InfoHub Logo

Nur Múbarak Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıtetiniń «Dintaný» mamandyǵynyń
2-kýrs magıstranty Qaınıdenov Rasýl Qurmanǵalıuly
Ǵylymı jetekshi – fılos.ǵ.k., dosent A.R.Almýhametov

Anotasıa: VII ǵ. Islam dini arab túbeginde qalyptasyp, endi ósip kele jatqan shaǵynda, soltústiginde kórshi turǵan Vızantıa men Sasanıd ımperıalary dúrkirep turǵan kezi bolatyn. Jańadan qalyptasqan, jas musylman eli Muhammed (s.a.s.) Paıǵambardyń ákelgen dinin ózgelerge jetkizý maqsatynda ózinen áldeqaıda qýatty elderge joryq jasaýdan tartynbady. Bul maqalady musylmandardyń dindi jaıýǵa áser etken negizgi qozǵaýshy faktorlaryna jáne aımaqqa ıslamnyń ornyǵý sebepterine toqtaldyq. Kóptegen halyqtardyń, onyń ishinde túrki halyqtarynyń da tól senimine, mádenıetine aınalǵan Islam dininiń túr-sıpaty men onyń taralý úrdisine baılanysty túrli oı-tujyrymdardyń aıtylýyna baılanysty, osy máseleni jan-jaqty qarastyryp, salystyrmaly taldaý jasap, durys qorytyndy shyǵarýǵa tyrystyq. Qazirgi Iran men Iraktyń aýmaqtaryn alyp jatqan parsylyq Sasanıd ımperıasynyń (224-651 jj.) halıfalyqtyń quramyna ótýi Orta Azıalyq túrki halyqtaryna da jol ashty.

Anotasıa: VII veke, kogda relıgıa ıslam tolko nachala svoe formırovanıe, svoı prızyv, na severe ýje sýshestvovalı takıe velıkıe ımperıı kak Vızantıa ı Sasanıdy. Molodoe gosýdarstvo mýsýlman daby donestı prorochestvo Mýhammada (s.a.s.) stoıko shlı protıv mogýchıh gosýdarstv togo vremenı. V dannoı state my rassmotrım faktory kotorye spodvıglı mýsýlman na etı pohody ı prıchıny ýkoreneıe ıslama v etıh regıonah. V svázı s tem, chto harakter ıslama ı ee rasprostranenıe vyzyvaet raznoglasıe ı raznye teorıı, my by hotelı rassmotret, sravnıt svedenıa svázannye s etoı temoı ı sdelat pravılnyıe vyvody. Perehod terıtorıı Sasanıdskoı ımperıı (224-651 gg.), kotorye ıavláútsá terıtorıamı sovremennogo Irana ı Iraka, mýsýlmanskomý halıfatý otkrylo pýt túrkskım narodam Sentralnoı Azıı.

Annotation: The 7th century, when the religion of Islam was just beginning its formation, its appeal, in the north there were already such great empires as Byzantium and Sassanids. The young Muslim state in order to convey the prophecy of Muhammad (pbuh) steadfastly went against the powerful states of that time. In this article, we will consider the factors that motivated Muslims on these campaigns and the reasons for the rooting of Islam in these regions. Due to the fact that the nature of Islam and its spread causes disagreement and different theories, we would like to consider, compare the information related to this topic and draw the right conclusions. The transition of the territory of the Sassanid Empire (224-651 gg.) Which were the territories of modern Iran and Iraq to the Muslim caliphate opened the way for the Turkic peoples of Central Asia.

Kiltti sózder: Sasanıd ımperıasyna ıslamnyń kelýi, Ortalyq Azıada ıslamnyń taralýy, Iranǵa ıslamnyń kelýi, ıslam dini qalaı taraldy.
Klúchevye slova: Rasprostranenıe ıslama v Sasanıdskoı ımperıı, rasprostraneıe ıslama v Sentralnoı Azıı, rasprostraneıe ıslama v Irane, kak rasprostranaıalsá ıslam.
Keywords: The spread of Islam in the Sassanid Empire, the spread of Islam in Central Asia, the spread of Islam in Iran, how Islam spread.

Negizgi bólim

Islam sózi «tynyshtyq, beıbitshilik, amandyq» degendi bildiredi. Islamnyń mańyzy men rýhy sol nársede. Ókinishke oraı, búgingi tańda Batystaǵylar Islamdy tynyshtyqtyń emes, soǵys, basqynshylyq, haos jáne búlikshiliktiń dini retinde túsinedi. Islam tek ataýymen ǵana tynyshtyq dini bolmastan, óziniń barlyq tálimderimen de tynyshtyq dini bolyp tabylady jáne sony is júzinde kórsetýde. Egerde sózbe-sóz aýdaratyn bolsaq, «Islam» degen sózdiń ekinshi maǵynasy – «boısyný». Osylaı, «tynyshtyq» jáne «boısyný» degen sózder Islamdy tolyq beıneleıdi. «Tynyshtyq» – musylmannyń basqa adamdarǵa jasaıtyn mámilesine, sondaı-aq Islamnan tabatyn tynyshtyqqa baılanysty. «Boısyný» – musylmannyń Qudaıǵa qylǵan mámilesin bildiredi. Qysqasha aıtqanda, dinniń búkil fılosofıasyn sol tek bir sóz qamtıdy. Islam iliminde eskere ketetin qyzyqty jaıt: árbir shynaıy din óziniń Qudaıdan ekenin kórsetýi úshin, eki shartqa ıe bolýy kerek. Birinshiden shynaıy dinder adamǵa óziniń Jaratýshysyn tanytýdy qalasa, ekinshi jaǵynan basqa adamdarmenen úlgili, jaǵymdy baılanysty túzýge baǵyttalady.[1, 6-7 b.]

Áhlı sýnna ǵulamalary bylaı deıdi: «Allanyń árbir paıǵambary óz dáýiriniń jáne óz qaýymynyń ishinde qaı jaǵynan bolmasyn eń kemeli bolyp tabylady. Al Muhammad (s.a.s.) Paıǵambar bolsa – álemniń jaratylǵanynan bastap, sońǵy aqyret kúnine deıingi barlyq qaýymdardyń ishinde eń kemeli jáne eń jaqsysy bolyp tabylady. Qaı jaǵynan bolmasyn ony eshkim de asa almaıdy. Bul zańdy jaǵdaı, sebebi barlyq nársege kúsh-qudyreti jetetin Jaratýshy ony osyndaı qylyp jaratty. Oǵan laıyqty dárejede eshkim alǵys aıta almaıdy jáne teriske de shyǵara almaıdy».

Quranda aıtylǵandaı: «(Ýa, Muhammed!) Biz seni kúlli álemge (kúlli jaratylysqa) teńdesi joq raqym retinde ǵana jiberdik» [2, 21:107].
Joǵaryda aıtylǵan ıslamnyń negizgi anyqtamalary beıbitsúıgish din ekendigin jáne barlyq adamzatqa kelgen din ekendigin aıqyndaıdy.
Abý Bakr ál-Hýzalıdiń sózinen jetken rıýaıatta: «Maǵan mynandaı oqıǵany jetkizdi, birde Allanyń Elshisi qajylyqtan keıingi kúnderdiń birinde, sahabalarynyń aldyna shyǵyp, bylaı dedi: «Ýa, adamdar! Alla meni rahym etip jáne barlyq adamzatqa jiberdi, men jaıynda oılaryń ózara bólinbesin, Isanyń apostoldary ol týraly bólingeni sıaqty!» Sahabalary odan surady: «Ýa, Allanyń Elshisi! Apastoldardyń pikirleri qalaı bólindi?». Ol bylaı jaýap qaıtardy: «Ol men shaqyrǵan nársege shaqyrdy. Ol bireýdi jaqyn aımaqqa jibergende, olar soǵan qýanyp, al alys aımaqqa jiberilgen adam ol jaqqa barǵysy kelmeı, ýaqyt sozýmen boldy. Osyǵan baılanysty Isa (a.s.) Allaǵa shaǵymdandy, sodan keıin ýaqytty sozyp júrgender jiberilgen aımaqtardaǵy halyqtardyń tilinde sóıleıtin boldy» [3, 597 b.].
Muhammed osy sózdermen sahabalaryn úlken iske daıyndady, sebebi ıslam dini belgili bir aımaqty ǵana emes, barsha qaýymdardy qamtıdy. Sahabalarynyń barlyǵy oǵan múltiksiz baǵynyp, buıryqtaryn tolyǵymen buljytpaı oryndaıtyndyqtaryn, jibergen jaqqa baratyndyqtaryn aıtqannan soń, Muhammed sahabalarynyń birazyn shet aımaqtarǵa, bıleýshilerge jibere bastaıdy.

Muhammed patshalarǵa ıslamǵa shaqyrý maqsatymen hat jazyp elshilerin jiberdi. Ol Dıhá ıbn Halıfti – Vızantıanyń patshasyna; Abdýlla ıbn Hýzaıfany – Parsy Hosrovqa; Ámr ıbn Ýmaııany – Efıopıa koroli Negýske; Hatıb ıbn Ábý Baltaǵany – Aleksandrıanyń koroli Muqaýqıske; Ámr ıbn ál-Asty – Baný ál-Azdtan bolǵan ál-Djýlýndıdiń uldary Djaıfar jáne Iazǵa, Omannyń basqa da bıleýshilerine. Salıt ıbn Ámrdi – Iamamnyń bıleýshileri bolǵan Sýmama ıbn Ksalý ál-Hanafıge, Haýzaıbn Álı ál-Hanafıge; Ál-As ıbn ál-Hadramıdi – Bahreınniń koroli ál-Mýnzırıbn Sava ál-Abdıge; Shýdjaıbn Vahbty – Sırıa shekarasynyń patshasy ál-Hýrs ıbn Ábý Shamr ál-Ǵassanıge; Shýdja ıbn Vahbty – Djabal ıbn ál-Aıham ál-Ǵassanıge; Ál-Mýhajır ıbn Ábý Ýmaıı ál-Mahzýmıdi – Iemen patshasyna ál-Hars ıbn Ábd Kýlál ál-Hımárıge joldaıdy.

Djo-Ann Grosstyń aıtýynsha, «Ortalyq Azıa mádenıetin qazirgi tańda túrik-ıran murasy aıqyndaıdy, Ortalyq Azıa halyqtarynyń basym kópshiligi budan buryńǵy tarıhı kezeńderde túrkilengendigin eskerý kerek. Islam bul jerlerge VIII ǵ. bastap arabtardyń kelip ortalyq qalalardy basýymen endi. Júzdegen jyldarǵa sozylǵan ıslamdandyrý úrdisi kúrdeli, ári túrli joldarmen boldy» [4, 147 b.].

Ortalyq Azıada ózgeristerdiń oryn alý úderisin túsiný úshin, eń aldymen túpki faktordan, jańa órkenıettiń qaınar kózinen, aýqymdy aımaqtardyń turmys-tirshiligin túrlendirgen – ıslam dininen bastaý kerek. Sebebi, «ol – musylmandardy dindi jaıýǵa ıtermelegen negizgi rýhanı ózek bolyp tabylady. Osy dinniń sheńberinde jáne sol arqyly jańa áleýmettik qoǵam qalyptasty. Islam jetken aımaqtardaǵy halyqtarǵa olar úshin jańa bolǵan saýaldardy qoıdy, ómir jáne álem jaıynda jańa oı negizdemelerin usyndy.

Sózsiz, ıslam senimi adamnyń tegine, etnıkalyq túrine qaraı bólinbeıdi. Ol búkil adamzattyń bir tekten týyndaý prınsıpin ustanady. Islamda adamdar násiline, tegine qarap emes, senimine qaraı ajyratylady. Islam ıbrahımdik bolyp tabylatyn, paıǵambarlar arqyly jetken monoteısik dinderdi moıyndaıdy jáne olardy «Kitap ıeleri» dep ataıdy. Bul degenimiz, ıslam dini hrıstıan jáne ıýdaızm senimderine qansha synı kózqaraspen qaraǵanymen, olardyń tarıhı mańyzdylyǵyn, olarǵa óte jaqyn senimder ekenin aıtyp, ári baılanysyn joqqa shyǵarmaıdy [5, 6-7 b.].

A.Zarrınkýb «Kitap ıelerin» ıslam qabyldaýǵa májbúrlegen joq dep jazady. Evreıler hrıstıan elderinen góri, ıslam elderinde áldeqaıda erkin, amandyqta ómir súrdi. Sol sıaqty shyǵystyq hrıstıandar – nestorıandyqtar, ıakovıtter jáne t.b. Rımdik ımperıadan góri, ıslamdyq jerlerde tynysh ǵumyr keshti. Al ıslam ıeliginde ómir súrgen zoroastrııler tólep júrgen djızıa salyǵy kezinde sasanıd bıligine tólegen jan basy salyǵynan birneshe ese tómen boldy.

Muhammed (s.a.s.) parsylardyń patshasy Hosrovqa Abdýlla ıbn Hýzaıfa arqyly joldanǵan hatta: «Rahymdy, Meıirimdi Allanyń atymen bastaımyn. Allanyń elshisi Muhammed atynan – parsylar bıleýshisi Hosrovqa.

Amandyq pen saýlyq – Islamǵa moıynsunǵandarǵa, Allaǵa jáne elshisine ıman keltirgenderge, Alladan basqa qudaı joq ekenine, balasynyń, kómekshisiniń joq ekenine sengenderge, Muhammedtiń onyń quly ári rasýly ekenin qabyldaǵandarǵa!

Kúmánsiz, men seni Islamnyń keń ári beıbit álemine shaqyramyn, Islamǵa qarsy shyqqan jaǵdaıda, Qudaıǵa jáne Onyń elshisine qarsy soǵysqa daıyndal». Hýsrov «onyń eli qurysyn» dep Muhammedtiń hatyn jyrtyp tastaıdy. Irandyq shahtyń osyndaı qarsy jaýabynan keıin arabtardyń Sasanıd ımperıasynyń jerine basqynshylyq áreketteri bastalady, sonyń quramynda bolǵan Ortalyq Azıaǵa da.
Muhammedtiń óliminen keıin 633-651j. tórt ádil halıfalardyń dáýirinde kórshi jáne basqa da elderge qarsy joryqtar jasalyp, ıslamdy keńge jaıýda úlken jetistikterge jetedi. Saıası kózqaraspen qaraıtyn bolsaq, ádil halıfalardyń bılik kezeńi, ózge elderdi baǵyndyrý ýaqyty boldy. 633-634 jj. Sırıa men Palestına, Mysyr men búkil Kishi Azıa baǵyndyryldy jáne Sasanıdtik Irannyń shekarasyna shyqty.
Iranǵa baǵyttalǵan joryqta arab áskeri ıran áskerimen alǵash Hafır degen jerde qaqtyǵysady. Bul shaıqas Zandjır degen atpen belgili. Atalmysh soǵysta musylmandardyń qolbasshysy Halıd ıbn Valıd ıran áskerin oısyrata jeńip, ıran ásker qolbasshysy Hýrmýzdy óltiredi. Al kelesi 634 j. Mazor degen jerde arab pen ıran áskeriniń arasynda bolǵan shaıqasta Irannyń 50 myńdyq áskeri jeńiliske ushyrap, musylmandarǵa Iran jerine jol ashyldy.

Arabtardyń jaýlaý úrdisin zerttegen E.A.Beláevtiń pikirinshe, VII ǵ. Azıa, Afrıka jáne Evropada birinshi jaýlaý kezi Ábý Bákir, Omar jáne Osman dáýirinde oryn aldy. Irandyq ǵalym Saıd Nafısı arabtardyń Iran jerindegi jaýlaý áreketteri týrasynda aıtqan pikiri boıynsha, arabtardyń ıranǵa qarsy baǵyttalǵan joryqtary 630 j. Sasanıd eliniń quramynda bolǵan Bahreınge shabýyl jasaýmen bastalady. Arabtar ırandy tolyǵymen 651 j. baǵyndyryp bolady.

Sasanıd áýletiniń sońǵy shahy Iezdegır III óltirilýimen Irannyń sanǵasyrlyq dáýiri aıaqtaldy, 425 jyl ómir súrgen kóne ulyq ımperıalardyń biri – Sasanıd ımperıasy qulady.

Osman bıliginiń tusyna deıin Arab halıfalyǵy ósip, keńge jaıylyp úlgeredi. Osy máseleni qozǵaǵan evroppalyq zertteýshi A.Múller bylaı deıdi: «Eń aldymen halıfanyń buıryǵymen birinshi tolqyn aryndy kúshpen attanady: olar Persıany Oksýsqa deıin, Sırıany, Mesopotamıany, Armenıany, Kishi Azıanyń kebir jerlerin Konstantınopolǵa deıin, Mysyr jáne Afrıkanyń soltústik jaǵalaýyn Karfagenmen qosyp alady» [6, 313 b.].

Bılikke Mýǵaýıa ıbn Abýsýfıan kelgennen keıin ıslam memlekettiliginiń ekinshi kezeńi bastaldy – Ýmaýı halıfalyǵy (661-750 jj.). Osy Ýmaýılerdiń bılik etý dáýirin arap shapqynshylyǵynyń ekinshi kezeńi desek bolady. Mýǵaýıa Irannyń soltústik aýmaqtaryn baǵyndyryp bolý úshin Horasannyń bıleýshisi etip Kaıs ıbn Haısamdy taǵaıyndaıdy. Ol eki jyldyń ishinde (662-663 jj.) Badgıs, Gerat, Býshandıs jáne Balhty baǵyndyra aldy.

A.Múller bul kezeńdegi halıfat tarıhyn bylaı túsindiredi «Abd ál-Málik (685-705) Ýmaýı áýletiniń bıligin nyǵaıtqannan keıin, arab ulty uly qolbasshy ál-Ýalıdtiń (705-715) tusynda ekinshi tolqynmen jerler men halyqtardy basa bastady: shyǵysynda Úndistan men Túrkistanǵa deıin, soltústiginde Kavkaz jáne Konstantınopoldiń qabyrǵalaryna deıin. Al batysynda Atlant muhıtyna deıin jáne ary qaraı Fransıa jerine tereń boılady... Arabtardyń uly qozǵalysy óz sharyqtaý shegine jetti» [6, 313 b.].

Tájik ǵalymy A.Haqnazarov Ortalyq Azıada arab shapqynshylyǵynyń erekshelikterin zertteý kezinde, kelesini atap aıtady, Qutaıbaǵa deıingi qolbasshylar, sonyń ishinde Ýbaıdýlla jáne Saıd Buhara men Samarqandqa qarsy joryq jasaǵan kezderinde bıleýshilerden jáne jergilikti halyqtardan mol kólemde qun alyp, jergilikti turǵyndardyń arasynda ıslamdy jaıýǵa esh kóńil bólmedi. Qutaıba bul iske erekshe mán beretin. Sondyqtan, jergilikti halyqty ıslam dinı rásimderin jáne olardy oryndaý tártipterin úıretý úshin,  ol árbir buharalyq otbasyǵa bir áskerı musylmandy turǵyzdy.

Qutaıba Samarqandty alǵannan keıin qaıtadan Balhqa attandy. Balhtan keıin ol Kesh, Nasaf, Horezm, Hodjend, Ferǵanany jaýlady. Ferǵanadan keıin Qutaıba Qytaıǵa jol izdeı bastady jáne sóıtip Qytaıdyń úlken qalasy bolǵan Qashǵarǵa jetti. Ol Qashǵarda Kasır ıbn Falannyń basshylyǵymen 12 adamnan turatyn elshilik quryp, olardy Qytaı ımperatoryna joldaıdy. Qytaı ımperatory elshilikti qabyldaıdy. Musylmandar ımperatorǵa óziniń qalaýlary men usynystaryn ımperatorǵa jetkizdi. Imperator olarǵa syı-sıapat kórsetip shyǵaryp salady. Kýtaıba jaýap alǵannan keıin qaıta Mervke oralady.

Osymen Qutaıbanyń Máýarannahrge joryqtary aımaqty alýymen aıaqtaldy 713-715 jj.  Al Asad ıbn Abdallanyń námengerligi tusynda Horasannyń sońǵy oblysy Hatlon alynýymenen 676-737 jj. Horasandy baǵyndyrý aıaqtalady.

Osylaısha, arabtardyń Horasan men Máýarannahrde jeńiske jetýi ıslam dinderine degen beriktigi sebep boldy. Sonymen qatar, Sasanıd ıaperıasynyń, sonyń ishinde Horasan men Máýarannahrdyń baǵyndyrylýy bul elderdiń saıası jáne áleýmettik bytyrańqylyǵy, jergilikti bıleýshilerdiń satqyndyǵy, eldiń áskerı kúshiniń álsizdigi, sybaılas jemqorlyq, kenetten áleýmettik stratıfıkasıalanýy ulttyń jáne jergilikti halyqtardyń birliginiń joǵalýy, bastaryn qosyp biriktiretin dinniń bolmaýy jáne t.b. jaǵdaılar sebep boldy.

Eskeretin jaıt, zertteýshilerdiń arasynda jergilikti halyqtyń ıslamǵa deıingi dinı kózqarastary jáne ıslam dini qalaısha bul jerlerde turaqtap qalǵandyǵy týrasynda biregeı pikir joq.

Áleýmettik-ekonomıkalyq bytyrańqylyq, jıi dinaralyq qaqtyǵystar, zoroastrıılik din basylary qarapaıym halyqtyń muqtajdyqtary men múddelerine nemquraılylyǵy Sasanıd ımperıanyń álsireýine sebep boldy. Sonymen birge, jergilikti halyq ózderin jergilikti bıliktiń zulymdyqtarynan qutqaratyn qutqarýshyny – adamdy nemese ilimdi kútýde boldy. Dál osy ýaqytta kelgen ıslam qutqarýshy retinde qabyldandy. Quranda aıtylǵandaı: «Ol (Quran) kúlli ǵalamǵa (bar jaratylys úshin) nasıhat ári eskertý» [2, 81:27].

Qurannyń basqa da aıattarynda, arabtardan góri basqa halyqtar ıslamdy qabyldaýǵa moraldik jáne rýhanı turǵyda áldeqaıda daıyn ekendigin baıan etedi. Bul aıattar Muhammedke (s.a.s.) túskennen keıin, olar arab emes qaýymdardan erekshe qoldaý tapty: «(Ýa, rasýlym), eger myna kápirler de ózińe bergen osynaý amanattarymyzdy moıyndamaıtyn bolsa, shúbásiz, Biz olardy moıyndaıtyn, kúpirlik qylmaıtyn qaýymǵa tabystaımyz» [2, 6:89].

Islam dini ózine deıingi senimderge, olardyń násildik, qoǵamdaǵy orny men taptyq erekshelikterine qaramastan, ózine ileskenderdi teń quqyqty jáne ózara baýyr dep qabyldady. Islam ózgelerdiń ultyna, násiline jáne tiline qaramastan muqtajdardy, áıelderdi jáne quldardy qamqorlyqqa alýǵa shaqyrdy. Islam alǵashqy kúnnen bastap ınternasıonaldy, tolerantty jáne jalpy adamgershilik qasıetterge ıe bolǵany anyq. Mine osy nárse aımaqtaǵy halyqtyń arasynda ıslamnyń taralýyna alǵyshart boldy.

Islamdy zerttegen fransýz ǵalymynyń pikirinshe, «eger dinı senimderdi saıası qajettilikterden ajyratyp alatyn bolsa, ıslamnan artyq tolerantty jáne fanatızmnen arylǵan din joq» [7, 22 b.].

Islam dini adamdardyń bir-birine jaqyndyǵyn senimine qaraı aıqyndaıdy. Ásirese, Kitap ıeleri men putqa tabynýshylar bir-birinen alshaq. Musylmandar men hrıstıandar bir-birine musylman-arabtar men putqa tabynýshy-arabtarǵa qaraǵanda áldeqaıda jaqyn boldy [5, 7 b.].
Sonymen qatar, ıslam doktrınasy asa beıbitsúıgish boldy jáne ózge túsinikterge sabyrlyq tanytty. Jıhad sóziniń birinshi negizgi maǵynasy – óziniń dinsizdigimen nemese álsiz ımanymen kúresý, «soǵys» jarıalaý bolyp tabylady. Óz ishindegi «dinsizdi» jeńý kerek boldy. «Ózgelerdi» ıslamǵa shaqyrýda Qurannyń ustanǵan negizgi prınsıpi – kóz jetkizý prınsıpi boldy. Halyqtyń ıslamǵa qyzyǵýyna kelesi aıat ta erekshe túrtki boldy: «Eger múshrikterdiń biri senen pana tilese, ony qanatyńnyń astyna al. Sonda ol úshin Allanyń sózin estý múmkindigi týady (bálkim ıman keltirer). Sodan keıin ony baratyn hám ózin qaýipsizdikte sezinetin jerine deıin aman-esen jetkizip tasta. Óıtkeni olar rasynda da ımannyń, haq dinniń ne ekenin bilmeıtin aqıqattan beıhabar qaýym» [2, 9:6].

Islam kelmeı turǵan ýaqytta Iran jáne Ortalyq Azıa halyqtary rýhanı quldyraý halinde boldy, ol aımaqtarda toleranttylyq bolmady. Islam dinı jáne etnıkalyq fanatızmniń qyspaǵynda bolǵan jergilikti halyqqa jańa ómirdi usyndy. Ortalyq Azıada býddıster, hrıstıandar jáne zoroastrıılerdiń arasynda taralǵan násildik jáne etnıkalyq qysym kórsetý aýyrtpalyqtary Qurannyń yqpalymen emdelip otyrdy. Býddızm, hrıstıan jáne zoroastrıı dinderiniń ózgelerge degen tózimsizdigine qaramastan, «jańa din «Kitap ıelerine» toleranttylyqty ustandy jáne ǵylym men ómirge degen erekshe qyzyǵýshylyǵyn kórsetti. Islamnyń damý úrdisi saıası alaýyzdyqtardyń saldarynan ıslamǵa tán toleranttylyq sıpaty joǵalǵanǵa deıin jalǵasty» [7, 19 b.].

Joǵaryda aıtylǵan nárselerdiń aıasynda kelesi qorytyndyǵa kelsek bolady, aımaqtaǵy halyqtardyń arasynda ıslamnyń taralýyna sebep bolǵan kelesi faktorlar bola alady:

-  buryńǵy nanym-senimderdiń, sektalar men aǵymdardyń quldyraýy;
-  áleýmettik-ekonomıkalyq sıpattaǵy faktorlar;
-  saıası faktorlar;
-  Sasanıd elinde birlik ıdeıalarynyń bolmaýy;
-  salyqtardyń kóptigi halyqqa aýyr kelýi;
-  Sasanılerdiń memlekettik qurylymnyń quldyraýy jáne memlekettik júıeniń álsireýi;
-  ulttyń jáne onyń dástúrli-moraldyq negizderiniń eskirýi;
-  kastalyq júıe jáne áleýmettik-ádil qatynastardyń bolmaýy;
-  tıimsiz ekonomıkalyq júıe;
-  adamnyń quqyǵyn taptaıtyn sot jáne zań júıesi;
-  ıslam ilimin tolyq moıyndaý, onyń ádil sıpatyn jáne Qudaıdyń aldyndaǵy barlyq adamdardyń teń quqylyǵyn qabyldaý;
-  jańa dinniń kórkemdigi jáne t.b.

V.Býllet atalmysh faktorlardy eskere otyryp bylaı deıdi: «sanaly túrde jańa dindi qabyldaǵan adam jaıynda, onyń burynǵy dini onyń adamgershilik kózqarastaryna jaýap bere almaýy múmkin dep aıtýǵa bolady».

Shynymen, bul úrdis belgili bir dárejede erikti túrde jáne adamdardyń qajettiligine qaraı júzege asty, sebebi «birneshe júz myńnan turatyn kóp emes arabtyń áskeri, májbúrli túrde kóptegen mıllıondaǵan halyqty óz dinderin, dástúrlerin jáne salttaryn tastaýǵa kóndirýi» jáne múldem basqa din men mádenıetti qabyldatýy múmkin emes edi.

Barlyǵymyzǵa málim bolǵandaı, arabtar Ortalyq Azıaǵa jasaǵan joryqtarynda qala men aýyl turǵyndarynyń aldyna úsh shart qoıatyn: ıslamdy qabyldaý, djızıa tóleý nemese soǵys júrgizý. Arabtardyń alǵashqy basqynshylyq kezinde kópshilik etnostar jańa dinniń túr sıpatyn áli túsine qoımaǵaǵandyqtan djızıa tóleýge kelisetin.

Qaperge alatyn jaıt, Horasan men Máýarannahr halyqtarynyń kópshiligi Ýmaýı áýletiniń bıligi tusynda ıslamdy qabyldady. Qurandy jaqsy túsiný úshin jáne dinı rásimderdi durys oryndaý úshin jergilikti turǵyndar jergilikti ákimderge, tipti halıfaǵa Qurandy óz tilderine aýdaryp berýdi jáne namaz ben basqa da dinı rásimderdi óz tilderinde oryndaýǵa ruqsat berýge jıi ótinish qylatyn. Sonyń nátıjesinde Qurannyń kóptegen aýdarmalary men túsindirmeleri paıda boldy jáne qoǵamdyq ómirdiń ıslamdanýyna septigin tıgizdi. S.L.Vasılev pikirinshe, aımaqta ıslamnyń taralýyna jáne qabyldanýyna áser etken taǵy bir faktor – olardyń arab tilin ıgerýleri jáne Qurannyń maǵynasyn túsinýleri [8, 121 b.].

Horasan men Máýarannahr turǵyndary Qurannyń mazmunymen tanysqannan keıin, ózge halyqtar men elderge ıslamnyń taralýynda úlken ról atqarǵan tulǵalar shyqty. Balazýrıdiń málimdeýinshe, «Mýǵtasım Bılláh halıfanyń bıligi tusynda qolbasshylardyń kóbisi Máýarannahrdan boldy – soǵdylar, ferǵanalyqtar, Ýsýrshan men Shashtan shyqqandar.  Sol elderdiń padıshahtary Mamýnnyń saraıyna kelip turatyn jáne túrkiler soǵysyp jatqan aımaqtar, olardyń kórshileri ıslam dinin qabyldap jatty».

Aımaqtyń ıslamdanýyna taǵy sebep bolǵan nárse, jergilikti halyqtar men arabtardyń arasynda týystyq baılanystyń ornaýy. Islamnyń alǵashqy kezeńderinde-aq arabtardyń bedeldi ırandyq otbasylardyń, jergilikti bıleýshilerdiń jaqyn týystarynyń qyzdarymen úılený tájirıbesi keń taraldy. Máselen, Ýalıd ıbn Abdýlmalık halıftiń ırandyq aqsúıek otbasynan bolǵan Shahafarıdamen úılengen soń, olardyń uly Iazıd ıbn Ýalıd halıfa boldy jáne ol ırandyqtardy halıfalyqtyń memlekettik isterine aralastyrýǵa bastamashy boldy.
Ýmaýı áýletiniń bıliginiń bastapqy kezinde arab emes halyqtardy ıslamǵa kirgizýdiń basqa tásili keń taraldy – olar kóp kólemde arabtardy Iran, Horasan jáne Máýarannahr jerlerine qonystandyrdy.  627 jyly Zıad ıbn Abısýfán halıfa Horasannyń ákimdigine Rabıǵ ıbn Zıadty taǵaıyndady jáne sonymen qatar bul aımaqqa Basra men Kýfadan 50 myń turǵyndy otbasylarymen birge qonystandyrýdy buıyrdy. Arabtardy qonystandyrý úrdisi basqa halıfalardyń kezinde de júzege asty. Sonyń nátıjesinde, qonys aýdarǵan musylmandar jergilikti halyqpen týystyq baılanysty ornatyp jatty, bul úrdis te arab emesterdiń arasynda ıslamnyń keń taralýyna úlken septigin tıgizdi.

Islamnyń tamyry, ıdeıalary, mádenı salttary túbinde hrıstıan men ıýdaızm dinderimen sabaqtasatyndyqtan, Ortalyq Azıada ómir súrip jatqan etnıkalyq toptar men hrıstıandyqty ustanýshylar eshbir kedergisiz ortaq túsinikke kelip, ıslamdy qabyldap jatty.
I.A.Kryvelevtiń anyqtamasy boıynsha, belgili bir hrıstıan toptarynyń ıslamdy qabyldaýyna áser etken nárseler, «ıslamnyń eklektıkalyq sıpaty, kóne polıteıstik senimderge, hrıstıandar men ıahýdılerge ıslamnan ózderine tanys sıpattar men ilimderdi, úırenshikti qulshylyq formalardy tabýy» [9, 64 b.].

Arabtarmen jaýlanǵan barlyq elder men halyqtar úshin ortaq bolǵany, ıslamnyń senimine, zańdaryna úılespegenniń barlyǵy shettetilip otyrdy nemese múldem umytyldy. Nátıjesinde, ıslamnyń qaǵıdalary men salttary ıslamdandyrylǵan halyqtardyń mádenıetiniń bolashaqtaǵy damý jolyn baǵyttap otyrdy, sonyń ishinde Horasan men Máýarannahr halyqtarynyń da.

Qorytyndy

Sasanıd ımperıasynyń jáne ózge de aımaqtardaǵy halyqtardyń ıslamdanýyna áser etken faktorlardyń ishinde jergilikti halyqtardyń ıslamdy erikti, sanaly túrde qabyldaýy mańyzdy oryn alady. Aımaqtarǵa kelgen jańa arab námeńgerleri aýyr salyq salýmen, arabtardy ózgelerden joǵary sanaýmen qoǵamda narazylyq týdyrǵanymen, ıslam ilimi óziniń ádildigimen, adamdardyń Qudaıdyń aldyndaǵy teńdigimen, ózge din ókilderine degen erekshe toleranttylyǵymen jappaı qoldaý tapty. Osyndaı qasıetterge ıe bolǵan Islam ilimi túrki halyqtarynyń ıslamdanýyna túrtki bolǵan basty faktor bolyp tabylady.

Paıdalanylǵan ádebıetter.

1. Azıretı Myrza Tahır Ahmad. «Islamdyn elementardyk okýýsý», ISLAM INTERNATIONAL PUBLICATIONS LTD., Bıshkek 2008. 63 bet.
2. Ákimhanov A., Anarbaev N. Quran Kárim qazaqsha túsindirmeli aýdarma. Almaty: Nur-Múbarak baspasy, 2019. 624 bet.
3. Ibn Hısham. Jızneopısanıe Proroka Mýhammada. Perevod s arabskogo N.A.Gaınýllına. Ýmma Moskva 2007. 656 bet.
4. Gross Dj. Mýsýlmanskaıa Sentralnaıa Azıa: relıgıoznostı obshestvo. Perevod s angl. Dodhýdoeva L. Dýshanbe 2006. 175 bet.
5. Frolova E.A. Istorıa arabo-mýsýlmanskoı fılosofıı. Srednıe veka ı sovremennost Moskva IF RAN 2006. 199 bet.
6. Múller A. Istorıa ıslama. T.1-2. M.: Astrel, AST, 2004. 911 bet.
7. Zarrınkýb A.H. Islamskaıa sıvılızasıa. M.: Andalýs, 2004. 237 bet.
8. Vasılev S.L. «Istorıa Vostoka T.1»: Vysshaıa shkola; Moskva; 1998. 609 bet.
9. Kryvelev I.A. Istorıa relıgıı. 2 tom, M.: Mysl, 1976. 419 bet.

---