ba?

— Temirdiń aty temir emes pe. Onyń daýysy kisiniń júıkesin tozdyrady, jumys istetpeıdi. Maǵan adamnyń tabıǵı óz daýysy kerek.

— Óte durys! Men kelistim.

— Qoıatyn jalǵyz-aq shartym bar: ulttyq mýzykada sharýań bolmasyn. Al batystyń ony-munylaryn kúndiz-túni oınasań da erkiń, aıtpaqshy, solardan birdeńe oınaı alasyń ba?

— Oınaǵanda qandaı!

— Káne, venger rapsodıalarynyń birin oınap jibershi!

Men murnymdy shýlatyp, tańdaıymdy taqyldatyp júrip berdim. Qojaıyn tańdanǵanynan talyp qala jazdady.

— Tamasha,— dedi ol.— Tek syrnaıyń men barabanyń azdyq etedi. Seniń qoldaryń da jumys isteıtin bolsyn, sonda saǵan jalaqyny da eki ese kóp tóleımin.

— Jaraıdy,— dedim.— Álgi dáý barabandy urǵylaǵandaı etip oń qolymmen qarnymdy tońqyldataıyn.

— Durys-aq! Al aıaqtaryń bos qala ma?

— Tarelke soǵystyrǵandaı etip bátińkemniń nálilerin sartyldatyp otyraıyn.

— Bárekeldi! Sonsoń!?

— Sonsoń ba? Sonsoń... Toqtaı qal!.. Taptym! Meniń sol qolym bos qoı, endeshe, áýenniń áserin kúsheıtý úshin sol qolymmen bóksemdi urǵylaımyn.

— Sonsoń?!

— Ózime de birdeńe qalsyn da.

— Jaraıdy. Sonymen, sen alty mýzykanty bar orkestrdiń qyzmetin jalǵyz óziń atqaratyn boldyń. Munyń jaqsy. Osynsha kisisi bar orkestrdi jaldaǵan kúnde men olarǵa kúnine eń kemi eki júz lır tóleýge tıis bolar edim. Al sen elý lırge kelisesiń be?

— Táńir jarylqasyn sizdi! Men osy jasyma deıin bir aptada áli munshama tabys taýyp kórgem joq!

— Endeshe — kelistik! Jumysshylaryma jalaqyny basqalardan eki-úsh ese artyq tóleıtinime ózińniń de kóziń jetti, mine. Másele aqshada turǵan joq. Men jumysshylarymnyń eńbek ónimdiligin arttyrýdan janymdy da aıamaımyn. Káne, seniń qandaı talap-tilegiń bar? Bólmeńdi jasylmen boıataıyn ba? Álde qyzylmen be? Jańa kıim tiktirip bereıin be? Sharap ákeldireıin be?

Men jomart qojaıynnyń betine týra qaradym da:

— Maǵan sizdiń eshteńeńiz kerek emes. Bir ǵana ótinerim: eger maǵan shynynda qajyr-qaırat bergińiz kelse, meniń bir tilegimdi oryndańyz da, túbegeıli kelistik dep bilińiz,— dedim.

— Ol ne tilek?

— Men sizdiń bet-aýzyńyzdy kórmeı-aq qoısam deımin. Meniń bar-joq tilegim sol!

Qojaıyn qýanyp ketti:

— Ákel qolyńdy! — dedi ol daýryǵyp.— Káne, sybyzǵyńdy syzyltshy bir!

---