InfoHub Logo

(aýdarma)

SERGEI BARÝZDIN

roman

Men taltúste ushyp kelip edim. Qapelimde týǵan qalamdy ózim tanymaı qaldym. Erteńgisin Kamchatkadaǵy Petropavlovskide qarly boran soǵyp tur edi, biz alyp mashınamen aerodromǵa áreń jetip, odan «ushamyz ba, ushpaımyz ba?» — dep biraz dal bolǵanbyz. Endi, mine, ýaqyt degendi toǵyz saǵatqa basyp ozyp, kóktemniń túnin de jol boıy joǵaltyp aldyq, aqyry kún shýaǵyna malynyp, jasyl jelekke oranǵan, maı merekesiniń qarsańyndaǵy Moskvadan bir-aq shyqtyq.

Úıge oralý — qashan da qýanysh. Al Moskvaǵa oralý adamǵa eki ese qýanysh ákeledi, óıtkeni bizdiń qalamyz ózine bir túrli erekshe jylylyqpen baýraıdy. Al qazir...

Áli shań basyp úlgermegen jasyl shalǵyn, japyraq jaıǵan úıeńki, túrli-tústi jeńil kıimdi áıelder, Gagarınniń portretteri men úılerdiń qabyrǵalaryna ilingen kosmos korablderi beınelengen qyzyl matalar — osynyń bári tosyn áser etkeni sonsha, men basqa planetadan kelgen shyǵarmyn? Kamchatka, Komandor, Kýrıl... joq, joq, árıne!

Degenmen, ótip bara jatqandardyń bári sholaq ton men teri malaqaı kıip, ıyǵyma dorba asyp alǵan meniń eńgezerdeı turpatyma tańyrqaı qarasady.

Osy sátte meni, sál de bolsa, kóńildendirgen arqamdaǵy dorbanyń ishindegi nárse edi. Al onyń ishinde ǵajaıyp dúnıeler jatyr: ıtbalyqtyń eki kúrek tisi; úlkendigi kóje quıatyn tárelkedeı tasbaqanyń qaýashaǵy; keshe keshkisin ǵana pisirilgen, qyp-qyzyl ári ıneleri bizdıip, teńiz keremetine uqsaıtyn dáý krab; Sibir men Qıyr Shyǵysta ǵana satylatyn jarty lıtr taza spırt; sym tárizdi dóńgelektep oralǵan jenshen tamyry men qazir Moskvada shyraq alyp izdeseń de tabylmaıtyn birneshe balyq konservileri. Alaıda osynyń barlyǵy sáýir aıynyń kosmostyq jańalyqtarymen salystyrǵanda, bir tıynǵa da turmaıtyndaı!

Men jedel basyp kelemin.

Aldymda eń qýanyshty da kúrdeli oqıǵa kútip tur. Ol — áıelimniń jumysyna soǵyp, úıdiń kiltin alý. Qýanyshty deıtinim — túsinikti ǵoı: Natashany kórmegenime aıdan asyp ketti, úıge oralǵanym osy. Kúrdeli deıtinim men Kamchatkadan kelgen myna túrimmen áıelim jumys isteıtin arhıtektýralyq — jobalý ınstıtýty sekildi ádemi de keń, sáýletti úıge ornalasqan qurmetti mekemeniń abyroıyna nuqsan keltirýim múmkin.

Jolym bolǵanda, kıim ilýshi áıel bul jer zat saqtaıtyn oryn emes dep ádetinshe kúńkildep aldy da, aqyry dorbam men tonymdy qabyldady-aý, áıteýir.

Endi tezirek joǵaryǵa, onyń ózine jetýim ǵana qaldy!

Men lıftimen kóterildim de, tanys esikti eppen ashtym.

— Keldiń be?!

Natasha qyp-qyzyl bolyp ketti de, up-uzyn syzǵyshty ebedeısiz qoıa salyp, esik aldyna kelgende ǵana sheberhanada birge otyrǵan áriptesterine kóz tastady. Men dál sol sáttegi onyń júzin kóre alǵanym joq, biraq onyń sasyp qap ári ózin kináli adamdaı sezinip turǵanyn bildim. Qýanǵanda ne isterin bilmeı qalatyn onyń ádeti jáne sondaıda myna áıelderdiń aldynda ylǵı da yńǵaısyzdanady. Múmkin báriniń aldynda bolmas, degenmen, kóbisiniń aldynda solaı. Bul áıelderde mundaı sátter joq ekenin ol biledi jáne óziniń baqytymen olardy renjitip alam ba dep qorqady.

Biz dálizge shyqtyq ta, men bas salyp onyń mańdaıynan, kózinen, shashynan, erninen, shyntaǵynda tyrtyǵy bar qolynan súıe bastadym. Ol bolsa oqýshy qyzdaı qyzaryp; bulqynǵan kúıi: «Aınala adamdar ǵoı... qarap tur... yńǵaısyz...», — dep qysyla taǵy birdeńelerdi sybyrlaıdy.

— Qalaısyń? Rıza bolyp qaıttyń ba? — dep qushaǵymnan áreń bosanyp, meniń jaǵamdy durystap qoıdy. Onyń ádeti osylaı: jaǵamdy ne moıyn oramalymdy jóndeıdi, nemese ilgegimdi aǵytyp, qaıta salady — munyń ne ekenin tek ekeýmiz ǵana bilemiz...

«Rızamyn ba?» Men oǵan qaıda baryp, ne kórgenim týraly neshebir ádemi sózdermen aıtyp berer edim jáne eń sońynda sol baryp qaıtqan jerlerge taǵy da baratynymdy qosar edim. Biraq men oǵan eshteńe de aıtpaımyn. Keıin, bir reti kelgende, aıta jatarmyn... keıin... Ol meniń bir jaqqa ketkenimdi jaqtyrmaıdy. Al men saparǵa shyqqandy unatamyn. Ómirdi kórý, oılaý kerek degen qaǵıdadan emes.

Men jolǵa shyqqandy jaqsy kóremin. Keıin saǵynyp oralý úshin. Mine, osy qazirgi tárizdi! Ózim kóp-kóp jyldar biletin Natashamdy osy qalpynda taǵy da kórý úshin, kórgen saıyn onyń da, ózimniń de boıymnan buryn bilmegen, sezbegen jańa bir nárselerdi seziný úshin ketkim keledi.

Men oǵan qadala qarap turmyn. Dál sol burynǵy qalpy, burynǵy... Bir aıdyń ishinde eshqandaı da ózgermegen. Bir aıdyń emes-aý, sol men biletin kóp-kóp jyldardyń ishinde, tipti de, ózgergen emes. Árıne, ol bul kúnde on bes jasar qyz emes, otyz segizge taıap qaldy. Qudaıym-aý, men ony qansha jyldan bilemin! Jáne ony qandaı súıemin deseńshi!

Ol shashyn da, kóılegin de talaı ózgertti. Oqydy, soǵysta da boldy. Bosanǵannan keıin taǵy da oqydy. Ol eń jaqyn adamdarynan aıryldy. «Biz» degim kelip tursa da, «ol» deımin. Joq, men «biz» demeımin. Men taǵy da «ol» deı beremin.

Ol ylǵı da osyndaı bolǵan, endi burynǵydan da súıkimdi bolyp barady.

Men ony quttyqtadym.

— Oqydyń ba? — Ol meniń nemen quttyqtap turǵanymdy bilse de tańdana qaraıdy. Basyn shaıqady. — Raqmet. Oı, sen bilesiń be, qalaı bolǵanyn. Bári bitti dep qoıǵam. Kenetten Býnkov kele qaldy. Áýeli sál únsiz turdy, sodan soń: «Qyzdar! Ózderiń búgin tymsyraıyp úndemeısińder ǵoı!» — dep bir shampan shyǵaryp jatyr. Sonda baryp bile qoıdyq. Al kelesi kúni «Pravda»...

Men Kamchatkada júrgenimde «Pravdadan» qysqa habar oqyǵam, alaıda ózim buryn bárin biletinmin: olardyń jobasy baryn, ony áli týyndy degender bolǵanyn. Balalar baqshasy, dúken, shashtaraz, asqana, turmys qajetin óteý kombınaty men klýb — osynyń bárin bir úıge ornalastyramyz degenge, tipti, meniń ózim de kúdiktenemin. «Qajet bolady, yńǵaıly» dep ol otyryp alyp maǵan túsindiretin. Budan bir jyl buryn jobany jańa oılastyryp júrgende de, keıin úıde túnimen otyryp joba syzý ústinde de osylaı deıtin. Endi men dál ózim jasaǵandaı qýanyp turmyn.

— Selınogradta qurylysty sala bastady, al kelesi jyly — Moskvada! — dep qoıady — Tamasha emes pe, á?!

— Al úı qalaı?

Úı degenim — Nadúsha men Lúba.

— Bári jaqsy, — deıdi ol. — Nadúshka mektepte, Lúba balabaqshada. Ekeýi de seni kútip júr...

— Erterek ketip qalshy. A?

— Tyrysyp kórem. — Ol meniń jaǵamdy ustady. — Shashyńa aq kire bastapty-aý. Oı, kelgeniń qandaı tamasha boldy! Jaraıdy. Keshke deıin.

Shyryldap jatqan bizdiń úıdiń telefony ekenin baspaldaqpen kóterilip kele jatqanda-aq bile qoıdym.

— Tyńdap turmyn, — dedim tonymdy sheshpesten. — Bul kim eken? — dep surady áıel daýysy.

— Sizge kim kerek edi?

— Nadányń ákesi emessiz be?

— Iá.

— Qyzyńyz qaıda?

Men ystyqtap tursam da tula boıymdy bir salqyndyq qaryp ketkendeı bolǵanyn sezdim.

— Qaıdasy qalaı? Mektepte...

— Mektepte joq.

— Joǵy qalaı?

— Solaı, joq! — dep áıeldiń daýysy qatqyl shyqty. — Siz qazir mektepke kele alasyz ba?

Men tonymdy qalaı laqtyryp tastaǵanym esimde joq, kósheden bir-aq shyqtym. Mektep úıdiń janynda — kireberisten úsh júz metrdeı bolatyn. Mektep qaqpasynyń janynda qoldaryna sómkelerin alyp topyrlaǵan bir top balany anadaıdan baıqadym.

Múmkin, men olardy baıqamaǵan da bolar edim, biraq olardyń ózderi maǵan tańyrqaı qarap, kútip tur eken. Sonyń arasynan Nadúshka shyǵa kelgeni — janyp turǵan qalpy, qyzaryp ketipti, shashy da uıpa-tuıpa.

— Papa, senbisiń? Kelip qaldyń ba! — Sodan soń daýsyn ózgerte qoıdy: — Al biz sabaqtan ketip qaldyq... Seni shaqyrtty ma?

Men kóńilim ornyna túsip, demimdi aldym.

Sol sátte meniń janyma boıy Nadúshkadan sál uzyndaý bala jigit («ózin qaıdan kórip edim?») keldi de, baısaldy jýan daýyspen:

— Oǵan uryspańyzshy! Bárine men kinálimin, — dedi.

— Óte jaqsy.

Mektepke qaraı aıańdadym. Nadúshka men onyń janyndaǵy balalar qaqpanyń qasynda qaldy.

Bes jasar shamasyndaǵy balǵyn fılosof mektep esiginiń aldynda mysyqtyń balasymen áýre bop júr. Meni kórdi de:

— Aǵa, sen munyń ózi týa qalǵan dep oılaısyń ba? Ony mamasy týdy. Solaı! — dep óz sheshimin aıtty.

Sol kúni bul oqıǵa jaıly úsh ret estidim.

Mektep dırektory Antonına Ivanovna birinshi bolyp aıtty. Ol 8 «B» klasy oqýshylarynyń ata-analarymen jeke-jeke áńgimelesip otyr eken. Men úshinshi bolyp kirdim. Maǵan deıin eki áıel kirip shyǵypty.

— Bizde bir qolaısyz oqıǵa bolyp turǵany, — dedi Antonına Ivanovna. Alǵashqy sózderinen-aq menimen telefon arqyly sóılesken ol emes ekenin bile qoıdym: — Oqý jyly aıaqtalyp qaldy. Klastaǵy balalardyń kóbi komsomolǵa ótýge ázirlenip júr. Oǵan qosa, ótkendi qaıtalaý júrip jatqan kez. Al, meniń baıqaýymsha, áńgime bylaı bolǵan. Olarda tórtinshi, besinshi sabaq tarıh páni bolatyn. Oqýshylardyń bireýi sebep-syltaýsyz muǵalimge jaman sózder aıtyp, til tıgizipti. Bul tórtinshi sabaqtyń ústinde. Lıdıa Vıkto-rovna álgi oqýshyny maǵan jiberipti. Men odan klasqa qaıta baryp muǵalimnen keshirim suraýyn talap ettim. Ol ketken. Sodan klass bolyp túgeldeı sońǵy sabaqqa kelmeı qoıypty. Bas bolyp otrád sovetiniń predsedateli jáne starosta — sizdiń Nadáńyz da kelmegen. Sheremetevo aeroportyna ma, bir jaqqa tartyp otyrǵan. Sizdiń Nadáńyzdy jáne klastaǵy balalardyń birazyn men bilemin. Olardyń basqalarǵa qalaı yqpal jasaı almaǵanyna túsine almaımyn. Ras, — dep kúlimdedi Antonına Ivanovna. — Eki oqýshyny klasqa qaldyryp ketipti. Ol ekeýi de birge ketkisi kelgen eken, senderdiń buryn eskertýleriń bar, endi ketseńder, mektepten shyǵarylasyńdar dep kúshpen qaldyrypty. Ol ekeýine ketýge bolmaıtynyn ózderi bilip tur. Aqymaq emes ekenin kórip otyrsyz, meniń sizden ótinerim — Nadámen sóılesińizshi. Balalar eresek, óz degenderi bolmasa, kóne qoımaıtyn kezderi ǵoı. Bizdermen, pedagogtarmen, ashyq áńgimege barmaýlary múmkin. Sizderge, ata-analarǵa, aıtyp kóreıik degenimiz osy edi. Balalarmen sóılesip kórińizder. Biz, árıne, bul oqıǵaǵa baılanysty belgili bir sharalar alamyz. Erteń pıoner lıneıkasyn ótkizgeli otyrmyz. Oqýshylar komıtetinde de bárimen sóılesetin shyǵarmyz.

Bólmege aryqsha kelgen, sál eńkishteý jas áıel kirdi. Maǵan barlaı kóz tastady.

— Mine, Lıdıa Vıktorovnanyń ózi de keldi, — dep túsindirdi dırektor. — Al, myna...

— Iá, ıá, bilem, maǵan aıtqan, — dep Lıdıa Vıktorovna onyń sózin bóldi de, álginde ǵana Antonına Ivanovnadan estigen áńgimeni dál sol kúıinde aıtyp shyqty. — Jalpy, — dep qosty sodan soń, — sizdiń Nadáńyz sońǵy kezde tipten tuıyq bop ketti. Bul álgi Igor degen uzynturanyń áseri ekenine kúmán keltirmeımin. Klastaǵy eń eresegi sol jáne ózinshe aqyldy kórinýge tyrysady. Ol, tipti, búgin bir jaqtan delegasıa keletinin de bilgen, kórdińiz be! Al Nadá ekeýiniń arasynda men aıtar edim, bir qarym-qatynas bar dep, Mine...

— Ol ne degenińiz! — Antonına Ivanovna stoldan turdy. — Asyryp aıtýdyń qajeti joq, Lıdıa Vıktorovna. Jáne ádilin aıtsaq, Igor...

— Meni sendirem demeńiz! Senbeımin! — Muǵalim qaısarlana qaıtalady. — Siz Igordi qabiletti deısiz, al ol men úshin búkil klasqa, onyń ishinde starostaǵa da jaǵymsyz áser etetin, eki jyl qatarynan ornynda qalǵan eresek bala ǵana. Jasyratyn túgi de joq...

Men ne isterge bilmedim.

— Eger shyndyǵyn aıtatyn bolsaq, — dep Lıdıa Vıktorovna sózin jalǵastyrdy, — on bes jasar qyz ben on jetidegi uzynturanyń arasynda, Antonına Ivanovnanyń tilimen aıtqanda, qandaı dostyq bolatynyna men túsinbeımin.

— Papochka! Sen qalaı ǵana túsinbeısiń! — dedi Nadúshka maǵan úıge kelgesin. — Lıdıa Vıktorovnaniki tipti de durys emes. Igor «aqymaq» dep oǵan aıtqan joq. Al Lıdıa Vıktorovna qaraptan-qarap oǵan tıisti de, dápterin tartyp aldy, ózin klastan qýyp shyqty. Igor qaıtyp kelip keshirim surady, al ol «aqymaq» dep oǵan aıtpaǵandy aıtty. Lıdıa Vıktorovna sonda da qoımady: ádette «aqymaq» dep áıel adamǵa aıtylady, sondyqtan kimge aıtyp turǵanyńdy túsindim dedi. Igor: «Klasta áıel jynysynan jalǵyz siz emessiz ǵoı, nege bulaı deısiz?» — dep edi, Lıdıa Vıktorovna: «Árıne, men ǵana! Osy jerde menen basqa áıel qaısy, kórsetshi?! — dedi. — Aqymaqtyq! Klasta qyzdar tolyp otyr ǵoı! Sol jerde Igor durys istemedi. Partaǵa otyrdy da: «Shynynda da aqymaq!» — dedi. Lıdıa Vıktorovna estip qalyp: «Shyq klastan! Jyldyń aıaǵyna deıin seni sabaǵyma qatynastyrmaımyn!» — dep aıqaı saldy. Igor ádeıi aıtqan joq! Shyn aıtam! Baıqaýsyzda aýzynan shyǵyp ketti. Sońynan bizge ózi aıtty. Sabaq bitkennen keıin, qalaı bolǵanyn bilmeımin, áıteýir klastaǵy oqýshylardyń bári endigári tarıh pánine bárimiz de qatynaspaıtyn bolamyz dep kelisti. Ras, biz, Lúsá ekeýmiz, — ol bizdiń otrádtyń predsedateli — bulaı istegenimiz qalaı bolar eken dep aqyldasyp kórip ek, balalardyń bári: «Eger klasta qalsańdar, biz sendermen sóılespeıtin bolamyz!» — dedi. Bári osylaı dep turǵanda, biz qaıteıik. Sen qalaısha túsinbeısiń? Sodan soń biz betaldy qydyrýǵa ketkenimiz joq. Biz Sheremetevoǵa...

— Qandaı balalar ózi?

— Qandaı bolýshy edi, kádimgideı-aq...

— Sonda da olardyń qaısysy?

— Mysaly, Igor, — dedi Nadá, sodan soń taǵy qosty: — Basqasha isteı almadym, ras aıtam, shynym osy.

— Igoriń álgi muǵalimdi aqymaq degen be?

— Iá... joq, joq, — dep túzetip qoıdy Nadúshka. — Ol muǵalimge aıtqan joq, aıttym ǵoı saǵan. Ol bizge keıin aıtty.

— Ol ózi kóshe almaı qalǵan bala ma?

— Nege kóshe almaı qalǵan? Ol bizden eki jas úlken. Bala kezinde polıomıelıtpen aýyryp, eki jyl oqı almaǵan. Onyń qoly qazir de nashar qımyldaıdy...

— Al óziń buǵan qalaı qaraısyń?

— Qalaı? Eshqandaı. Biz jaı dospyz. Shyn aıtam, ol jaqsy bala. Tek óte ashyq. Bárin aıtyp salady. Bilgiń kelse, gazetterde Stalındi synap júrgende, ol muǵalimge suraq qoıyp edi, muǵalim: «Bilmeımin», — dedi. «Siz gazet oqısyz ǵoı? Kúlt týraly qalaı oılaısyz?» — dep qaldy Igor. «Bul taqyryptyń senderge qatysy joq!» — dedi muǵalim. Sodan beri Igordi jaratpaıdy. Igor da ony onsha jaqsy kórmeıdi. Sen bosqa mazasyzdanba...

— Men mazasyzdanyp otyrǵanym joq.

— Joq, men bulaı deıtinim... — dep jalǵastyrdy Nadúshka.— Biz tarıhtan jańa taqyryp ótip júrgenimiz joq. Jáı, ótkendi qaıtalaý.

— Qazir neni qaıtalap júrsińder?

— Tarıhtan ba? Qyryq birinshi — qyryq besinshi jyldardaǵy Otan soǵysyn.

— Qalaı?

— Ne qalaıy bar? — Nadúshka túsinbeı qaldy. — Nemene qalaı deısiń? — dep ol qorqynyshpen surady. Shamasy, búgingi bolǵan oqıǵadan qobaljyp otyr.

— Lıdıa Vıktorovna ótkendi qaıtalaýdy qalaı túsindiredi? Mysaly, saǵan qyzyqty ma?

— Joq! — dedi Nadúshka. — Oqýlyqtaǵy sekildi... Ózimiz de oqımyz. Tek sen, papochka! Mamama aıtpaı-aq qoıshy!.. Jaraı ma?..

— Jaraıdy, aıtpaımyn, — dep ýáde berdim. — Al ótkendi qaıtalaý týraly...

1940 JYL

Bul Moskvanyń tynysh kóshesindegi úı bolatyn. Kırov qaqpasynyń janynda typ-tynysh jerdegi ý-shýy mol úı edi. Bilmeımin, bul jurt aıtqandaı, baıaǵyda, revolúsıaǵa deıin, Moskvanyń shaı satatyn bir baıynyń úıi bolǵany ras shyǵar múmkin. Ol jaǵy bizdi mazalamaıtyn. Biz basqany biletinbiz: bul úı tórt jyldan beri moskvalyq balalar men qyzdardyń qol jetpes armany bolatyn. Qol jetpes deıtinim, ondaı úı Moskvada, tipti búkil elde joq. Jáne onyń ishine kirý qıynnyń qıyny.

Al biz kirdik. Biz munda óz úıimizge kelgendeı keletinbiz. Kókiregimizdi maqtanysh sezimi bılep, bizden baqytty jan joqtaı sezinetin edik.

— Bala, áı, bala! Toqta!

Men kidirdim. Korıdorda boıy menen alasalaý, moınynda pıoner galstýgy joq bir qyz júgirip keledi. Men tańdanyp turdym: «Galstýgy nege joq?» Pıoner úıine bári galstýkpen keletin, árıne, eresek balalar men úlkenderdi eseptemegende.

— Keshegi «Pıonerkada» basylǵan mynaý seniń óleńiń be?

— Iá, nesi bar?

Shynynda da, nesi bar? Keshe «Pıonerkada» óleńim shyqqany ras. Aldyńǵy jumada da óleńim basylǵan. Ótken jyly da. Onyń arǵy jyly da. Men úsh jyldan beri basylyp júrmin. Áıtpese, jas tilshi bolamyn ba?

— Joq, maǵan aıtqan. Jaqsy óleń. Tek sen ashýlanba! — Menińshe, bir jerindegi uıqas nashar eken: «Kósemdi» — «sondaǵy». Men birden baıqadym da, aıtaıyn degenim edi.

Bári osylaı bastaldy. Múmkin, odan keıinirek, ol ekeýmiz pıonerler úıinen kezdeısoq birge shyqqanda bastaldy ma eken. Ol meniń qaıda turatynymdy surady, men osy jerde turatynymdy jasyryp, alysta turamyn dep ótirik aıttym. Biz bir saǵattan artyq Moskvany kezip júre berdik. Onyń úıine qaraı kelemiz. Sodan soń oǵan altynshy klasta emes, segizinshi klasta oqımyn dep taǵy ótirikti soqtym. Neshedesiń dep suramaǵany jaqsy boldy. Men oǵan on úshtemin dep báribir aıtpaǵan bolar edim. Jazǵa deıin ǵana on úshtemin ǵoı. Jazda on tórtke tolamyn. Qalaı bolǵanda da, jasymnyń kishiligi meni qurtyp tur. Mektepte eshteńe emes, biraq pıonerler úıinde de kishkentaılar, ortasha jáne eresek jastaǵylar dep iriktelip úsh úıirmeden turatyn ádebı stýdıada da maǵan eń kishkentaılar úıirmesine qatysýdyń sáti túskeni ǵoı!

Munyń bári kóktemde bolǵan edi. Ol bolsa on altyǵa toldy. Al kúzde on jetige shyǵady. Ózi toǵyzynshyda oqıtyn. Múmkin, maǵan unap qalǵany sondyqtan bolar.

Pıonerler úıinde mektepke qaraǵanda qyzyǵyraq. Men mektepte táýir oqımyn. Mysaly, osy jyly, algebrany eseptemegende, eki toqsanda da ortasha degen baǵa bolǵan joq. Biraq mekteptiń aty — mektep. Men altynshy klasymdy pıonerler úıindegi jetinshi bólmege aýystyra salar edim.

Naǵyz dostar sonda. Ylǵı barǵyń keledi de turady. Bizde bir kezderde Krýpskaıa men Chkalov, sodan soń papanınshylar men Marshak, Chýkovskıı, general Karbyshev, avıokonstrýktor Mıkýlın, Gaıdar, Kassıl jáne Mıhalkov bolǵan. Al bizdiń jetekshilerimiz Rývım Isaevıch, Vera Ivanovna jáne Vera Vasılevnany qarapaıym muǵalimdermen salystyrýǵa bola ma?

Birazdan beri meni pıonerler úıi erekshe tartatyn boldy. Bizdiń ádebı úıirme ótetin jetinshi bólme ǵana emes. Men úıirme sabaǵy bastalýdan bir saǵat buryn kelemin. Jáne jurttyń eń sońynan ketemin: kenet ony kórip qalarmyn? Tipti, sabaq bolmaıtyn kúnderi de kelip ketemin: múmkin ol osynda bolar?

Ol ızostýdıaǵa qatysady. Bizdiń sabaqtarymyz bir kúnderi ótpeıtin.

— Saǵan ne bolǵan ózi? Úıge qaıtpaımyz ba? — deıdi keıbir joldastarym. Joldastarym deımin-aý. Ádebı stýdıadaǵy — Sema, Lená, Kolá, Iýra jáne ózim ishteı ǵashyq bolyp júretin Lıda.

— Tún bolsa uıyqtamaıtynyń ne? — dedi mamam. — Dóńbekship shyqtyń ǵoı.

— Qane moıynda, ǵashyq bolyp qalǵansyń ǵoı? — dep ázildeıdi ákem.

— Joq, — deımin men. — Nemene, báriń birdeı tergep...

Ózimdi ózim de tanymaı júrmin. Ata-anama qatty sóz aıtyp, joldastaryma syr shashpaıtyn bolyp kettim. Al onymen sóıleskende, óz-ózimnen qoqılanyp, lepirip ketetinim sonsha, ol birde tańdanyp qaldy!

— Saǵan ne bolǵan? Bulaı sóılemeshi, ótinemin. Maǵan unamaıdy.

— Sen bir túrli beı-jaı otyratyn bolypsyń ǵoı, bir nárseńdi joǵaltyp alǵan joqsyń ba? — dedi sabaq ústinde Vera Ivanovna.

— Joq, joq, eshteńe de...

Shyn aıtam, eshteńe joǵaltqanym joq, qaıta taptym. Onymdy eshkimge aıta almaımyn.

— Sen búgin de jańa sabaqty oqymaı otyrǵanyń ne? — dep Vera Ivanovna qynjylyp qaldy.

Buryn men úıirmedegilerdiń eń belsendisi bolsam kerek shamasy. Al qazir buryn jazǵandarymdy da jazbaı júrmin. Hasan kólindegi urystar men Ispanıadaǵy oqıǵalar jaıly da úndemeımin. Shpıondardyń tirligi men shekarashylardyń erlik isteri jaıly da jazbaımyn. Buryn meni Abıssınıa kóp qyzyqtyrǵanmen, endi ondaǵy soǵys týraly da úndemeıtin boldym. Janýarlar men tabıǵat jaıy da bylaı qaldy. Jazý túgili úıde tiri qurbaqa, úsh kesirtke, kirpiler men tyshqandar bar ekenin bireýge aıtýǵa uıalatyn boldym. Moskva týraly, kapıtal elderindegi balalarynyń aýyr turmysy týraly da jazbaımyn.

Bulardyń bári túk bolmaı qaldy. Men oqı-oqı jattap alǵan «Jabaıy ıt Dıngo nemese alǵashqy mahabbat týraly povesti» kópshigimniń astyna saqtaıtyn boldym.

Men tek sol jaıly jazamyn. Bul naǵyz mahabbat týraly naǵyz eresek óleńder! Pıonerler úıindegi úıirmede men ol óleńderimdi qalaı oqımyn!

Al, ol táttini jaqsy kóretin. Mekteptegi erteńgilik tamaqty ishýge beretin aqshany jınap-jınap, konfet satyp alatynmyn. Jáne bizdiń úıde bolyp kórmegen qymbat konfetter. Ádemi qaǵazdarǵa oralǵan. Maroseıka men Armán buryshyndaǵy kondıter fabrıkasynan.

Ózim konfet degendi kórgim kelmeıdi. Ol kúnderi tipti jek kórip kettim.

Men ony kórer-kórmesimdi eshqashan bilgen emespin. Konfetter qaltamda júrip kıselge aınalyp, ezilip qalatyn. Sodan soń, ony kóre qalǵan kúnniń ózinde, jurttyń kózinshe bere salmaısyń ǵoı. Bul da bir qıyn-dyq edi.

Men ony ańdyp, konfetti beretin sátti kútemin. Sodan soń...

— Má, mynaý saǵan, — dep sybyr etemin de, konfetterimdi usynamyn jáne sol boıda, soryma qaraı ylǵı meniń tanystarymnyń biri kele qalady.

— Oı, munyń ne! Úlken raqmet! — deıdi ol, sodan soń: — Qyzdar, alyńdar! Konfet jeńder! — deıdi.

Balalar sypaıylyq saqtap sytylyp ketedi de, qyzdar jaǵy bas tarta qoımaıdy.

Ózime de, sypsyń etip kelip qalatyn basqa qyzdarǵa da yzam keledi. Konfetke bola emes, árıne, ol úshin keshken barlyq azaptarym qınaıdy.

Kenetten — «o, qandaı baqyt!» — Bir reti kelgeni.

Qyzyl Armıa kúni bolatyn. Biz pıonerler úıindegi saltanatty keshten shyqtyq. Metronyń janyna kelgende ol:

— Bir mınýt kúte tur. Men ózime de, saǵan da balmuzdaq satyp alaıyn, jaraı ma? — dedi.

— Joq, men ózim alam! — Qýanǵannan aıqaılap jibere jazdadym. Ol esin jıǵansha, men balmuzdaqty qolyna ustatyp úlgerdim.

— Óziń she?

— Meniń jegim kelmeıdi, — deı saldym. Shynynda aqsham jetpeı qalyp edi.

Sol kúnnen bastap men konfet satyp alýdy qoıdym. Tek balmuzdaq qana alamyn, onda da ekeýmiz birge kele jatsaq qana.

Men sonshalyq baqytty edim! Mektepte de burynǵydaı qarnym shurqyrap júrmeımin. Balmuzdaq — konfet emes, mekteptiń býfetinen bir nárse jeýge de aqsham jetetin boldy.

Kırovskaıa. Kırov kóshesi. Burynǵy Másnıskaıa kóshesi. Baıaǵyda solaı ataǵan. Másele kósheniń qalaı atalýynda emes, onyń tamashalyǵynda.

— Esińde me, osy jerden chelúskınshiler ótti ǵoı?

— Esimde. Chkalov, Baıdýkov, Belákovtar da júrdi ǵoı. Esińde me?

— Árıne.

— Sodan soń. Gromov.

— Sen papanınshilardi umyttyń ǵoı.

— Umytqanym joq. Al Kırovty she? Kırovty osy kóshemen alyp júrgeni esińde joq pa?

— Onda men bolǵanym joq, — dep moıyndady Natasha. Úndemeı qaldy da, sodan soń:

— Men osy jerden ylǵı hat jiberemin, pochtamptan. Bul jerden tez baratyn kórinedi...

— Al men bolǵam, — dedim men.

— Qaıda?

— Kırovty osy jerden alyp ótkende

— A-a.

Ekeýmiz Kırov kóshesine shyqtyq.

— Sen armandaı alasyń ba?

Ol bul suraqty keremet bir baısaldylyqpen qoıǵany sonsha, men sasyp qaldym.

— Sen she?

— Bul adaldyq emes, — dep kúldi ol. — Men birinshi suradym ǵoı.

Jańa ǵana ol menen ájeptáýir úlken adamdaı bolyp tur edi, endi qurdasymdaı kórinip ketti. Sony sezip qorqyp qaldym.

— Bilmeımin...

— Ne týraly armandaısyń? Buryn, osy kezde, mysaly, tap qazir neni armandap tursyń?

Qalaı dep jaýap berem? Arman — úlken adamdardyń isi emes sekildi. Al ol úlken. Jáne onyń janynda men de úlken bolýym kerek. Nege suraıdy? Múmkin, synaǵysy kelip turǵan shyǵar? Bala sanaıdy ǵoı! Al men shynynda da armandaımyn...

Úndemedim.

— Iá? — dep shydamsyzdandy.

— Ne týraly? Ispanıada soǵys bolyp jatqanda, men sonda bolǵym keldi, — dep moıyndadym. — Nemese fın soǵysyna...

— Taǵy da?

— Soltústik polúste bolǵym keldi. Chelúskınshilermen birge. Nemese jaı shekara zastavasynda. Jalpy erterek týǵan jaqsy edi. Bári bizsiz istelip jatyr.

Men shynynda da ne aıtarymdy bilmedim. Baıaǵyda, budan jıyrma jyl buryn ótken azamat soǵysyna qatysýdy armandaý aqymaqtyq qoı. Nemese odan da buryn bolǵan revolúsıaǵa qatyssam deý. Mundaı nárseler qaıtalanbaıdy ǵoı. Árıne, armandadym. Tezirek ósýdi. Bir kezderi shofer bolýdy, keıin jazýshy bolýdy jáne mindetti túrde Lermontov, Shevchenko nemese Jarov sekildi ataqty bolýdy. Ushqysh bolýdy, papanınshi, shekarashy... Munyń bárin oǵan qalaı aıtasyń?

Ol úndemedi. Men qysylyp turdym. Qatelesip kettim be eken? Moıyndaǵym kelmedi ǵoı... Balamyn! Tipti, balamyn ǵoı!

— Al men basqasha, — dedi Natasha. — Basqasha armandaımyn. Mysaly, úıge kelemin, tósekke jatamyn, kózimdi jumamyn — qus sıaqty bir jaqtarǵa ushyp bara jatqandaımyn. Aınalamnyń bári ádemi: orman da, qala da, aýyl da jáne Moskva... Qazirgi sıaqty emes, sulýlyǵy da basqasha. Adamdar da ádemi kıingen, bári kúlimdeıdi. Ádemi úıler kóp. Keń, bıik. Men solarǵa bara jatamyn. Bala kezdegi sekildi. Álde bul balalyqty qımaıtyndyǵymnan ba eken? Balalyq ótti ǵoı. Ózimdi aıtamyn...

Osy sátte ol taǵy da maǵan óte aqyldy, óte eresek, tipti, alys kórinip ketti. Men sekildi emes, basqasha.

Kırov qaqpalarynyń janynan qar basqan Taza toǵandar býlvaryna buryldyq.

Taza toǵandar! Men mundaǵy ár soqpaqty, ár butany, oryndyqty, tipti, gazet kórmesine deıin bilemin. Osy jerde óstim, osy jerden halyq aǵartý komısarıatynan jazylǵan Krýpskaıanyń hatymen pıonerler úıine keldim, onda Natashany taptym.

Taza toǵandar kóshesi balalardyń shýyly, shana men shańǵynyń sýylynan basy aınalyp turǵandaı. Búgingi demalys kúni bar bala osynda jınalǵandaı. Biraq men aýzyn ashqan kishkentaılarǵa da, ne eresek balalar men tolyp júrgen ózimniń qurdastarymnyń eshqaısysyna qyzyqkanym joq. Munyń bárinen de, Natasha tárizdi, budan eki-úsh jas úlkenirek bolǵanǵa ne jetsin. Múmkin men onyń janynda aqymaq shyǵarmyn? Biraq Natasha... Tamasha qyz! Meniń oıymdaǵyny bile qoıady. Tipti, meni qostaýǵa tyrysady.

— Al sen sıaqty armandaıtynym da bar, — dedi Natasha. — Úlken bolǵym keledi, mektepti tezirek bitirýim óz aldyna, baqytty ómir súrgim keledi. Jáne bar adam baqytty bolsa deımin. Sodan soń sýretti jaqsy salǵym keledi. Biraq eshteńe shyǵara almaımyn. Eger sýretshi bolsań, dúnıe júzi saǵan qýanatyndaı, shyn talant bolýyń kerek. Al jáı, ortasha sýretshi bolǵannan góri, bolmaǵannyń ózi jaqsy...

Men ony órshelendire túseıin dedim de, uıaldym.

— Al sen qalaı oılaısyń? — dedi ol. — Ras qoı?

— Aıtyp turǵanyń jalpy durys, — dedim ózimdi barynsha salmaqtyraq ustap. — Tek sýretshiler me, mýzykanttar ma, jazýshylar ma — olar danyshpan jáne jáı talantty bolyp bólinedi. Bári de ataqty.

— Sonda da danyshpan, shyn sýretshi bolǵym keledi, — dep moıyndady Natasha. Kenet ol: — Múmkin, bul kúlkili shyǵar, — papam tezirek kelse deımin! Men ony sondaı saǵynyp kettim, — dedi.

— Ol komandırovkada ma? — dedim men.

— Joq, ol anda, Karel moınaǵynda, — dedi Natasha. — Keshe hat keldi. Endi jaqyn qaldy deıdi.

Men Natashanyń ákesi soǵysta ekenin bilgenim joq edi.

Iá, ol konfet, balmuzdaq sıaqty táttini jaqsy kóredi. Mendeı emes, onyń qıal-armany da ádemi. Muny men biletinmin. Maǵan bir de birin kórsetpese de, onyń sýret salýdy jaqsy kóretinin de bilemin. «Keıin kórersiń, keıin! Shyn aıtam, jáı shatpaq. Qyzyǵatyn eshteńe joq», — deıtin.

Múmkin ol basqa nárseni — arhıtektýrany jaqsy kórgen shyǵar, óıtkeni Moskvadaǵy eski úılerdiń, shirkeýlerdiń qaısysyn kim salǵanyn jańylmaı aıtyp beretin.

Men onyń bilgeniniń mysqaldaıyn da bilmeıtinmin. Tipti, men bulardan góri mańyzdyraq bir nárseni — onyń maǵan qalaı qaraıtynyn da bilmeýshi em. Men bul týraly onyń ózin kórgende de, kórmeı júrgende de oılaıtynmyn. Men bul týraly ertemen, keshke, kúndiz, túnde — ylǵı oılaıtynmyn. Túnde oılaǵanda bári jeńil, bári ońaı tárizdi. Erteń odan suraıtyn, ózim de aıtatyn bolyp jatam.

Tań atqasyn túk te aıta almaımyn.

Túndegi oılarymnyń sazaıyn da tartatynmyn. Ákemniń qoly tıe bermeıdi, kóp bolsa ázildeıdi. Al anam...

— Túnde taǵy uıyqtamadyń ba? Birdeńe jazdyń ba? Meni kórmedi deımisiń? Sham jaqtyń ǵoı?

Men túnde atyp turyp, úıge berilgen tapsyrmany oryndaǵanymdy aıta almaımyn. Sodan soń Natashaǵa arnap óleń jazǵanymdy da aıtpaımyn. Onyń esesine, pıonerler úıinde Vera Ivanovna meni túsingen sıaqty.

— Eshteńe etpeıdi, balalar, ol keleside oqıdy, — deıdi Vera Ivanovna. — Al ázirshe oǵan bizdiń jýrnaldyń kelesi sanyn daıyndaýdy tapsyraıyq.

Sodan soń men bas-aıaǵy eki dana bolyp shyǵatyn «Jasyl toǵaı» dep atalatyn bizdiń jýrnaldyń kelesi sanyn ázirleıtinmin...

Bizdiń aýlada meniń joldasym bar. Ári joldas, ári qurdas — Borá Skvorsov. Oǵan qyz bitkenniń bári kóz salatyn. Ózi men sıaqty emes, sulý jigit, ári qyzdar máselesine kelgende maman bolyp esepteletin.

Men ózimniń bir dosymnyń atynan Borámen aqyldasýdy jón kórdim.

— Iá, nemene? — dedi meniń áńgimemdi tyńdaǵan maman.

— Nemene degen ne? Qyz onymen sóılesedi, birge qydyrady. Ol shyǵaryp salady... Ekeýi mýzeıge bardy.

— Onyń bári túk emes! — dedi Borá. — Barlyq qyzdar yqylas-iltıpat kórsetkendi unatady.

— Bul jerde eki sebep bolýy múmkin. Birinshiden, qyzǵa ol unap júrýi múmkin, mysaly, bala aqyldy, al qyz onsha emes. Nemese... Boılary qalaı?

— Boılary degen ne?

Boı týraly oılanyp kórgen emespin. Al, óz boıymnan mektepte qorlyq kórip júrmin. Ekinshi jylǵa qalǵan balaǵa, tipti, uqsaǵym kelmeıdi.

— Qaısysy uzyn, qaısysy qysqa? — dep túsindirdi Borá. — Qyzdar boıy alasalardy unatpaıdy.

— Ol bıik, — dep batyl aıttym. Basqa, basqa, al boı jaǵyna kelgende basymmen jaýap berem.

— Túsinikti! Onda bári de túsinikti. Iaǵnı ol qyzǵa unaıtyn bolyp shyqty.

Qýanyp kettim de, qorqa bastadym: kenet Borá sezip qalsa she?

— Men de solaı oılaımyn, — dep nanymsyzdaý bolsa da jaıbaraqat kúıde sóılegen boldym. — Al, ol qyzǵa jaqsy kóretinin aıtýy kerek pe?

Maman taǵy da oılanyp, mańdaıyn qasydy.

— Ózi qalaı? — dep surady Borá sodan soń. — Bylaı batyl jigit pe, joq qorqaq qoıanǵa uqsaǵan ortasha bireý me?

Men ózimniń jasqanshaqtyǵymdy moıyndaǵym kelmedi, biraq:

— Joq, onsha batyl emes... — dedim batyldanyp.

— Onda hat jazyp bergeni jón, — dep aqyl berdi Borá. — Osylaı da osylaı, seni súıemin, sensiz ómir súre almaımyn! Qaǵazdy tikeleı qyzdyń óz qolyna berý kerek. Áıtpese neshe túrli jaılar bolady. Bireýdiń qolyna túsedi. Bireýler kúlki etedi degendeı...

Baıqaýymsha, Borá óz tájirıbesinen aıtyp otyr.

Men solaı istedim. Jazdym. Biraq bir saǵattan keıin jyrtyp tastadym da, qaıta jazdym. Sodan soń taǵy. Bári de onsha kelispeı turǵan sekildi.

Bárinen buryn anamnan qoryqtym, biraq bul joly ákem kórip qoıdy.

— Nemene, taǵy da óleń be? Ne týraly?

Ákem ózi bir kezde óleń jazypty (jaqsy jazatyn deıdi anam; shamasy, ózine arnalǵan bolsa kerek), meniń óleń jazyp, óziniń dástúrin jalǵastyratynyma qýanatyn.

Hatty óleń jazatyn dápterimniń betine jazǵanym jaqsy boldy.

— Mine, — dep tez aýdara qoıǵan dápterdiń betin kórsettim.

Ákem dápterdi alyp (qudaıǵa shúkir, hat qolymda qaldy), daýystap oqı bastady:

Qaraǵaıdyń muńdy úninen,
Tylsymynan jańbyrdyń
Jolyqqandaı kúz kúnimen,
Júregimde qaldy muń.
Umyt bolǵan bir-aq arman
Kete barǵan burylmaı.
Saǵynysh pen muń oranǵan
Pýshkınniń jyryndaı.
Kúnder, aılar keler bóten,
Óter bári jalǵasyp,
Al Esenın nege óldi eken
ózin-ózi darǵa asyp?
Rossıa — kishirmeıtin
anamyz ǵoı — muńdy ana.
Keıbireýler túsinbeıtin
rahat bar muńda da!

— Mine, qandaı dúnıe! Menińshe, muńdylaý ma, qalaı, — dep qoıdy ákem. — Nemene, kóńil-kúıiń osylaı ma?

— Bul óleń ǵoı, papa!

— Al, olaı bolsa, árıne, — dep ákem túsingendeı boldy. Men rasynda da óleń degen — óleń, ony óziń qalaı oılaıtynyńdaı jazýǵa bolmaıdy dep túsinetinmin.

— Nıkolaı Stepanovıchke kórsettiń be? — dep surady ákem.

— Kórsettim.

Nıkolaı Stepanovıch — bizdiń kórshimiz, ákem ony óte jaqsy kóretin.

— Al, pıonerler úıinde she? Men úndemedim.

— Jaqsy istegensiń, — dedi ákem.

Kelesi kúni hatty taǵy kóshirdim. Endi burynǵydan qarapaıym bolyp shyqty — úsh qana sóz jáne esimimniń ornyna atym men famılıamnyń basqy áripterin saldym.

Sol keshte pıonerler úıine barǵanymmen, ony kezdestirmedim. Úıge kelip, hatymdy qaıta oqydym da, «óte» degen sózdi qostym. Taǵy bir mınýt oılanyp, óziniń súıikti sózin jazyp qoıdym: «Ashýlanba!»

Eki kún ótkende hatymdy oǵan áreń berdim. Menińshe, tańdanyp qaldy. Hatqa emes, meniń sol boıda zytyp otyrǵanyma.

Biraq maǵan endi báribir edi.

Bir bólmeniń aty — bir bólme, men ózim esitýge tıis emes sózderdi jıi estip qalatynmyn.

— Degenmen men odan suraımyn, — mamamnyń bir túni sybyrlaǵan úni. — Ne bolǵan ózińe? Kesh bolsa joǵalyp ketedi. Bir qyzben qydyrady. Men ózim kórdim ǵoı. Meni qarsy dep oılama, kerisinshe: bári durys bolsa eken deımin. Úıge ertip ákelsin, tanystyrsyn. Maǵan, saǵan. Múmkin sen úıde bolatyn bir kúndi aıtarmyz?

— Menińshe, osynyń bári túk emes, — deıdi uıqyly-oıaý ákem. — Ákeledi, tanystyrady, ne bolady? Saǵan jeńil bola ma? Ózin de, qyzyn da uıaltyp. Al, bir qyzdyń bar ekeni ras. Menińshe, sen artyǵyraq aıtasyń. Jalpy, sen ony qorǵashtaı beresiń. Basqa sharýań joqtaı, ylǵı sońynan júgirý menińshe uıat. Sodan soń adamǵa sený kerek. Ol seniń ulyń ǵana emes, oǵan qosa adam ǵoı. Mine, osyndaı sharýa!

— Biraq men Vera Ivanovnamen sóılestim, ol da qostady. Ras, qyzdar, balalar — bári ylǵı dostasyp júredi dedi.

— Meıli, dostassyn. Onyń jasynda óziń de sondaı bolmadyń ba?

— Men biraq....

— Bilem, bilem! Ekeýmizdiń qalaı tanysqanymyzdy sen umytyp qalǵansyń ǵoı, tegi! — Ákem kúldi. — Sen sonda neshede ediń? On tórtte ǵoı? Ol da on tórtte deýge bolady. Al men alǵash on jasymda ǵashyq bolǵanmyn. On! Kádimgideı jáne úp-úlken áıelge ǵashyq bolǵam. Mine, qandaı sharýa!

— Jaı, jaı sóıleseńshi! — Mamam jalyna sóıledi. — Ol estip qoıar.

Ertesine anam aıtty:

— Sen osy pıonerler úıindegi dostaryńdy úıge nege shaqyrmaısyń? Mysaly, óziń dos bolyp júrgen qyzdaryńdy.

— Nemenege?

— Nemenege? Jaı. Úıińdi kórsin...

— Jaraıdy, mama, taǵy birde shaqyrarmyn, — dep ádepti ǵana ýáde berdim.

Ol meni dos qyzyna súıregendeı bolyp ertip apardy. Men bas tartyp em (ol meniń hatyma jaýap ta bergen joq qoı), biraq Natasha qoımady:

— Tek kirip shyǵamyz. Men ony quttyqtaımyn. Týǵan kúni edi.

Meniń aqsham joq edi. Birań kitabym bar-dy: Georgıı Shengelı, «Óleń jazýdyń zańdary».

— Onda, múmkin, mynany syılarmyz? — dep usynys bildirdim biraz oılaǵannan keıin. Biraz eńbektenip tapqan kitabymdy qımaı da turmyn.

— Syılaıyq! — dedi ol birden kelisip. — Kóńildirek bolady. Lenochka jasyryp óleń jazady ǵoı. Sen qımaı turǵan joqsyń ba?

— O ne degeniń!

Ol úshin eshteńeni de aıamas edim. Lenochka úshin emes, árıne. Biz Kremldiń aldyndaǵy Sofıa jaǵalaýy kóshesindegi, eski bir qabatty úıden, bir-aq shyqtyq. Shaǵyn bólmede on shaqty bala — ylǵı on bes-on altydaǵy qyzdar men balalar — shýyldasyp jatyr eken. Olardyń arasynda ózimdi bóten sezingenim joq, tipti, atymdy da suramady. Biz buzylǵan telefon oıynyn oınadyq, sodan soń «pochta» oıynyn.

Bári jaqsy ótip jatyr edi...

— Al, endi bıleımiz! Bıleımiz! — dep aıqaılady qyzaryp ketken úı ıesi qyz.

Bir mınýttan keıin patefon sarnap qoıa berdi:

Túnge shomyp jer — ǵalam,
Kún jasyrdy ot nuryn.
Aıttyń sonda sen maǵan
Mahabbattyń joqtyǵyn...

— Sen bıleısiń be? — dedi úı ıesi qyz.

— Men bılemeımin, — dedim daýysym jaryqshaqtanyp.

Biraq bul eshteńe emes edi. Meniń sózimdi estimegen Natasha:

— Kettik, — dedi júgirip kelip. Sóıtetinin sezip turǵam.

Ábden masqara boldy. Endi men bı úırenbegenim úshin ómirimdegi eń basty nárseni joǵaltyp alardaı bolyp turmyn. Buryn qalaı basyma kirmegen deseńshi.

— Joq, — dep mińgirledim. — Bılegim kelmeıdi...

— Onda óleń oqy! — dedi ol. — Lenochka da tyńdasyn. Ol da óleń jazady ǵoı. Lenochka! Lenochka! Tyńdashy! — dep ótindi. — Onyń óleńderi jaqsy.

Meniń sasyp qalǵanym sonsha, óleń oqı bastadym:

Biz týǵanbyz aq qaıyń arasynda,
appaq sútin emgenbiz analardyń.
Uly Otannyń taýyn da, dalasyn da
aq sút bergen anamdaı baǵalarmyn.
Bizder ótken soqpaqty joldardy da,
dalany da turatyn saǵym kerip,
Aıdyn, bulaq, múlgigen ormandy da
Otan-ana atadyq, qadirledik.
Orman kezip ketýshi ek jyraq múlde,
aq tymyqta aıdynda qalyqtadyq.
Kóleńkede jıylyp,
uzaq kúnge
áńgimeden, kitaptan jalyqpadyq.
Áńgimemiz -
órtenip kek selinen
Ispanıa umtylǵan tańǵy úmitke...
Uly Otanym, senimen, tek senimen
Birge bolǵym keledi máńgilikke!

Meni eshkim tyńdamady. Lenochka da tyńdaǵan joq. Basqa balalar da ózderimen ózderi. Tipti, onyń ózi de tyńdamady. Ol basqalarmen bılep ketti. Ol bılegen «basqalar» maǵan eń ońbaǵan adamdar bolyp kórindi. Shynynda, baryp turǵan ońbaǵan meniń ózim edim. Men sol sátte ózimdi ábden jek kórip kettim.

Keshtiń bitýine áreń shydadym. Qaıta, kóp kúttirmeı aıaqtalǵany jaqsy boldy. Jarty saǵattan keıin bári úıdi-úıine tarady.

Men Natashany únsiz shyǵaryp saldym jáne qoshtasarda odan kózimdi taıdyra berdim. Meniń hatym týraly ol lám-mım demedi. Tipti, túk bolmaǵandaı.

Moskva kósheleriniń bárinde derlik bı mektepteri týraly habarlandyrýlar turatyn. Biraq maǵan onda jol joq. Bı mektebi degen úlkenderge arnalǵan ǵoı.

Sabaqtan soń úıge júgirip kelemin de ata-anam jumystan oralǵansha, stoldy bylaı qoıyp, ózim bıge dóńgelenemin:

Túnge shomyp, jer — ǵalam.
Kún jasyrdy ot nuryn...

Osylaı birneshe kún ótti jáne ózimnen birdeńe shyǵatyn sekildi.

Kenet maǵan bir oı sap ete tústi: al eger ol meni muz aıdynyna shaqyryp qalsa? Eger mádenıet parkindegi parashútten sekiretin munaraǵa shaqyrsa ǵoı. Al, kónkı degeniń...

Men kónkıdi onsha tebe almaıtynmyn. Jáne kon-kıim budan júz jyl burynǵy eski birdeńe.

Keshkisin ata-anama jabystym:

— Maǵan kónkı satyp alatyn aqsha kerek. Jańa kónkı.

Apam maǵan tańdana qarady:

— Birinshi klasta satyp alǵan kónkıiń ár jerde bir jatyr.

— Ol kishkentaı bolyp qaldy, — dedim. — Al men... Ákem aqsha shyǵardy.

— Abonementke aqsha qaıda? — dedim men. — Mádenıet parkinde kónkı tebýdi úıretetin mektep bar. Jeti som.

— Eger sonshalyq mańyzdy bolsa, — dep qoıdy ákem, — mine, al.

— Erikkendik osynyń bári! Onsyz da aqsha joq! — dep kúńkildedi anam.

Ákeme qaraǵanda anam esepqorlaý. Degenmen durys ta shyǵar. Bizdiń úıde ylǵı aqsha jetpeıtinin jaqsy bilem.

Biraq bul erikkendik emes edi. Eki juma boıy mádenıet parkine baryp júrdim. Qar-qar bolyp, bet-aýzym kógerip, isip-keýip úıge kelemin.

Ata-anam tańdanysady.

— Sport — paıdaly, — deıdi ákem maǵan emes, shesheme qarap, — aınalyssyn, meıli.

Endi usynysty ózim jasaǵym keldi.

— Natasha, demalys kúni muz aıdynyna baraıyq? Nemese erteń, a?

— Bilesiń be, men kónkı tebe almaımyn, — dedi Natasha. — Jáne qys ta aıaqtalyp qaldy. Ashýlanba! Kelesi jyly baraıyq. Al men sýda ájeptáýir júzemin. Jazda júzemiz, jaraı ma? — dep qoıdy.

Men muny kútkenim joq edi! Endi júzý mektebine jazylýym kerek bolǵany ma?

Kún tamasha edi. Qys deıtin qystyń kúni emes, naýryz aıynyń shýaǵy mol kúni. Moskva kóshelerinde qar jipsip erip jatyr. Sypyrýshylar trotýarlardy tazalaıdy. Dál bir mereke kúnderindegideı, radıodan kóńildi marsh úni shalqıdy. Karel moınaǵynda soǵys aıaqtaldy. Ol soǵys meni janap ótkenmen, basqalar úshin tegin ótken joq.

Bizdiń úlken úıimiz shattyqqa toly. Úlken deıtinim ol úıde bizden basqa qyryq alty turǵyn bolatyn, ıaǵnı on segiz semá. Olar, ıaǵnı biz bárimiz, bir kezde Abrıkosovtardyń kondıter fırmasy bolǵan úıdiń tórtinshi qabatynda turamyz. Ol fırma qazir joq, al biz, tórtinshi qabattaǵylar, bir kezde fırmanyń ústine salynǵan qosymsha úıde eki as bólmesi men jalǵyz telefony bar bir dálizde tatý semádaı turamyz. Búgin solardyń bári kórshimizdiń biri Evgenıa Ivanovnany quttyqtap jatyr, al ol ári kúlip, ári jylap bárin qushaqtaıdy, aýzy tynym tappaıdy:

— Qudaıym-aı, ol endi shynymen kele me! Tiri kele me?

Al Borá Skvorsov tańerteńnen esik aldynda tur, jurttyń bárine ákesi «Erligi úshin» medalin alǵanyn aıta beredi.

— Erteń keledi, ózderiń kóresińder! — dep qoıady bireý-mireý senbeı júrer degen oımen.

Keshkisin pıonerler úıine kelsem, jurttyń bári «Keshki Moskvanyń» kezeginde tur eken.

Men de qýanyp júrmin, biraq oıym basqada. Múmkin, men oǵan hatty beker jazǵan shyǵarmyn? Oǵan deıin bári jaqsy kele jatyr edi. Qazir... Bı az bolǵandaı, júzýdi úırenýim kerek!

Árıne beker! Bárin bastaǵan Borá. Aqyl aıtyp. Búgin oǵan renjýdiń reti joq. Borá búgin baqytty. «Erligi úshin» medali. Endi bizdiń úıde taǵy bir naǵyz batyr bolatyn boldy! Birinshisi — úshinshi podezdegi «RKKA-nyń XX jyldyǵy medali» bar polkovnık. «Erligi úshin» medali mańyzdyraq-aý deımin! Natashany úıirmeden keıin sheshinetin jerde kezdestirdim. Burynǵysha:

— Qydyramyz ba? — dep suradym.

— Tek uzaq emes. Jaraı ma?

Tramvaı aıaldamasyna kelgende, ol ózi usynys jasady:

— Qyzyl alańnyń ústimen taǵy da júre tursaq qaıtedi?

— Júreıik.

Qyzyl alańǵa deıin úndegen joqpyz. Bireýimiz alǵashqy bolyp til qatýymyz kerek sekildi. Men ne aıtarymdy bilmedim.

— Sen maǵan kópten beri óleń oqymaıtyn boldyń ǵoı, — dedi ol aqyry. — Oqyshy.

Ne oqysam eken? Men oǵan kóp oqyǵam. Oqıtynnyń bárin bitirgen sıaqtymyn. Tek ózi týraly jazǵandarymdy ǵana oǵan oqyǵanym joq. Biraq qazir? Joq! Hatymnyń ózi de jetedi.

— Ne oqıyn? — dedim men sasyp.

— Oqyǵyń kelgenin. — Ol muny basqa nárse oılap turǵandaı samarqaý aıtty.

Men esime túsirdim.

— Eń alǵashqy jazǵanymdy oqıyn ba? Biraq kúlip júrme! Ózimniń de kúlkim keledi qazir. Bul — baıaǵyda, on jasymda jazǵanym.

Ol basyn ızedi. Men bastap kettim:

Papam bolǵan meıirimdi,
Kesh keletin jumystan.
Túnde qaǵaz jazǵanda,
Mamam oǵan urysqan.
Qaǵazǵa orap ákelgen
Oıynshyq pa dep qalam.
Jumysy eken isteıtin
Qaǵazǵa orap qattaǵan.
Papam úıge keshtetip
Tek qonýǵa soǵady.
Jumysy kóp, ol sodan
Ashýly bop barady,
Keıde tıtteı nársege,
Tez renjip qalady.
Jumys istep ol keıde
otyrady túnimen.
Tań atqasyn shaı iship,
Jumysyna júgirgen.

— Kúlkili ǵoı, a? — dedim men. Sodan soń ózim kúldim. Biraq... qarasam, ol jylap tur...

— Ashýlanba, — deıdi maǵan óksip turyp,— meniń papamdy óltirdi. Vyborgtyń túbinde...

Bul Fınlándıamen soǵystyń bitken kúni edi. Qýanysh ákelgen naýryz aıynyń tamasha kúni bolatyn. Mýzyka oınap tur. Qyzyl alańda aǵylǵan adamdar. Úılerdiń terezelerinen adamdardyń kóńildi kúlkileri, án estiledi.

Biraq bul shattyq barlyq terezelerden estilip jatpaǵanyn men qazir túsindim. Natashanyń terezesin de kórgenim joq. Ol sıaqty basqa terezelerdi de kórmeppin. Al ondaı terezeler bar edi.

Vyborg! Men bul qalany elestetpek emespin. Onda bolyp kórgen joqpyn. «Vyborg» degen sózdi radıodan estıtinmin, «Pıoner pravdasynan» oqyǵam jáne odan buryn bul sózdi ákemnen estigem.

— Anaý Vyborg, — degen ákem, biz Fın shyǵanaǵynda shomylyp júrgende.

Ákem ekeýmiz otyz altynshy jyly bir juma sol jerde bolǵanymyz bar. Jyp-jyly, aınala shýyldaǵan qaraǵaı, ıne men tikenek seýip tastalǵan qumdy jaǵa. Keıde ıneler tabanyńa kirip júrgizbeıtin. Biraq men sýǵa qaraı júgirip ketetinmin.

— Batylyraq, batylyraq! — dep ákem aıqaılaıtyn. Ol maǵan júzýdi úıretkisi keldi.

Sonda Vyborg jaqyn jerde bolatyn.

Endi, mine, Vyborg degendi taǵy estip turmyn. Onda ákesin óltirgen. Óltirdi. Men kóz aldyma elestetkim kelse de, eshteńe shyqpaıdy. Qaraǵaılar, ıneler, tastar, teńiz, kenet óltirý...

Qazir ony jerlep jatqan shyǵar. Naǵyz batyrsha qurmettep, orkestrmen, salútpen jerlep jatyr. Al Natasha onyń qyzy. Naǵyz batyrdyń qyzy.

Borá Skvorsovqa raqat qoı. Onyń ákesi de batyr, «Erligi úshin» medalimen oralady. Úshinshi podezdegi polkovnıktiń de jaǵdaıy jaqsy.

Al men she? Ózim de eshkim emespin, ákem de qatardaǵy qyzmetker ǵana. Motopomp degen birdeńeni aınaldyrady, torfty sýsyzdandyrady jáne jumys kıimderine narád jazady...

Ras, ákem jazda komsostavtyń jıyndaryna qatysty. Biz, apam ekeýmiz, demalys kúnderi Pokrovsk-Streshnevtaǵy onyń lagerine baratynbyz. Ákemniń áskerı kıimine maqtanatynmyn.

Túnde, túsimde, men onyń qolynan ustap júr ekenmin. Men ómirimde onyń jyp-jyly salaly saýsaqty kishkentaı qolyn munsha uzaq ustaǵan emespin. Qol alysyp amandasý, qoshtasqanda qol berý — sekýndtyq sátter ǵoı. Al qazir bosatpaı turmyn. Eńkeıip, ebedeısizdeý, mańdaıynan súıdim.

«Taǵy da!» — dedi ol.
Men jáne súıdim.
«Taǵy da! Taǵy da!..»

Men osylaı bola bergenin qalaımyn.

Ol jylaıdy, múmkin kúlip turǵan shyǵar:

«Bul adaldyq emes! Adaldyq emes! Áýeli men suradym ǵoı!» — dep qaıtalaıdy.

Endi ol meniń ernimnen súıip aldy.

«Taǵy da! Taǵy da!» — dep ótindim men.

Kenet men onyń shyn jylap turǵanyn sezdim.

«Bolmaıdy, Natasha! Bolmaıdy!»

Biraq ol jylap sóıledi.

«Adaldyq emes! Al men soǵystyń osylaı aıaqtalatynyn bilgenim joq...»

1941 JYL

Jeksenbi — demalys kúni. Jalpy jaqsy kún. Biz pıoner lagerine júrgeli jatyrmyz. Ketetinimiz jaqsy boldy. Moskvada tymyrsyq, ystyq bastaldy. Oqý jyly da áldeqashan aıaqtalǵan. Meniń zerigip esim shyqty.

Biz ertemen saǵat segizde Belorýs vokzalynan kettik. Pıonerlerdi buryn jóneltkendegideı orkestr, taǵy basqa saltanat bolǵan joq. Tipti, arnaıy poezben emes, Moskva-Smolensk sostavyna tirkeı salǵan eki vagonmen kettik. Áke, sheshe, áje, atalar platformada turyp shyǵaryp saldy, biz jáı bir ketip bara jatqan jolaýshy sekildi boldyq.

Lagerimiz de burynǵy pıoner lagerlerine uqsamaıdy. Meniń anam aıtqandaı, bul sanatorıı ispettes, men sekildi bozarǵan aryqtarǵa arnalǵan lager bolyp shyqty.

Buryn men pıoner lagerinde bolyp kórgen emespin. Kishkentaı kúnimde saıajaıǵa baryp júrdim, biraq esimde qalmapty. Sodan keıin birinshi klasqa barǵanymda áke-sheshem Ilınkadan ba eken, áıteýir saıajaı jaldap aldy. Sodan soń ár túrli derevnálarǵa baryp, bólme jaldap júrdik. Áýeli bir aıdaı anam janymda bolady, ekinshi aıda ákem keledi. Nemese kerisinshe... Osylaı «jabaıylar túrinde» budan eki jyl buryn Qyrymda, Sýdakta bolǵanymyz bar. Barlyq jerde de men dostasyp oınaıtyn, ormanǵa baratyn balalar taýyp júrdim.

Degenmen kúnde kerneı únimen oıanyp, kerneı únimen júgiretin, qyzǵylyqty áskerı oıyndar oınaıtyn, kesh saıyn pıoner alaýy janynda bıleıtin balalarǵa qyzyǵatynmyn. Meniń bıyl lagerge barýyma usynys jasaǵan anam edi. Ol meniń sereıgen boıym men salmaǵymnyń arasyndaǵy alshaqtyqty joıýdyń jolyn tappaı, ábden sharshaǵan.

— Onda, ne degenmen, rejım saqtaıdy, tamaǵy da jaqsy. Ol jaı ǵana lager emes qoı, — degendi anam ákeme áldenege ózin de sendirgisi kelgendeı jıi aıtatyn.

Men shynynda da júnin julǵan balapanǵa uqsaıtynmyn. Ras, buǵan ózim onsha qaıǵyrmaımyn. Al, men sekildi balapandar tolǵan vagonǵa kirgende, tipti kóńilim ósip qaldy. Nesi bar eken! Menen de uzyn ári tyrıǵan aryqtar tolyp jatyr.

Bári tamasha boldy: jalǵyz ózim lagerge ketetinim, ketkende Smolensk mańaıyndaǵy belgisiz bir Vop ózeniniń jaǵasyna alysqa ketetinim jáne jaz boıy sonda bolatynym, ıaǵnı anam meni belgisiz bir derevnáǵa aparyp, erteden keshke deıin pisken sút ishkizip, qıa basqanymdy qadaǵalap otyrmaıtyny.

Men Vop ózeni jaıly Natashaǵa da aıttym. Baratyn jerimniń, ózim eshqashan kórmesem de, keremet sulý tabıǵatyn áńgimeledim. Biraq ol jerdiń sulýlyǵyna senimim mol edi.

— Onda bizdiń bir týystarymyz bar, — dep soqtym Natashaǵa. Pıoner lagerine baramyn dep oǵan qalaı aıtaıyn! Mektepti tastap, úlkendershe jumys istep júrgen oǵan aıta almaımyn ǵoı!

Poezdyń qozǵalmaı kóp turǵany-aq jaman eken. Onyń ústine ata-anammen qoshtasýdan, sonymen birge eń kem degende elý ret aıtylǵan mamamnyń aqylynan-aq sharshap bittim:

— Tisińdi tazalaýdy umytpa:

— Umytpaımyn.

— Basyńa kún ótpesin!

— Jaraıdy.

— Nemis tilin qaıtalap júr, estidiń be! Kelgesin, Emılıa Genrıhovna tekseredi. Esińde bolsyn! Maǵan ózi aıtqan...

— Jaqsy.

— Keshkilikte keýdesheńdi kıip júr!

— Bilem.

— Barǵan boıda hat jaz.

— Jazamyn...

Sondaı uıat boldy. Men mamasynyń erkesi atanǵandardy jek kóretinmin, ózim ondaı emespin. Anam ekeýmizdiń áńgimemizdi estip turǵan balalardyń kózine men de sondaı bolyp kórindim-aý. Álde bul meniń alǵash ret saparǵa jalǵyz shyǵyp bara jatqanymnan ba.

Jalpy men jantalasyp, ý-shý bolǵan vokzaldardy jek kórem. Adamdar osy shyǵaryp salýshylarsyz-aq ózderi nege ketpeıdi: vokzalǵa keldi, poezǵa otyrdy, oryn aldy, sóıtip tartyp berdi. Kelgende de solaı jaıbaraqat oralsa qaıtedi? Báribir ketken adamnyń bári úılerine qaıtyp oralady ǵoı.

Al munda aıqaı-shý, júgiris, vagon terezelerine úımeleý, gúl, aqyl aıtý, jylaý, kúlý. Ne joq deseıshi! Nemenege kerek?

Ákemniń eshqandaı aqyl aıtpaǵany da jaqsy boldy. Ol platformada árli-berli júrip, shylym shegedi, oqta-tekte maǵan kúlimsirep qoıady.

Aqyry parovoz daýsyn soza aıqaı salyp, biz de qozǵala bastadyq. Terezeden sońǵy aqyl-keńester ushyp jatyr, bir jaqsysy men estigen joqpyn.

— Ázirge! Ázirge! Ázirge!

— Balalar, otyryńdar! Terezeden bastaryńdy shyǵarmańdar! Otyryńdar! — Aq koftasyna qyzyl galstýk taǵyp, basyna kók beret kıgen áıel bizge kishkentaı balalarǵa aıqaılaıtyndaı aıqaılady. Múmkin, balalardy alyp bara jatqan otyzdardaǵy vojatyı áıeldiń kózine biz shynynda da kishkentaı kórinetin shyǵarmyz. Biraq bizdiń aramyzda kishkentaılar joq. Bári men shamalastar.

Poezd Moskvanyń adam kórgisiz shet jaǵymen jaı jyljyp keledi. Myj-myj bolyp qulap jatqan saraılar, eski úıler men baraktar, las-qoqystar, qıqaıyp turǵan belgisiz bir qoımalar men zavodsymaqtar — osynyń bári biz álgide ǵana shyqqan qalaǵa janaspaıtyn sekildi. Qala ózine qajetsiz myna qoqystyń bárin syrtqa laqtyryp, jınap tastaǵandaı áser beredi.

Eski vagon dońǵalaqtary shıqyldap áreń keledi. Osyndaı syǵylysqan vagonda bizdiń kele jatqanymyz kúlkili. Bul saıahatymyz da uzamaı bitedi — kesh túskenshe biz Iarsevo stansıasyna jetýimiz kerek, al odan ári lagerge tartamyz. Attaı segiz shaqyrym jaıaý júrip baramyz!

Vojatyıdyń bizdiń aıaq kıimderimizdi qarap, taǵy sóılep otyrǵany sondyqtan. Oı, osy aıaq kıim tóńireginde qansha áńgime boldy! Biz júrer kezde apam da kúnde qaqsaıtyn. Sonyń bári stansıadan lagerge deıingi segiz shaqyrym jerge bola. Bala deıdi — on tórt jastaǵylardy! Budan kishkenemizde Týshınodaǵy avıasıa paradyna da bardyq qoı. Qaıtarda da — jaıaý! Eshqandaı arnaıy tigilgen aıaq kıim kıgenimiz joq!

Bárimiz tanysyp úlgerdik. Kórshilermen, olardyń kórshilerimen. Bárinen vojatyıǵa qıyn boldy. Ol tynymsyz júgirip júrip bireýge sheshin, ekinshisine kıin deıdi, endi bireýge terezeni jap, bireýge ash, endi bireýge qatty sóıleme, bireýdiń mańdaıyn ustap qyzýy joq pa deıdi — áıteýir damyl joq.

Biz adam bilmeıtin jaqtarǵa uzaq jyldarǵa ketip bara jatqandaımyz.

— Naǵyz papanınshylar men mamanınshylardaımyz!— dep ázildedi meniń qarsymdaǵy uzyn tumsyq bala.

Men onyń esimi Vadá, famılıasy Seıtlın jáne bizdiń aramyzdaǵy eń qarty — jasy on altyǵa tolady — sol ekenin bilip alǵam.

Endi biz terezege qaraýdy qoıyp, aldaǵy lager ómiri jaıly keńestik. Kórshilerim de men sıaqty, pıoner lagerine tuńǵysh kele jatqandar bolyp shyqty. Alaıda munyń bári bizdiń kútip turǵan ómir jaıly bilgishsine áńgimelesýimizge bóget bolǵan joq.

Joldyń alǵashqy úsh saǵaty tez ótti. Vadá birimizdi-birimizge qaqtyǵystyryp, ázil aıtyp, kez-kelgen tosyn suraqtar tóńireginde óziniń bilimdarlyǵyn kórsetip otyr edi, kenet úndemeı qaldy. Taýsylyp bitti me, álde sharshady ma. Men Vadány da, aýyzdary ańqıyp ony tyńdaǵandardy da tań qaldyrardaı ne aıtsam eken dep azaptandym. Moskvaǵa kelgen Rıbbentropty, Vadá kórgenmen, men kórgenim joq, meniń ákem Manergeım syzyǵyn da alǵan emes. Ispan oqıǵalaryna erikti sovet azamattary qatysqanyn da bilmeýshi em, árıne, Ispanıadaǵy erlikteri úshin nagradtalǵandardyń ishinde meniń týǵan-týysqandarym joq.

Aqyry, osydan eki aı buryn Jas Voroshılov atqyshy znachogin alǵanym esime túsip, kórýi nashar Vadá jaqsy ata bilmeıtin shyǵar degen oımen, baıqaýsyzda:

— Al sen jıyrma bes metrden qansha ret tıgize alasyń? — dep suradym.

Vadá muny ádeıi istep otyr dep uqty da, bul suraqtyń oǵan qatysy joqtaı túrmen terezege qarady:

— Nemenege turyp qaldyń? Aldymyzdan poezd kútip turmyz ba álde... Bizdiń poezd on mınýttaı boldy — belgisiz razezde áli tur.

Vagon terezelerinen kún sáýlesi tógiledi, qustar saıraıdy. Aýada kókterektiń mamyǵy qalyqtaıdy. Temir joldyń janynda aq kóbelekter ushyp júr. Munda gúldiń neshe túri bar eken: shabyndyq, qalampyr, sarǵaldaq, jońyshqa, túıe burshaq. Álde men kópten qala syrtyna shyqpaǵasyn ba, múmkin álgindegi Moskvanyń kóńilsiz shetki jaqtaryn kórgennen keıin be — áıteýir myna jer ertegidegideı sulý kórindi.

— Poezd júrgenshe kókoraıǵa jatar ma edi, — dedim men oıymda eshteńe joq.

— Iá, saǵan vojatyı jatqyzady, — dep Vadá terezeden basyn shyǵardy da tyń-tyńdady. — Shýyldaıdy. Qazir júremiz. Joldan poezdy ótkizip jiberemiz.

Rasynda, janymyzdan saldyrlap poezd ótti, biraq jyldam poezd emes. Eki parovoz tank tıegen eki áskerı eshelondy súırep barady. Júk vagondarynda júzderi kúnge kúıgen tankıster otyr. Ózderi kóńildi, bireýiniń qolynda syrnaı.

— Manevrǵa barady, — dedim men salmaqtana sóılep. Kórshi eki qyz quptaǵandaı bas ızesti.

— Meniń papam qazir manevrda, — dep bireýi rastady.

— Mindetti túrde manevrǵa barady deısiń be? — dedi Vadá eshelon dybysy saıabyrlaǵan kezde. — Jańa jerge kóship barady. Qazir biz de qozǵalamyz.

«Ǵajaıyp bala» dep oıladym. — Bárin osy biledi!..» Qońyr kóbelek bizdiń vagonnyń terezesine qondy.

Qondy da, qanatyn jaıyp jiberip, qatty da qaldy.

Múmkin demalǵysy keldi me eken, álde bizge qaraǵysy keldi me?

Bes mınýt ótti, on, jıyrma mınýt, biz áli turmyz. Vagonda bulaı otyrý jalyqtyrady eken. Balalardyń kóbisi, vojatyıdyń júıkesine tıip, vagonda júrip, tambýrdan tambýrǵa ótip, mazasyzdana bastady:

— Qashan júremiz? Áli kóp turamyz ba? Munda stansıa da joq, nege toqtap turmyz?

Vojatyı jaýap berip áreń úlgerip júr, urysyp, ótinip, vagon ishinde tynym tappaıdy. Ol ashýlanyp mazasy ketti. Jalpy dál josparlary buzylǵanda jurttyń bári de súıtedi ǵoı.

Vagon terezeleriniń syrtynda ǵajaıyp tynyshtyq. Tipti, aralardyń yzyńy, shegirtkeniń shyryly, samal jeldiń qaıyń japyraǵyn sybdyrlatqany, alysta, kórinbeıtin derevnádaǵy sıyrdyń móńiregeni — bári estiledi. Ushyp ketkeli turǵan ádemi qanatty, jep-jeńil kóbelek áli jaıbaraqat otyr.

Poezd qozǵalǵansha, kúnniń ystyǵy sezile qoıǵan joq edi. Endi kún kózi qyzdyrǵan aıadaı vagon birte-birte órtep barady.

Kenet, Vadá emes, terezeniń janynda otyrǵan men Moskva jaqtan taǵy da kele jatqan poezd dybysyn estidim.

— Taǵy bireýin ótkizetin boldyq!

Kóbelek, oıanyp ketkendeı, terezeden qoparyla turyp, tizbektiń arasyna qaraı bir jaqqa usha jóneldi.

Bul joly zeńbirek pen avtomashına tıegen aýyr eshelon qatardaǵy jolmen dúrildep barady.

Men qýanyp kettim:

— Árıne, manevrǵa bara jatyr! Qarańdar!

Vadá báseńsip qalypty:

— Nesi bar. Manevrǵa bolýy da múmkin.

— Seniń Manevrǵa barǵyń keler me edi? — dep suradym Vadádan.

— Nemenege? Men qyzyl ásker de, komandır de emespin.

Vadá oılanyp terezege qarady da jáı aıta saldy:

— Men mundaı manevrdi kınodan on shaqty ret kórgem. Nesi bar deısiń!

Eshelon ótip ketti, biz razezde áli turmyz. Bul turysymyz eshkimge unamady. Tipti, aramyzdaǵy salmaqty degender de typyrshı bastady.

Vojatyı, alǵashqydaǵydaı emes, bizdiń janymyzdan ketpeı, bıazy keıippen sóıleıdi.

— Biz júrgende, ystyq basylady!

— Kelesi qandaı stansıa! — dep surady Vadá bizdi tańdandyryp. Biz Vadá bárin biledi, ol suraq qoıý úshin emes, suraqqa jaýap berý úshin jaratylǵan dep uǵatynbyz.

— Qazir bileıin, balalar, bileıin, — dep, nege ekeni belgisiz vojatyı qýanyp ketti. — Jol bastaýshydan suraıyn...

Bizdiń kýpe vagonnyń eń sońynda bolatyn, vojatyı tepkishekke júgirip shyǵyp, taǵy da:

— Qazir suraıyn, — dep sóılep bara jatty.

Biz áńgimeniń bárin taýysyp, jaı terezege — alys sozylyp jatqan kókoraıly shalǵynǵa, anaý eki aq qaıyń men janyndaǵy kishkene úıeńkilerge, odan ári sozylyp jatqan jasyl dalaǵa qarap otyrmyz.

Aınala tym-tyrys. Tymyrsyq vagonnan shyǵa salyp, kókjıektiń qasyndaǵy anaý jasyl alqap, keń dalaǵa ketip qalǵyń keledi. Qazir ornyńnan ushyp turyp, bir kerilip alyp, «a-a-a!» dep aıqaılap jiberip tyńdaı qalsań, seniń úniń elsiz jazyqty jańǵyryqtyryp jatqanyn estir ediń.

Vadá chemodanyn alyp qopardy da, qyzdarǵa qarap:

— Alyńdar! «Dorojnye», «Alo» konfetteri. Apam salyp jatyr edi, — dedi. Qyzdarmen qabattasa men de aldym. Jaı ánsheıin qıylyp turǵasyn, Vadány renjitpeıin dedim.

— Balalar! Ne boldy ózi? Bul ne? Biz túkke túsinbeı, jalt qaradyq.

Bizdiń vojatyı óńi qup-qý bolyp, esi shyǵyp ketkendeı vagon bosaǵasyna súıenip, ań-tań bizge qarap, byldyrlady.

— Bul qalaı boldy? Qalaı? Bir juma buryn eshteńe bolmaıdy dep ádeıi habarlap edi ǵoı. Endi, mine, — soǵys desedi!..

— Qashan?

— Nemene?

— Soǵys? Qandaı soǵys?

Bári esik aldyna úımelep qaldy.

— Soǵys! Ýr-ra! — dep bireý qýanǵandaı aıqaılap jiberdi de, vojatyıdyń júzine kózi túsip, tilin tistegendeı únsiz qaldy.

— Al meniń Vasátkam Breste bolatyn... — dedi vojatyı. — Bul qalaı boldy... Osylaı bolýy múmkin be?

Bizde saǵat joq edi. Eshkimde de, tipti, Vadáda da. Sonda da biz soǵys bastalǵany týraly vojatyıdyń qashan habarlaǵanyn bilip aldyq. Jol bastaýshy áıelden bildik: birden jıyrma bes mınýt ketkende. Al soǵys tańǵy tórtte bastalǵan eken. Tórtte biz de, týǵandarymyz da uıyqtap jatqanda. Saǵat altyda, biz oıanǵan kezde soǵys júrip jatyr eken. Saǵat jetide, biz Belorýs vokzalyna barǵanda da soǵys júrip jatqan boldy. Biz poezǵa otyryp, Smolensk jaqqa júrip kettik, anany-mynany aıtyp kúlip kelemiz, al soǵys toqtamaǵan.

«Eger erteń soǵys bolsa» degen fılmdi tórt ret kórgem. Maqtanyshpen, raqattanyp kórem. Soǵys týraly bárin biletinmin. Nemen bitetinin de biletinmin. Biraq nege ekeni belgisiz dál osylaı bastalatynyn bilmegen edim. Soǵystar osylaı bastalatyn bolǵany ma?..

Tıispe bizderge,
Bizder de tımeımiz!
Tıisseń -
ıleımiz, talmaımyz
Biz sýǵa da batpaımyz,
Otqa da janbaımyz.

Bul ánniń sózin jatqa biletinmin. Shynynda da, biz eshkimge tıiskenimiz joq. Ózderi tıisti. Endi baıqańdar! Biz aıamaımyz. Bizdiń sýǵa batpaıtynymyz, otqa janbaıtynymyz ózinen-ózi túsinikti.

Jáne bizge shabýyl jasaǵan — nemister.

Meniń biletinim: nemister — bul Marks pen Engels, Lúksembýrg pen Setkın, Telman men Lıbkneht. Olarda batystaǵy eń kúshti komýnıstik partıa bar.

Men Germanıany «Balshyq soldattar» men «Profesor Mamlok» arqyly bilemin. Bul fılmderdiń keıipkerleri kúresker, ári olar kóp bolatyn. Iaǵnı bizge shabýyl jasap júrgen azǵantaı shártik qaryndar. Balshyq soldattardy atqandar. Profesor Mamlokty qorlaǵandar. «Jyrtyq bashmaqtar» fılminde balalar aldap ketetin sumyraılar.

Oǵan qosa, Germanıada revolúsıa boldy. Biz onyń búge-shigesine deıin tarıh páninen bilemiz. Ol taqyrypty «ótkenbiz».

Árıne, bul bir túsinbestik qoı. Túkke turǵysyz birdeńe. Kerisinshe: olar bizge tap bergen eken, endi nemister qaırattanyp, ózderinde revolúsıa jasaıdy. Bir kezde bizde bolǵandaı, naǵyz revolúsıa.

Osy oılardyń bárimen jáne jaıbaraqat ómir aǵysyn buzǵan jańalyqtan men ózimdi basqasha, tipti, kóńildi sezindim.

...Biz Moskvaǵa saǵat besterge taman oraldyq.

Vokzalda kútip tur eken. Biz beıne o dúnıeden oralǵandaı bári jamyrasyp jatyr.

Anam meni qushaǵyna qysyp, jylap aldy:

— Papań áskerı komıtette. Ne bolaryn bilmeımin... Úıde radıo tyńdadym. Soldatqa alý, shekaralyq aýdandarda áskerı jaǵdaı ornaǵany týraly ár habardan keıin marshtar men ánder beriledi.

Olar sonshalyq saltanatty, shatty estilgesin be, men anamnyń nege kózine oramalyn jıi aparatynyn, dúkenge júgirip nege tuz, sabyn, sirińke alý keregin túsinbeımin. Birte-birte ózimniń de kóńilim júdep bara jatqanyn sezdim.

Keshikpeı ákem keldi.

— Almady, — dedi sharshaǵan únmen. — Meniń jasymdaǵylardy ázirshe qaldyryp jatyr. Qajet bolsa, shaqyrady desedi.

Anam qýanyp ketti:

— Bul jaqsylyqtyń nyshany ǵoı. Iaǵnı bárin almaı jatsa, soǵys uzaq bolmaıtyn shyǵar...

Áke-sheshem maǵan túsiniksiz bir jaılardy áńgimelep, áldenege kelise almaı, biraz otyrdy.

— Bul — baryp turǵan ońbaǵandyq! — dedi ákem. — Kimge sengenbiz? Qol qysysyp, máz bolysty. Shabýyl jasamaý jaıly kelisimge bolaıyn. Olar shekaraǵa tıisip jatyr, al biz...

— Iaǵnı solaı etý kerek bolǵany da, — deıdi apam. — Eger kelisim bolmasa, budan buryn shabýyl jasar edi.

— Buryn! Nege buryn! Qol qoıǵan qaǵazdarynyń sıasy da kepken joq...

— Biraq Alesha, — dep qarsylasady apam, — Stalın ne isteıtinin ózi biledi. Ol — Stalın ǵoı.

— Eger bilmese? — deıdi ákem senimsizdeý. — Nemene, ol áýlıe me?

Osy jerde men de shydamadym:

— Papa! Ne dep otyrsyń? Solaı deýge bola ma eken?

— Sen odan da tyńda! — dedi ákem. — Kishkentaı emessiń. Bárin óziń túsinýge tıissiń.

— Seniń esiń durys bolmas! — dep sybyrlady anam. — Mundaı sózderdiń aqyry nemen tynatynyn bilmeısiń be? Otyz jetinshi jyldyń azabyn az tartyp pa eń! Qudaı aqyna, jaılap sóılesshi! Jalpy osy taqyrypta úndemeı-aq qoıshy.

Ákem qolyn bir siltedi.

— Durys, úndemeı-aq qoıǵan artyq... Áıtpese, shaıtannyń qaıdan túrteri belgisiz.

Olar úndemedi. Qabyrǵadaǵy radıodan marsh oınap jatqanmen, úıdiń ishinde aýyr tynyshtyq ornady. Ózimdi qaıda qoıarymdy bilmeı, nege ekeni belgisiz, portfelimdi aldym da oqýlyq, dápterlerimdi mánissiz qoparystyra berdim.

— Odan da mynany oılaıyq, — dep apam men jaqqa qarady. — Qaıda jiberemiz? Ne degenmen jaz ǵoı.

— Oılastyrý kerek, — dep ákem de kelisti.

— Papa! Maǵan jumysqa ornalasqan artyq dep oılaımyn, — dedim kenetten.

Ákem maǵan tańdana qaraǵan sekildi.

— Sen nege úndemeısiń? — dedi ákem apama qarap. — Ol jumysqa barady, al onyń ornyna men oqımyn. Báribir meni armıaǵa alyp jatqan joq. Mine, qandaı sharýa!

— Men shyn aıtyp otyrmyn, — dedim. — Sen ázildeıtiniń ne?

— Men? Ázildeımin? — dep qarsylasty ákem. — Seniki durys sheshim bolýy da múmkin, — dedi sodan soń, tipti, basqasha únmen.

— Joqtan ózgeni aıtpashy! — dedi apam daýysyn kóterip. — Ne dep júrekti aınytyp otyrsyńdar! Qyrkúıekke deıin soǵys ta bitedi. Nemene soǵys jaz boıy bolady dep otyrmysyń?

Men eshteńe oılaǵanym joq. Jumysqa ornalasý týraly oı basyma jańa ǵana keldi, tipti, ózim qýanyp kettim.

Jumys jasaımyn! Mindetti túrde. Basqa eshteńeni de bilmeımin. Iá, maǵan dál qazir jumysqa turý kerek. Naǵyz kezeńi kelip tur! Qaıda, kim bolyp — báribir. Sonda men onyń — Natashanyń aldynda uıalmaımyn. Ol jumys jasap júr ǵoı. Ákesi qaza tapqannan keıin ol mashınıstkalar kýrsyn bitirgen, qazir teńiz floty halyq komısarıatynda jumys isteıdi. Al men she? Osylaı oqýshy bolyp qala bermekpin be? Ómir boıy onyń aldynda bala bolyp júremin be?

Kelesi kúni kún uzaqqa Moskvany kezdim. Jáı, ánsheıin. Buryn Natasha ekeýmiz sharlaǵan kóshelermen júrdim, qaıdaǵy bir kishigirim zavodtar men sheberhanalardyń qaqpalaryna, qorǵandarǵa ilingen plakattar men habarlandyrýlardy oqydym.

Áskerı komıtetter mańy abyr-sabyr — áskerge shaqyrylǵandar, shyǵaryp salýshylar, ásheıin júrgender, radıodan da merekedegideı mýzyka úni shalqıdy, aptap kún de jarqyrap tur. Alaıda meıram emes edi.

Plakattar men habarlamalardan túrli maǵlumat alýǵa bolady. Áskerge baratyndar, Moskva — Volga kanaly arqyly saıahatqa shyǵýǵa bolatyny nemese jaýdy talqandaýǵa barlyq kúshti jumsaý jaıly. Jańa urandardyń arasynda maǵan ábden tanymal, sarǵaıyp qalǵan bı úırenýshiler mektebi týraly habarlama áli tur. Soǵysqa deıingi, búgingi — bári aralasyp ketken. «Qıyrshyǵysqurylysqa» jumysshylar kerek eken. Qyzyqtyrady. Biraq tym alys. Soǵys júrip jatqanda, ıt ólgen jerge ketý me? Joq! Asqanalar tresine daıarshylar, aspaz kómekshileri men ár túrli jumys jasaıtyndar qajet. Galantereıa arteline zat býýshylar kerek, jazý mashınkasy zavodynda birinshi, úshinshi razrádty slesarlarǵa oryn tabylady. MOGES-ke elektr monterlary, aǵash buıymdary fabrıkasyna kúzetshiler...

Meniń qolymnan ne keledi? Mende arman ǵana bar. Bir kezde Natashaǵa aıtqanymdaı emes, basqa, óskende kim bolatynym jaıly. Biraq bul arman qazir iske asatyn emes, sońyra úlken bolǵanda bolmasa... Áli de talaı jyl mıymdy shiritetin mektepti bitirgennen keıin. Instıtýtty bitirgesin. Ol armanym iske asarda búgingideı soǵys bolmaıdy.

Habarlamalardy oqyp turyp, ózimdi slesar da, tokar da, shofer da bolyp elestettim.

Múmkin úlken zavodqa bir-aq tartsam ba eken? Áskerı zavodqa! Jumys jasaǵasyn, tank pe, samolet pe, bolmasa zeńbirek pe, vıntovka ma — áıteýir bir aýyz toltyrarlyq nárse jasaý kerek qoı.

Pátnıskaıa kóshesinen tramvaıǵa otyrdym da, kóp uzamaı avtozavodqa jettim.

— Jumysqa ma? — dep surady kadr bóliminde. — Aldymen kásiptik ýchılıshege. Osy jerge jaqyn, myna buryshta, jigitim.

Eki jyl oqý úshin ýchılıshege barý kerek! Kásiptik ýchılıshede oqımyn dep Natashaǵa aıta almaımyn ǵoı!

Erteń basqa zavodtarǵa baryp kórem degen oımen úıge kele jatyr edim kenet oıyma sap ete tústi: úıdiń janynda baspahana bar ǵoı. Soǵan nege baryp kórmeımin?

— Durys jasaǵansyń, — dedi ákem úıge kelgesin. — Áli-aq bitedi bári, sodan soń oqısyń. Qorqatyn eshteńe joq. Gımnazıany men de durys aıaqtaǵan joq bolatynmyn.

— Kim bolamyn deısiń? — dep anam qaıtalap surady. — Katoshnık? Ol nemene?

Men túsindirdim.

— Kúni erteńnen bastaısyń ba?

— Joq, búrsigúni. Tańǵy altyda shyǵýym kerek.

— Tym erte ǵoı. Qalaı turasyń?

— Eshteńe emes. Alańdama!

Men anamnyń janyna kelip, ebedeısiz qımylmen anamnyń betinen súıdim.

— Meni she? — dedi ákem.

— Seni de. — Ákemdi de súıdim.

Ata-ana!

Men senderdi buryn bildim be? Bilgen shyǵarmyn. Álde baýyr basqannan ba? Mynaý úıimizge, bólmemizge qalaı baýyr bassam, sizderge de solaı baýyr basyp ketken sekildimin. Bizdiń úı bolmasa, ne bolar edi? Al sender bolmasańdar she? Ras, keıde senderdiń aıtqandaryń maǵan unamaıtyn. Maǵan aqyl aıtyp, úıretip silikpemdi shyǵaratynsyńdar. Bul kimge unaıdy deısiń?!

Biraq men aqymaq ekem. Túkke túsinbeppin. Buryn, tipti keshe, arǵy kúni de eshteńe uqpappyn. Men jumys basty senderge maǵan ýaqyt bólmeıdi dep ókpeleıtinmin. Men mektepke, pıonerler úıine baratynmyn, óleń jazatynmyn jáne Nıkolaı Stepanovıchpen dostasyp ketkem. Men ǵashyq boldym, al senderdiń isteriń joq-tyn. Tek oqta-tekte ǵana mektep, baǵa jaıly surap qoıatynsyzdar.

Al qazir, myna soǵys júrip jatqan kezde... Senderdi buryn osynshalyq bilmegenime uıaldym. Keıde senderden qoryqqanyma, keıde qarsy sóz aıtyp tastaǵanyma qazir uıalyp turmyn. Sender meni kádimgi úlken adamdaı tyńdap otyrsyńdar. Men óz qalaýymsha ómir súrmekpin, al sender qoshtap otyrsyńdar.

Endi ǵana kózim jetti. Osynyń bári úshin — ótkendegi men búgingi jáne aldaǵy bolashaqtar úshin — senderdi jaqsy kóremin.

— Bálkim, áli de bolsa kásiptik oqýǵa barǵan durys shyǵar? — dedi apam oıyna birdeńe túskendeı.

— Nege kásiptik oqýǵa? — dedim túsinbeı.

— Mine, shaqyrý qaǵaz. — Apam erteń meniń № 21 kórkem-óner kásiptik ýchılıshesine barýym kerektigi týraly habarlanǵan qyzǵylt qaǵazdy usyndy.

— Joq, odan da jumys jasasyn! — Ákem osyny aıtty da maǵan qarady. — Durys qoı?

Moskva aspanyn projektor sáýlesi tynymsyz sharlaıdy. Kesh saıyn aýany qorǵaıtyn aerostattar áýege kóteriledi. Olarǵa da úırenip aldyq. Degenmen, saqtyq sharalary da qabyldanatyn kóp nársege úırendik.

Soǵystyń alǵashqy aıy kóńilge medeý tutar eshteńe ákelmegenmen, Úlken teatrdyń janyndaǵy alańda burynǵysha qalampyr gúldep turdy. Taza toǵandardaǵy qaıyń stansıasy da jumysyn toqtatqan joq, al «Ermıtajda» Ýtesov án salady.

Men eki bılet aldym da, áskerı komısarıatqa telefon soqtym. Ol Ýtesovty tyńdaǵandy jaqsy kóretin, birden kelise ketti.

— Ras pa, meniń kezegim edi, bireýmen aýystyraıyn. Óziń qalaısyń? Úlkeıgen shyǵarsyń?..

Sońǵy kezde ony kórip jarymaıtyn boldym. Sońǵy kezde emes-aý ol jumysqa turǵaly. Men onyń úıiniń mańyna kelip, jumys aıaqtalar kezde áskerı komısarıat janyndaǵy Petrovkada sandalyp júremin, biraq kóbine bos júris. Ne ony kezdestire almaımyn, kezdestirsem de ol jalǵyz bolmaıdy. Men onyń altyn jaǵaly forma kıgen jumystastarynan qorqamyn. Natashamen birge shyǵatyn áıelderden qorqamyn. Bárinen qorqynyshtysy — onyń anasymen kezdesý. Al anasy, qyrsyq shalǵanda, jumysqa kóbine Natashamen birge ketedi jáne keshkisin birge qaıtady. Ksenıa Pavlovnamen eki ret kezdestim. Ekeýinde de tanysqanmen — qorqatynmyn. Ol halyq komısarıatynda sypyrýshy bolyp jumys jasaıdy, ol Natashanyń anasy, ol...

Meniń túsinigimshe, Natashanyń ákesi qaza tapqan kezden bastap, jyldan astam mezgilden beri, olardyń jaǵdaıy qıyn. Soǵys bastalǵaly tipti qıyndap ketti.

Mine, men «óstim» be? Bul suraqqa ári qýanyp, ári azdap ókpelep qaldym. Qalaı óstim? Men buryn da kishkentaı emespin, al qazir... Ol eshteńe bilmeıdi ǵoı.

Kelisýimiz boıynsha, biz Petrovkada jolyqtyq. Pasajdyń janynda. Men osylaı bolǵany durys dedim. Meniń komısarıat janynda kútip turǵym kelmedi jáne ony «krabtardyń» qorshaýynda ne jumystas áıeldermen, anasymen birge kórgim kelmedi. Natasha kelgennen keıin, «múmkin ol da meni jumystastaryna kórsetkisi kelmegen shyǵar? Nege Pasajdyń janynda kezdesýge tez kelise ketti?» — dep oıladym.

Osylaı oılaýym muń eken, áńgimemiz buzylyp sala bergen tárizdi kórindi.

— Ósip qalypsyń, — dedi ol.

«Iaǵnı ol meni bala sanaıdy!» — dep oıladym.

— Pıonerler úıinde qalaı? Ne bolyp jatyr? «Iaǵnı ol meni áli kúnge deıin pıonerler úıine baryp júr dep oılaıdy», — dep qoıdym ishimnen.

— Ketpegeniń jaqsy boldy. Papańnyń týystaryna barýǵa jınalyp júrgen sıaqty ediń ǵoı? — dep surady.

«Papa! Endi menen nege saqal-murtyń joq dep suraýy qaldy!»

Al men ákemniń ustarasymen eki ret qyryndym. Ras, úıde eshkim joqta jáne ádeıi Natasha úshin. Bir ret ıegimdi kesip alǵanym bar. Qyltanaqty qyryqqanymen, ornyna eshteńe shyqpaı-aq qoıǵany.

Qyryný týraly sóz bolǵan joq.

— Týǵandaryń aman ba? Mamań qalaı?

Olardy kórmese de, týǵandarymdy jáne mindetti túrde anam týraly ylǵı suraıtyn.

— Moskva — Volga kanaly da sizderge qaraı ma? — dedim kenetten.

Bul qýlyq edi.

— Ony nege suradyń? Iá, — dep qostady, — bizge baǵynady.

— Jáı, Moskva — Volga kanalynyń gazeti bizde shyǵady, — dep barynsha baısaldy túsindirdim.— «Stalın pravdasy» dep atalady. Bilesiń be?

— Qaıda — sizderde?

Kútkenim de osy suraq bolatyn.

— Baspahanada. Men sonda jasaımyn ǵoı. «Moskva bolshevıgi», «Vecherka» basylatyn jerde, «Sovettik metropolıten», taǵy basqa gazetter shyǵady, — dep salmaqtandym.

Ol esinen tanyp qalǵandaı kórindi maǵan. Jaqsy! Ózimniń oılaǵanym da ony tań-tamasha qaldyrý edi. Eger men úlken adamsha jumys jasamasam, múmkin, «Ermıtajǵa» Ýtesovty tyńdaýǵa barmaǵan bolar edik. Ýtesovqa bılet te qymbat-aq qoı, men alǵashqy aılyǵymnyń aqshasyna aldym.

Parkte áskerı adamdar kóp eken. Men «Ermıtajǵa» ómirimde ekinshi ret, keshkisin tuńǵysh ret kelip turmyn. Muny aıtqym kelmeı tur edi, ol ózi:

— Munda qandaı jaqsy! Dál osyndaı dep oılamap edim, — dedi.

Moskvada tamaq jaǵy qıyndaı bastaǵan, al «Ermıtajda» balmuzdaq, maı jaǵylǵan ne balyq qosqan nan satylady. Qymbattaý. Biz báriniń dámin tattyq.

Ýtesovty da tuńǵysh kórýimiz.

— Saǵan unaı ma? — dep suradym ekinshi bólim biter kezde.

— Óte unaıdy!

Onyń rıza bolǵanyn ózim de sezip otyrǵam. Dıdarynan, biz parkten shyqqanda konsert programmasyn eppen búktep sýmkasyna salǵanyn sezgem. Iaǵnı qyzdaryna da kórsetedi.

Sodan soń biz qara kóleńke basqan keshki Moskvany sharladyq. Bir kezdegi, soǵysqa deıingi, pıonerler úıinen kele jatqandaǵydaı. Moskva qazir burynǵydaı emes, biraq sol baıaǵy yǵy-jyǵy halyq, mazasyz ári súıkimdi qalpy.

Natasha ekeýmiz onyń esiginiń aldynda asyǵys qoshtastyq: radıodan áýe dabyly habarlanyp jatty. Men asyqtym. Pátnıskaıa kóshesimen Qyzyl alańǵa qaraı júrdim. Klıment buryshyna kelgende shydaı almadym, — báteńkemniń baýyn aǵyttym. Búgingi keshke ádeıi kıgen ákemniń boteńkesi qysyp, janymdy shyǵardy.

Áýe dabyly Moskvada birinshi ret emes-ti.

Esik aldyna jete bergenimde, Borá Skvorsov ustap alyp, ursyp sybady. Buǵan Borányń haqy bar-tyn. Áýe dabyly kezinde bizdiń úıdiń shatyrynda kúzette turýym kerektigi múlde esimnen shyǵyp ketipti. Bir juma buryn bizdi órt sóndirý erikti qoǵamyna múshe etip jazyp ketken. Bastyǵy úı meńgerýshisi de, orynbasary Borá Skvorsov bolatyn. Shatyrda eki ret kúzetkem, búgin... Dál búgin áýe dabyly bolatynyn qaıdan bileıin!

— Nemenege aıqaılaısyń, onsyz da áreń jettim! — dep Boráǵa burq ettim. — Qazir kelemin...

Natashany shyǵaryp salyp, úıge shynynda da áreń jettim.

Jasaqshylar birneshe ret kidirtti, áýe dabyly kezinde kóshede júgirýge bolmaıtynyn aıtyp eskertti. Men úıge tez jetýim kerektigin jáne nanymdyraq bolý úshin birdeńeni oıdan shyǵaryp bárin sendirgen boldym. Baqytyma qaraı áıteýir ustap qalǵan joq.

Borá túsine qoıdy:

— Qyzben kezdesý me? Roman? Onda boldy! Úndemeımin! Túsinem. Jáne mán-jaıdy suramaımyn...

Boráda men tabynatyn qasıetterdiń ústine túsinik bolatyn.

— Al endi kúzetke bar, — dedi Borá jaı ǵana. Kúzet orny, ıaǵnı, shatyr, dál bizdiń páterdiń ústinde bolatyn, men bir sátke júgirip úıge kirdim. Anam sybaǵamdy bergeli jatyr edi, men sózin bóldim.

— Bárin bilemin. Ýaqyt joq! Kúzetke kettim! Dálizge sekirip shyǵyp, jasyryn baspaldaqpen joǵary kóterildim.

Dál osy kezde áýe dabyly sarnap qoıa berdi — bir keshte osymen úshinshi ret. Mundaı bolyp kórgen emes-ti.

Aspan da búgin burynǵydan basqasha. Jyly, juldyzdy, jazǵy aspan. Projektor sáýleleri ony syzǵylap jatyr. Bir-birimen túıisip, sodan soń jan-jaqqa taraıdy, qaıta qosylady. Áldeqaıdan zenıt úni keledi. Birese áreń estilip, birese dál kórshi shardaqtan shyǵyp jatqandaı.

Tómende, esik aldynda, buryshtarda, kórshi úılerde aıqaılaǵan daýystar:

— Úshinshi tereze, oń jaqtaǵy jaryqty sóndirińder! — Perdeni! Ekinshi qabattaǵy tereze perdesin túsirińder! — Jaryqty sóndirińder! Kimge aıtyp turmyz! Toıy nesi?! Aqyldarynan aljasqan ba?

Men ózimdi tamasha sezindim. Up-uzyn keń shatyrda jalǵyz ózim, aınalanyń bári jarq-jurq! Bul tómende, qaqpa túbinde kúzette turǵannan áldeqaıda jaqsy ǵoı! Ras, onda kezekshiler kóp, ony-muny áńgime soǵýǵa da bolar edi, munda men jalǵyzbyn. Sonda da jaqsy. Men búkil shatyrdyń, búkil úıdiń qojasy sıaqtymyn, meniń qazir kórip otyrǵanymdy eshkim de kóre almaıtyn sıaqty.

Zeńbirek úni birte-birte tolastaı bastady. Projektor sáýleleri de alys kókjıekke yǵysty. Alysta tars-turs dybystar estiledi, al meniń tóbemde juldyzdar jymyńdaıdy. Dóńgelek aı óziniń solǵyn sáýlesin kórshi úılerdiń shardaǵyna túsirip tur. Jaz kúnderi bizdiń úı mańynda kóp bolatyn jyltyraýyq qońyzdar shyryldaıdy. Kezdeısoq pa, qaıdam, áıteýir biz turǵan jer «Jyltyraýyqtar buryshy» dep atalady. Bireýi dál meniń janymnan shyryldady. Dybys shyqqan jaqqa shatyrdyń terezesine qaraı júrdim. Aıaǵymnyń astynan temir saldyrlap edi, jyltyraýyqtyń úni óshti.

Kenet shatyr terezesinen tanys daýys estildi:

— Qaıdasyń? Júr endi qudaı úshin!

Aspan altyn shapaqqa oranyp, projektor sáýleleri sharlaıdy...

— Mam, nemenege keldiń munda? Uıyqtaı berseıshi! Men biraz otyra turaıyn. Múmkin taǵy...

— Tań atpaı turýyń kerek qoı! — dep anam qoımady. — Aıtpaqshy, týǵan kúnińmen quttyqtaımyn!

— Qazir qansha boldy?

— On ekiden jıyrma ketti...

Iaǵnı, jıyrma ekisi. Men on bes jasqa shyqtym! Olaı bolsa, tipti de, úıge barǵym kelip turǵan joq. Búgingi keshte qansha dabyl qaǵyldy, biraq ázir aınala tynysh.

— Bara ber, bara ber, qazir kelemin!

Men ony ázer kóndirip, úıge jiberdim de, juldyzdy aspan astynda qaıtadan jalǵyz qaldym.

Soǵys kezine uqsamaıtyn tynysh mınýttar. Soǵysqa deıin túnde nege osylaı shatyrǵa shyǵyp otyrmadym eken dep oıladym. Aınalanyń ádemisin aıtsańshy!

Tún tymyrsyq edi, men salqyn temirge otyrdym. Kishkene otyram, sodan soń uıyqtaýǵa ketem. Bizdiń bárimiz órt sóndirý erikti qoǵamynyń múshesi bolǵanymyzben, árqaısymyz ózimizge ózimiz qojamyz.

Mine, men qazir óleń shyǵaramyn. Jalǵyz óziń otyryp alyp, kúbirlep óleń joldaryn aıtqanǵa ne jetsin.

Ótedi, ózgeredi bári jerde,
Qys óter, kóktem keler nury tamǵan.
Báribir sen jaqsysyń bárinen de,
Umytýǵa bolmaıdy seni múlde.
Ózińdi eshqashan da umyta alman.

Bul Natasha týraly. Biraq ári qaraı eshteńe shyqpaı qoıdy, endi basqa joldardy kúbirleımin.

Umytpaımyz: tilingen dala, mańdy,
Kókshalǵyndy kómilgen tasqa, shańǵa,
Aýyldardy, kúl bolǵan qalalardy —
Umytpaımyz biz muny eshqashan da!

Birdeńe shyqqan tárizdi. Erteń, joq búgin Nıkolaı Stepanovıchke oqyp berý kerek.

Kórshimiz Nıkolaı Stepanovıch Poznákov — meniń úlken dosym. Dos deýim, múmkin, kúlkili shyǵar? Nıkolaı Stepanovıch jetpiske taıap qaldy. Men búgin on bestemin. Alaıda, biz shyn mánindegi dostarmyz.

Nıkolaı Stepanovıch konservatorıada fortepáno klasy boıynsha profesor, ári Úlken teatrdyń baletmeıster!. Onyń mýzykany ma, joq baletti me qaısysyn kóbirek unatatynyn men bilmeımin. Biraq men oǵan qyzyǵamyn. Óz basym mýzykany túsine bermeımin, baletti de kórgen emespin.

Men úshin Nıkolaı Stepanovıch basqa jaǵynan qymbat. Ózgeler onyń aqyndyǵy men kitapqumarlyǵyn bilmeıdi. Ol óleńdi eskishe jazady: sonetter, romanstar.

Maǵan onyń jazǵandary unaıtyn:
Altyn, jıhaz jınamadym,
Umtylmadym mansapqa,
Aq shashymmen maqtanamyn
Júregim jas bal shaqta.
Joǵaltpasań jastyǵyńdy —
Danalyǵy ómirdiń.
Aqyn bolsań, jaz shynyńdy
Sezimimen kóńildiń.
Nemese, myna óleń:
Jas jigit barady
betke alyp jaǵany,
jybyrlap tamaǵy
araqty jaǵady.
Jas sulý qarady,
shaqyrdy jigittiń
janary.
Ekeýi
qaıyqqa barady:
jas sulý
qarady,
qaıyqta
jańaǵy
tur eken jigittiń
qoregi -
araǵy.

Biz onyń óleńderin oqyp qoımaımyz. Men kún saıyn Nıkolaı Stepanovıchtiń kitaphana sekildi bólmesinde uzaq bolamyn. Biz kóne kitaptardy tańdap oqımyz, kóbine óleńderdi.

— Poezıa — álemniń eń uly qupıalarynyń biri, dostym! — deıtin Nıkolaı Stepanovıch. — Shyn poezıa adam janynyń mánin túsindiredi jáne jandúnıesin jańartady. Al poezıadaǵy sezim she! Jalpy óner — shabyttyń jemisi jáne lázattyń qaınar kózi, lázzat elıksıri deýge bolady, dostym! Óner bolmasa adam balasy malmen birdeı. Óner — árbir adamǵa aýadaı qajetti taǵam. Osyny túsingen kezde ǵana adam bolǵan: órkendegen, alǵa umtylǵan. Jáne kerisinshe, ınkvızasıa kezinde ónerdi de tunshyqtyrdy. Al bul ınkvızasıanyń óziniń túbine jetti. Alysqa barmaı-aq myna mysaldy alaıyq — qazirgi Germanıada óner týyndylaryn órteýde. Barlyq topas adamdar sekildi Gıtlerdiń de sýretten habary joq bolyp shyqty. Al topas, darynsyz adamdar, dostym, qashan da qatygez ári ońbaǵan bolady. Ózderiniń darynsyzdyǵy úshin, ózderiniń tvorchestvoǵa kelgende bedeýliginiń kegin jurttan alady. Gıtlerdiń bedeýligi adamzat mádenıeti úshin qymbatqa túsedi. Búgin Germanıada ǵana emes, fashızm aıaq basqan jerdiń bárinde óner qurydy. Al, endi, dosym, fashızm osy topastyǵymen ózin qurtady.

Ónerdi óltirgen ózi de óledi. Joq! Óner ómirdiń, ólimniń ózi sekildi máńgi! Poezıa — ónerdiń, oıdyń beıneniń abyroıly bóligi.

Nıkolaı Stepanovıch qyzynyp, ádemi ári senimdi, keıde túsiniksiz sóıleıtin, sonysymen maǵan odan saıyn unaıtyn.

Men Nıkolaı Stepanovıchpen dos bolǵanyma maqtanatynmyn. Onymen birge bolǵan qyzyq. Jáne ol men úshin dańqty tulǵa. Nıkolaı Stepanovıchtiń jas kezinde Serov onyń portretin salǵan, Tretákovkadan portretti óz kózimmen kórdim. Jaqynda, soǵystan bir-eki juma buryn, Nıkolaı Stepanovıch meni Afınogenovpen tanystyrǵan. Men onyń pesalaryn kórmesem de esimine qanyqpyn. «Mashenka», «Aqymaqtar» «Qorqynysh», «Jyraqta» týraly da kóp estigem. Aleksandr Nıkolaevıch Afınogenov Nıkolaı Stepanovıchten bir kitap alýǵa kelgen eken — ázildep, kúlip otyrdy, men bizde, ózimizdiń teatrymyz baryn aıtqanymda, bir retin taýyp pıonerler úıine kelýge ýáde berdi.

Úıimizde semá músheleri — ákem, anam — túgel jınalǵannyń ózinde, men Nıkolaı Stepanovıchtiń janynan shyqpaıtynmyn. Ákem úndemeıtin de, anam ashýlanatyn. Men Nıkolaı Stepanovıchke ata-anamnan artyq senetinmin. Mysaly, Natashaǵa arnalǵan óleńderimdi. Ol jaıly ákem de, anam da eshteńe bilmeıdi. Al Nıkolaı Stepanovıchke ózim oqyp berem.

Men álgi shyǵarǵan joldardy taǵy kúbirleımin:

Ótedi, ózgeredi bári jerde,
Qysqy qar kóktem gúlin sypyrady...

Joq, árıne, bulaı jazbaý kerek. Al naǵyz poezıa dep Nıkolaı Stepanovıchtiń óleńderin aıt. Túchev, Brúsov, Sologýb, Tredıakovskıılerdiń óleńderi sekildi.

Mynaý nemene? Projektor sáýleleri bizdiń úıdiń, tóbesin taǵy sharlaı bastady. Zeńbirekter de burynǵydan beter gúrsildep jatyr. Oq ushqyndary shatyrdy tysyrlatyp ketedi. Bul — bizdiń zeńbirekterdiń ushqyny. Men basymdy, betimdi basamyn. Endi óleń týraly da, Natasha týraly da, úı nemese Nıkolaı Stepanovıch týraly da oılap turǵanym joq, aspanǵa qaraımyn.

Osy kezde!.. Projektor sáýlesiniń arasynda oıynshyq tárizdi samolet kórindi. Janyńdy túrshiktirer ulyǵan ún men dúrs etken jarylys estildi. Sonyń arasynda shatyr terezesiniń janynan jylt etip ot kórindi de, álde ne ysyldaǵandaı boldy. Ottyq pa? Sonda álgi oqý plakattarynan áldeneshe ret kórip, estip júrgen ottyq bolǵany ma? Ol nege ysyldaıdy? Oqýlyq dabyl ma?

Men shatyrdyń terezesine umtyldym, biraq stabılızatordy jalań qolmen ustaýǵa bolmaıdy dep úıretkenderi esime tústi. Ustaýǵa bolar edi, árıne, alaıda ushqyn atyp alaýlap jatqanda qorqynyshty kórinip ketti. Tegi alaýdyń ortasynda janyp jatqan shalany qolǵa alý da dál osylaı qorqynyshty shyǵar.

Tula-boıym kúıip-janyp barady. Mańdaıymnan shyp-shyp ter shyǵyp, jaýyrynym shymyrlap ketti.

Aspan jyrtylyp-aıyrylyp, jarq-jurq etedi, al álgi ottyq áli ysyldap ot shashady. Nege ekenin bilmeımin aıaǵymmen teýip-teýip jiberdim. Ottyq shatyrdan esik aldyna bir-aq tústi.

Qýanyp úlgergenim joq — shatyrdyń ekinshi basynda taǵy ot shyǵyp, tútindep jatyr. Shamasy, syr órtenip jatsa kerek. Men júgirip baryp, sasqanymnan kúrteshemdi sheship, otty búrkedim.

— Esiń aýysqanba! — dep aqyrdy maǵan Borá Skvorsov, janyndaǵy eki adam meniń kúrteshemdi aıaqpen taptap jatyr.

— Aqymaq! Myna qum ne úshin!

— Sen nemene óziń? Oqymysty maýbas... Mundaılarǵa senseń...

Úı basqarmasynyń daýsyn tanyp qaldym.

Olar úıdiń tóbesine qaıdan shyǵyp ketti — oılaýǵa shamam joq. Qum? Shelek, jáshikterge salynǵan qum tóbede emes, aýlada bolatyn. Bul jerde qumnyń qandaı qajeti bar!

Biz tórteýlep júrip kúrtesheni, ottyqty sóndirdik, tili jalańdaı bastaǵan órtti toqtattyq.

Nemen tynǵanyn bilmeımin. Bireý bir shelek qum men bir kastrúl sý ákeldi.

Keıin Borá maǵan biraz urysty, úı basqarmasymen de shekisip qaldy. Aqyr aıaǵynda meni tipti maqtady.

— Jalań qolmen jarmasýǵa bola ma eken! Brezent qolǵaptar qaıda? Qysqyshtar she? Áıteýir sasyp qalmaǵanyna shúkir...

Al meniń ábden esim shyńty. Qoryqqanym óz aldyna, myna kúrteshe bir jaǵynan...

Ertesinde saǵat altyǵa qaraı, kúndegishe baspahanaǵa keldim. Kúndegishe deıtinim, ekinshi juma boldy — jumys isteımin ǵoı.

Jumysym pálendeı myqty da, nashar da emes — syrǵanatýshymyn. Atynan-aq bir nárseni syrǵanatatynym kórinip tur. Ol ras, biraq eń bastysy bul emes. Dáý-dáý qaǵaz oramdaryn rotasıa mashınasyna domalatyp ákelý kez-kelgen adamnyń qolynan keledi. Men sińirim shyqqan aryq ári keremet kúshti bolmasam da, bul jumysqa álim keledi. Qaǵaz oramdaryn relstiń boıymen arnaıy arbashalarǵa salyp syrǵanatamyz. Oramdy basý mashınasyna ázirleý áldeqaıda kúrdelirek: syrtqy qabatyn tez sypyryp alyp, mashınaǵa bekitý kerek. Basylyp jatqanda, qaǵaz kezdeısoq úzilip ketse, tipti, shataq. Myqshyńdap, qapelimde túzep jibere almasań, basýshylar da, seh bastyǵy da, tipti, sehty sypyrýshyǵa deıin ursady. Jáne qalaı ursady. Alǵashqy kúnderi esim shyqty. Jumys qyzyp jatqanda, kedergi bola qalsa, áıeli de, erkegi de jaqsy sóz tańdap turmaıdy.

— Temir jolda keseldiń bárine jol baǵyttaýshy kinály bolsa, rotasıada, árıne, syrǵanatýshy ǵana.

— Eger qaǵaz osyndaı bolsa, men ne isteımin! — dep aqtaldym. Maǵan bári qaǵazdyń nasharlyǵynan sekildi.

Qaǵazdyń sapasy keremetteı emes ekendigi ras. Kóptegen oramdar dymqyl, sap-sary jolaqtary bar, las keletin.

Meniń mindetim qıyn-aq: mashınaǵa salynǵan oram basýshylardyń qolyn bógemeýi kerek jáne qaǵaz shyǵyny bolmaýy tıis. Qaı-qaısysy úshin de birdeı ursady.

— Qaǵaz qaǵaz bolsyn, al seniń ıyǵyńda basyń tur ǵoı, qolyń da bar! Álde sende mıdyń ornynda sý ma? — desedi maǵan.

Men jynym kelip, maǵan ádeıi tıisedi dep oılaımyn. Jalpy ilki kúnderi ózim óz bolmaı júrdim. Tipti, kóńilimniń bir túkpirinde kúdik oıandy: aqymaqtyq istegen joqpyn ba, asyǵystyq etpedim be? Múmkin kásiptik ýchılıshege barǵanym durys pa edi?

Qazir istiń bári maǵan baılanysty ekenin túsinip aldym, qaǵazdy ıgerýge bolady eken.

Budan eki kún buryn sehtyń qabyrǵa gazetinde meni maqtady. Ras, meniń negizgi jumysym úshin emes, basýshylar men sınkograftarǵa kómekteskenim úshin. Meniń jumys kúnim, barlyq jasy jetpegender sekildi, alty saǵat. Jumys sońynan quıylǵan betterdi sınkografıaǵa tasımyn ne ózimizdiń rotasıa sehyndaǵy jóndelgen betterdi alyp qaıta quıýǵa aparamyn.

Endi men syrǵanatýshy ekendigime uıalmaıtyn boldym. Úıde de, tanystaryma da qysylmaı aıta berem. Natashaǵa da óz jumysym jaıly aıtamyn.

Men endi, óz oıymsha, gazetti jurttan buryn oqımyn. Baıyrǵy baspahana jumysshylary sekildi, aldymen daıyn bolatyn tórtinshi betti, sodan soń úshinshi jáne ekinshi, aqyrynda eń mańyzdy, materıaldary baspahanaǵa sońǵy sátte túsetin birinshi betti qarap shyǵam. Ádette, qaı gazettiń de birinshi betinde eń mańyzdy, eń qyzyq materıaldar basylady.

Gazetter, seniń qolyńnan shyǵyp jatqasyn ba, qymbat ta qadirli bolyp ketedi eken. Isi de jaǵymdy. Búgin bizdi birinshi bet ábden kidirtti. Materıaldar tańǵy segizde keldi. Buryn-soń bulaı bolyp kórmegen.

Eger sen tańǵy beste oıanyp, altyda jumysta bolsań, saǵat segizden asqanda saǵan tús bolǵandaı seziledi. 22 shilde kúni edi. Meniń týǵan kúnim. Soǵys kúni. Baspahananyń shýly sehtarynan tys jerlerde adamdar jańa turyp jatqan kez. Olar jumysqa bara jatyp gazet kıoskalarynyń janynan ótedi, úılerindegi pochta jáshikterine úńiledi, al gazet joq.

Ne bolǵan? Bizdi osynsha keshiktirgen birinshi bet ne aıtady?

Men birinshi betke kóz júgirttim de, túsine qoıdym. Búgin túnde nemis avıasıasy Moskvaǵa jabyq shabýyl jasamaq bolǵan. Iaǵnı, búgin túnde bolǵannyń bári, túngi kezekte otyryp meniń kórgenderim — álgi ysqyryp ot shashyp úı tóbesinde jyltyldaǵan ottyqtar — osynyń bári nemis avıasıasynyń shabýyly eken! Shabýyl toıtarysqa ushyraǵan.

Múmkin sol jerde, bizdiń rotasıa sehynda, men soǵys dep atalatyn mańyzdy oqıǵaǵa alǵash ret qatysqan shyǵarmyn.

Biraq ottyqtar? Shabýyl jáne ottyqtar! Nemistiń eki júz elý bomba tasýshy samolet!! Olar Moskvaǵa ottyqtar ǵana tastady ma? Eger bomba bolsa she! Jarylystardy ózim estidim ǵoı. Bizdiń zeńbirekterdiń úni ǵoı dep oılaǵanmyn. Al, eger...

Túski úziliste asqanaǵa barýdyń ornyna seh bastyǵynyń bólmesine júgirdim.

— Telefon soǵýǵa bola ma?

— Ol joq, — dedi maǵan Natashany surap edim.

On ekide, smena bitkesin úıge keldim de, jalma-jan kıinip: Pátnıskaıa qaıdasyń dep tarttym. Jolym boldy. Esikti Natashanyń anasy ashty. Úıde eken.

— Natasha jumysta, — deıdi ol baısaldy túrde.

— Telefon soǵyp edim...

— Endeshe bir jaqqa ketken ǵoı. Búgin raıkomga baramyn dep otyrǵan.

Ksenıa Pavlovna, baıqaýymsha, maǵan senimsizdeý qaraıtyn tárizdi. Mine, qazir de...

— Al jalpy men saǵan aıtqym kelgeni... — Ol maǵan qalaı sóılessem jón eken degendeı baqylaı qarady.

— Aıtsam, jigitim, onyń basyn tekke aınaldyryp júrsiń. Ol uıalshaqtaý bolǵanmen, kishkentaı emes. Eger saǵan aıta almaı júrse... Al onyń adamy bar. Bireý emes, oǵan kúıeý bolardaı adam kóp.

Osymen kún keshkirdi. Keshkisin basymyz qosylǵanda apam jańalyq aıtty:

— Báribir saǵan jumysty tastaýǵa týra keledi.

— Qalaı tastaýǵa? Nege?

— Eki kúnnen keıin biz evakýasıaǵa ketemiz. Bizdiń narkomat Kýıbyshevqa, papańdiki — Gorkııge. Ketetin boldyq. Óziń tańda! Menimen bolǵanyń durys dep oılaımyn.

Jetispegeni osy edi!

— Men eshqaıda da ketpeımin. Jumystan ketpeımin.

— Ketpeıminiń qalaı? — dep kúıip-pisti anam.

— Qajet bolsa ketesiń, — dep qoıdy ákem, sodan soń, — Lena, men jaıly beker aıtasyń. Ony aldaýdyń keregi ne: men saǵan aıttym ǵoı... Ol meniń qasymda qalýyna bolady...

— Jalǵyz ba?

— Men jumystan ketpeımin! Kete almaımyn, ketkim kelmeıdi! — dep burynǵydan beter qataıa tústim. — Men on bestemin jáne men...

Men Nıkolaı Stepanovıchke onyń kitaptaryn satýǵa ýáde bergem, kesh boıy onyń kitaphanasyn qopardyq, qaısysyn kóp saýdalaspaı bere salýǵa bolady, qaısysyna kóbirek aqsha suraý kerek.

Bir qapqa tańdap toltyrdyq. Esqıl, Sýmarokov, Gomer, Balmont, Safo, Tredıakovskıı, Lafarg, Apýleı, Tagor, Sasha Chernyı, Dıdro, Gýmılev...

Moskvada tamaq qıyndap ketti, bazarda saǵat saıyn qymbattap tur. Kartochka boıynsha alatyn tamaq jaratymsyz. Al bazarda bárin alýǵa bolady. — Árıne, biraq aqshaǵa, zatqa da aýystyrady, kartochkanyń talonyna sabyn, ishimdik, nan alýǵa bolady.

— Kitaptardy satqasyn, toı jasaımyz, — deıdi Nıkolaı Stepanovıch taqtanyń ústinde búrisip. — Men saǵan jańa birdeńe oqıyn, jaraı ma?

Ol shkaftan eski dápterdi alyp oqı bastady:

Jyrlar jazdym shabytty
shyn janymmen.
Ómir menen jaryqty
jyrladym men.
Jyrladym men túnderdiń
muńyn, demin,
Úlbiregen gúlderdiń
dirilderin.
Qanat qaqtym shyńdarǵa
bala qustaı.
Qarsy júzdim syndarǵa
jaǵa qushpaı.
Kúresterge shaqyrdym
jyrymmenen.
Shyn baqyty aqynnyń
ǵumyrly óleń.
Tynshý emes, ot-jalyn
ómir máni.
Jastyq otyn saqtadym
kóńilde áli.
Kárilik pen muńdarǵa
berilmedim,
júregimde turǵanda
senim meniń!

Bizdiń úıde ot jaǵylmaıtyn. Turbalar alǵashqy aıazda jarylyp ketken. Syrtta salqyn. Qazannyń ortasy, kún qaqap tur.

Jumystan keıin kitap toly qapshyqty arqama salyp alyp, jaqyn jerdegi býkınısik kitaphanaǵa tarttym. Jabyq eken. Kelesi kitaphana da, sál áregirektegi úshinshisi de jabyq. Nan jáne tamaq dúkenderi ǵana ashyq. Olardyń aldy kezekke turǵan yǵy-jyǵy halyq: kartochkaǵa bir puttan astyq berip jatyr.

Bul kútpegen jaǵdaı edi. Jarytymsyz nan úlesterin kúni buryn alyp úırengen adamdar kenetten bir puttan astyq alyp jatyr. Shylqyǵan baılyq!

Maǵan solaı kórindi.

Biraq kezekte turǵandar máz emes, qabaqtary túsińki.

— Astyq berip jatqany, jaǵdaı onsha bolmaǵany ǵoı, shamasy. — Keshe, Tachankada, dál magazınniń túbinde eki adamdy atyp tastady.

— Nemister Moskvany qorshap alypty desedi.

— Astyǵy qurysyn! Nemisti basa-kóktetkenshe, ashtan ólgen artyq.

— Zastavalarda ne bolyp jatyr deseıshi! Dúnıe-múlikterin tıegenderdi júk mashınalarynan laqtyryp jatyr. Bala-shaǵa, qarıalar kete almaı jatqanda, bireýler múlikterin arqalaıdy.

Birinen biri ótken sybystar jan túrshiktiredi, sondyqtan qapshyǵymdy arqalap úı jaqqa bettedim.

— Múmkin, erteń tapsyrarmyn, — dedim Nıkolaı Stepanovıchke senimsizdeý únmen. Onyń kóńilin qaldyrǵym kelmedi.

Al, Nıkolaı Stepanovıch bolsa kútpegen jerden qýanyp qaldy:

— Jaqsy bolǵan, dostym! Tapsyrmaǵanyń jaqsy boldy. Sen ketkesin ishim ýdaı ashydy. Kitaptar ǵoı. Qımaımyn. Ásirese, Sasha Chernyı. Keıin mundaı kitaptar taptyrmaıdy ǵoı...

— Qaıda júresiń osy sen? — Anam ashýly qarsy aldy. — Júgirýge ýaqyt taýypsyń! Úıde otyrshy qudaı aqyna!

Anamnyń kelgenine aıdan asty. Kýıbyshevten bizben birge bolaıyn dep qaıtyp oralǵan.

— Taza toǵandarda qorǵan jasap jatyr desedi, sen kórmediń be?

— Jurt ne demeıdi, — men ony mazalaǵym kelmeıdi. — Munyń bári — OBS — bir kempirdiń aıtqany. Túk emes!

— Birinshiden, bylapyt sóz aıtpa! Al, ekinshiden, túk, túk emesi joq — úıde otyr! Men unǵa baramyn!

— Joq, men baramyn!

Aqyry kóndirdim, úsheýmizdiń kartochkamyzdy, qapshyqty aldym.

— Úsheýin birdeı alǵanyń ne? — dep ashýlandy anam. — Sen úsh putty kótere alatyn ba ediń?

Osy jerde men ábden yza boldym-aý deımin.

Degenmen nan dúkenine barýdyń ornyna Taza toǵandar jaqqa tarttym. Osy mańnan qashyq emes bolatyn. Shynynda da munda okop qazyp, tankke qarsy tikenek qorǵandar jasap jatyr eken. Jáne tek ol jerde ǵana emes. Býlvar aınalymynyń boıy, Sadovoe men okrýgtik temir jol lınıasy — bárinde de qorǵanys shebi jasalýda.

Ertesinde tańerteńgi radıo habaryn tyńdamap edim, jańalyqtardy baspahanaǵa kelip bir-aq bildim.

Búgin alǵash ret metro jabylypty.

Kópirlerdi soldattar men ushqyshtar batalóndarynyń jaýyngerleri qorǵap tur.

Arandatýshylar men qorqaqtardy, el ıgiligin talaýshylardy ustaǵan jerde atyp tastaý týraly buıryq shyǵypty.

Qarý-jaraq shyǵaratyn Moskva zavodtarynyń bári kóshirilip jatyr.

Maıdandaǵy jaǵdaı aýyr.

Sehtarda halyq qorǵanysyna erkimen baratyndardyń tizimi jasalynýda.

Ne isteý kerek?

Esiginiń aldynda jasamys jumysshylar kezekte turǵan seh bastyǵynyń keńsesine keldim. Stol janynda keýdeshe kıgen er adam oqýshynyń qıǵash kóz dápterine óz erkimen baratyndardy jazyp aldy.

— Boldy, Mıtáev. Saǵat on ekide zattaryńmen aýpartkomnyń janyna kel, qarýdy sol jerde alasyńdar. Kelesi kim?

Meniń aldymda jıyrma shaqty adam otyr. Men de kezektiń sońynda tura berdim. Álgi qabyldaýshynyń jurttyń bárine beretin jaýabyn jalyqpaı tyńdaımyn.

— Jaraıdy, Savelev. Saǵat on ekide zattaryńmen aýpartkom janynda bol. Qarýdy sol jerde alasyń.

— Men ishimnen aıtatyn sózderimdi qaıtalap turmyn. Famılıam, aty-jónim, týǵan jylym, komsomol múshesi ekendigim, aýdandyń komıtetten komsomoldyq bıletimdi alyp úlgermegenim eshteńe emes shyǵar. Qyzyl Armıada qyzmet ettiń be degen suraqqa myltyq ata alatynymdy, «Voroshılov atqyshy» normasyn tapsyrǵanymdy aıtam.

Men kezek kútip turǵanda, syrt jaǵymnan baspahana mashınalary jumys jasaı bastady. Búgin onda ylǵı áıelder...

— Men sizden keıinmin! — dep eskerttim de óz mashınama júgirdim. Eń bolmasa qaǵazdardy ázirleýim kerek.

Menińshe, eshqashan qaǵaz býmalaryn dál sol kúngideı tez jyrtpaǵan sıaqtymyn! Tórt býma qaǵaz ázir boldy. Ekeýi mashınada, artyq qalǵan ekeýin arbaǵa tıep qoıdym.

Meniń kezegim de jetti.

Famılıamdy, aty-jónimdi aıttym. Keýdeshe kıgen kisi qalamyn sıaǵa malyp maǵan qarady da, jaza bastady. Júregim dir etip ketti.

— Ári qaraı!

— Jıyrma altynshy jyly týǵanmyn, komsomoles. Armıada bolǵanym joq...

— Jıyrma altynshy? — Jazyp otyrǵan adam maǵan qarady da:

— Bolmaıdy! — dedi.

— Qalaısha bolmaıdy? Komsomol múshesimin, myltyq ata alamyn...

— Báribir. Jıyrma altynshy jylǵylar týraly nusqaý joq. Óziń armıada bolmaǵansyń.

— Armıada qaı ýaqytta bolaıyn.

— Bolmaıdy. Káne, kelesi kim?

Stoldan jańa ǵana uzaı bergen jumysshy maǵan qarap jany ashyp ketti.

— Qaıǵyrma, inim, qaǵaz sehyna bar, onda da jazyp jatyr.

Qaǵaz qoımasynda da óz erkimen suranǵandardy tizimdep jatyr eken, biraq maıdanǵa emes, qorǵanys shebin jasaý qurylystaryna barýǵa. Men Sqodná jaqta okop qazdym ǵoı.

Ne bolsa, ol bolsyn! Meni tizimdedi de, sol boıda kúrek berdi. On mınýt ótkende baspahana qaqpasynan Taza toǵandar jaqqa shyqtyq. Biz jas-kárisi, áıel-erkegi bar, júz shaqty adam boldyq. Ústimizde maı sasyǵan kıim, aıaǵymyzda jyrtyq báteńke. Baspahananyń edeni aıaqkıim ataýlyny jep qoıady, sondyqtan biz eski-qusqy kıip kelemiz.

Býlvar jaǵalap mal aıdap barady. Tegi alys jol júrip qaljyraǵan sıyr, qoı-eshkiler estiler-estilmes, álsiz móńirep, mańyraǵan bolady. Trotýar boıyndaǵy jalǵyz-jarym júrgendermen, sırek ótip jatqan ma-shınalarmen isteri joq.

— Búgin radıonyń da úni óship tur. Jaqsylyq emes qoı, — dedi janymda kele jatqan qyz.

Biz jasyryn turǵan zenıt batareıasy men aerostattyń janynan eni bir metr, uzyny elý metr transheıa qazdyq.

Radıo shynynda da úndemeı tur. Úı tóbesindegi, býlvar aleıalaryndaǵy reprodýktordyń birde-biri sóılemedi. Ádette olar tek áýe dabyly kezinde ǵana úndemeıdi.

— Iá, túsiniksiz jaı...

Sıyrlar ketip barady. Eki júz be, úsh júz be, myń ba?.. Asfált boıymen qabyrǵalary yrsıyp, dál adamdar sekildi sharshaǵan keıipte Pokrov qaqpalary jaqqa ketip barady.

Usaq jańbyr sirkireı bastady. Kún jelkem edi. Shóp pen japyraqtan battasqan jerdi bar kúshimizben qoparyp jatyrmyz. Kúrek ótpeı me, elde qolymyzdyń ıkemi joq pa — jer qapelimde bola qoımady.

Janymyzdy saqtap turǵan salqyn men yza. Yzalanatyn sebebimiz — túsiniksiz únsizdik, basyńa qym-qýyt oılar keledi.

Zenıt batareıasy men aerostatty sur shınel kıgen, ózderi de shınel sekildi bozarǵan ylǵı qyzdar kúzetip tur. Men olardy nemese olarǵa uqsas qyzdardy Moskva kósheleri men býlvarlarda kóp kezdestirgem. Olar sonshalyq baqytty, kóńildi kórinetin. Men olardyń áskerı taǵdyryna, tipti, ústerindegi kıimine de qyzyǵa qaraıtynmyn. Olar búgin nege sonshalyq únsiz ári qatal kórinedi?

Bir kezderi osy Taza toǵandarda anam meni arbaǵa otyrǵyzyp alyp, qydyrtatyn. Bir kezderi osynda alǵash táı turyp júre bastaǵanmyn. Ákem túrli-tústi sharlar ákeletin. Bir kezderi osy jerde balalarmen birge qyzyl, shalbar kıgen sygannyń jetegindegi aıýdyń sońynan júgiretinmin. Kónkı tebetinmin. Qaıyq esetinmin. Meıram saıyn túrli tústi ysqyrǵysh, qanttan jasap taıaqshanyń basyna japsyrǵan taýyq kámpıt alatynmyn. Tegi menen az-maz úlkendeý mynaý qyzdar da osy joldarmen júgirip júrgende, Taza toǵandar bir kezde qorǵanys shebi bolady dep oılamaǵan bolar. Biz, oqýshylar, tipti, býlvardyń boıymen protıvogaz kıip, osovıahım marshyna qatysqanda da oıymyzǵa eshteńe kelgen emes. Pıonerler úıinen kele jatyp osy jerlermen Natasha ekeýmiz qansha júrdik. Kúni keshe sıaqty. Óziniń armandary týraly da ol maǵan osy jerde aıtty. Onyń armandaryna qyzyǵatynmyn. Myna biz qazyp jatqan okoptar, qalaǵa suǵynyp entelegen nemister, zenıtter men aerostat shynymen kóńil aýdararlyq nárseler bolǵany ma.

Moskvaǵa tóngen qaýip eshqashan — keshe, onyń arǵy kúni, tipti, bizdiń úıdiń shatyrynda, ottyqtar jarqyldap, bomba jarylysy estilgen túnde de — dál búgingideı sezilgen joq edi.

Kútpegen jerden kelgen qaýiptiń mańyzdylyǵy sonsha, jurt ol jaıly, tipti, bir nárse jaıly, sóz etýdi qoıdy.

Biz únsiz, qanymyzdy ishimizge tartyp, jumys isteýdemiz. Bir birimizdi solaı da túsinip jatyrmyz. Moskvanyń irgesinde ne bolyp jatqanyn búgin, erteń, bir aptadan keıin qalamyzdyń taǵdyry ne bolaryn bizdiń aramyzda bireýler bile me eken? Bilmeıtin shyǵar. Bizdiń aramyzda qolbasshylar da, áskerı operasıalardyń taǵdyryn shesher strategter de joq. Bizdiń biletinimiz: qaterli jaı bolmaýy tıis.

— Basqalar sekildi qaladan ketip qalmaı, aqymaqtyq istegen bolarmyz?

Sońǵy kúnderi mamam osyny qaıtalaı beredi.

— Sandyraq, — deıdi ákem. — Onyń ústine men qandaı jaǵdaı bolsa da, kete almaımyn.

Ákem eki jumadan beri kazarma jaǵdaıynda, úıge kelýi tym sırek. Men kóbine anammen sózge kelip qalamyn, Moskvaǵa eshteńe de tónip turǵan joq dep ústi-ústine dáleldeımin. Ol kelisedi. Ózi de sengisi keledi.

Al qazir she? Shynymen ol durys aıtyp otyr ma? Joq, múmkin emes! Báribir men eshqaıda kete almaǵan bolar edim. Natasha da Moskvada ǵoı. Jalpy, odan da basqa qansha adam júr. Moskvada, sodan soń bul — Moskva, tipti, qazirgi meniń Taza toǵandarǵa okop qazyp turǵanymnyń ózi mańyzdy. Ásirese búgin mańyzdy jáne janymdaǵy, sosyn basqa kóshe, býlvardaǵy okop qazyp turǵandar sekildi, men de muny túsinýim kerek.

Biz jumystyń qyzýymen qarsy úıdiń mańdaıyndaǵy, býlvardaǵy reprodýktordyń qyryldaǵanyn baıqamappyz. Dıktordyń úni shyqqanda ǵana, kúrekti laqtyryp tastap, bir-birimizge qarap:

— Tynysh, tynysh! — destik. Biraq eshteńe de estı almadyq.

Biz jer qazýǵa burynǵydan da batylyraq kiristik. Qol men kúrek qana toqtaýsyz qımyldaýda.

Jańbyr basyldy. Aýadan tútinniń be — birdeńeniń kúıgen ıisi shyǵady. Esik aldarynda qaǵaz, dokýmentterdi órtep jatyr.

— Sen munda ne bolǵanyn bilmeısiń ǵoı! — dep úıge kelgenimde Borá Skvorsov bas saldy.

— Iá, ne boldy?

Borá meni ońasha shyǵaryp sybyrlady.

— Bilesiń be, seniń Emılıa Genrıhovnań úıdiń Tipkey kitaptaryn urlap áketkisi keldi!

— Qalaı? Nege?

— Qaıdam nege ekenin! Shamasy, nemisterdi kútip júrgen shyǵar. Sodan keıin jurttyń bárin kórseteıin deıdi ǵoı. Tek onysy bolmaı qaldy! Ustap aldy da, alyp ketti ony. Al, nemister lıstovka tastap jatyr! Samoletten. Kórdiń be, ne bolyp jatqanyn.

Emılıa Genrıhovna — besinshi páterdegi momaqan áıel, kenetten tirkeý kitaptaryn urlaǵan. Emılıa Genrıhovna meni nemis tiline oqytqan. Anam edi qoımaǵan. Qosymsha sabaqtar dep atalady. Al anam Emılıa Genrıhovnany muǵalim ári jany jaısań adam dep jer-kókke syıǵyzbaıtyn. Emılıa Genrıhovna ekeýmiz nemis tiliniń jalǵaý, jurnaq, jiktelýin jattaımyz, tipti, balshyq soldattar týraly ánin de qosylyp aıtatynbyz. Mine, endi — kitaptar, úılerdi tirkeý kitaptary! Jurttyń bárin, ıaǵnı ákemdi, anamdy, múmkin meni de nemiske ustap berý úshin shyǵar? Jeksuryn! Bizdiń úıdiń ishi tas-talqan. Anam zattardy salyp jatyr.

— Ne boldy?

— Jınal tezirek. Biz ketemiz!

Anam bir túrli sasyp júrgen sekildi.

— Qalaı ketemiz? Qaıda?

— Eshteńe bilmeımin! Bilmeımin! — dep anam dıvanǵa otyra ketti de, jylap jiberdi. — Papań telefon soqty, jınalyńdar dedi. Mashına jiberedi...

Bir saǵattan keıin biz eń qajetti nárselerdi jınaqtap bolǵanda, mashına keldi. Tanys, jasyl «Emka». Nomerin de baıaǵyda jattap alǵam MB 24-10. Bári eki chemodanǵa syıyp ketti, buryn bolmaǵan jaǵdaı. Ádette anam jaqyn jerge barǵanda da ybyrsytyp zatty kóp alyp júretin.

— Alekseı Aleksandrovıch zatty tıep, meniń habarymdy kútińder degen, — dedi shofer.

Esik aldynda adam joq. Men chemodandardy mashınaǵa saldym.

— Endi ne bar? — dedi apam.

Oıyma sap ete tústi. Joǵaryǵa shyqtym da óleń jazǵan dápterimdi jáne Nıkolaı Stepanovıchtiń óleń dápterin aldym. Ol marjandaı tizilgen jazýymen óziniń óleńderin maǵan kóshirip qoıypty.

Sodan soń kitap aldym — Gaıdardyń men úshin asa qymbat «Mektebi». «Mektepti» osydan bir jyl buryn maǵan Natasha syılap edi jáne oǵan Arkadıı Petrovıch qol qoıǵan. Pıonerler úıinde «Barabanshynyń taǵdyryn» oqyp bergen kúni.

Bizdiń úı qańyrap qaldy, turǵyndardyń bári evakýasıaǵa ketti.

— Durys, ketkenderiń durys, — dedi Nıkolaı Stepanovıch. — Kel, seni bir qushaqtaıyn, dostym.

Ekeýmiz qushaqtastyq.

— Múmkin, eshqaıda ketpespiz. Papam kútińder depti...

— Áldeqalaı bolady dep aıtqan ǵoı, dostym...

Qartaıǵan, ári japa-jalǵyz qalǵaly turǵan Nıkolaı Stepanovıchtiń kózine týra qaraı almadym. Ony qalaı tastap ketemiz?

— Eger biz ketetin bolsaq, siz de bizben júresiz, — dedim men. — Qane, Sizdiń zattaryńyzdy jınaqtaıyq. Mama, biz Nıkolaı Stepanovıchti birge alyp ketemiz, áıtpese men...

— Jınal tezirek... Alamyz... Árıne, Nıkolaı Stepanovıch!

Nıkolaı Stepanovıch bas tartyp edi, men shkaftyń ústinen alyp, chemodanyn mashınaǵa salǵanymda, aýdandyq komıtetten komsomol bıletimdi áli almaǵanym esime tústi. Qalaı ketem? Al, baspahanany ne isteımin? Men jumys jasap júrmin ǵoı. Mashınaǵa otyryp alyp, ata-anammen ún-túnsiz tartyp berem be?

— Mam, men aýdandyq komıtetke, sodan soń baspahanaǵa baryp keleıin, — dedim uıattan órtenip. Qalaı esime kelmegen?

Men onyń urysqanyna da qaramaı, júgire jóneldim. Aýdandyq komsomol komıtetinde vokzaldaǵy sekildi ý-shý, aıaq basatyn jer joq.

Bólmeler men kabınetterdiń esikteri ashyq, baspaldaq, dálizde tolǵan qyz ben jigit. Bári yǵy-jyǵy, telefonmen aıqaılasady, bir-birine álde neni dáleldeıdi, túsindiredi. Munyń bári dál júrerdiń aldyndaǵy qapylys emes ekenin túsine qoıdym! Maıdanǵa, batalóndarǵa ketip jatyr, tapsyrma, álde bir dokýmentter alýda. Vıntovka, pıstoletter, granata men jarylǵysh shynylar, plakattar men broshúralar da osy jerde beriledi. Buryshtardaǵy mılısıonerlerge deıin joǵalyp, jym-jyrt bola qalǵan Moskva kóshelerinen keıin aýdandyq komıtettegi myna shýly ómir meni kóńildendirip tastady.

Men birneshe bólmede boldym, túsindirdim — nátıje joq.

— Sen kerek bolǵan kezde, ózderi-aq shaqyrady, — dedi maǵan bir bólmede.

— Aýdandyq komıtettiń búrosynsyz bılet almaısyń, — dedi endi birinde.

— Ketetin bolsań júre beresińdaǵy, — dedi endi bireýleri.

— Áı, shyraǵym, qolymyzdy baılamashy, — dedi tórtinshi bólmedegiler.

Men eń sońǵy sheshimge bel býyp, «aýdandyq komıtet hatshysy» degen jazýy bar bólmege kirýdi uıǵardym.

Esik ashyq eken. Qarý-jaraqty, qoldarynda bir qaǵazdary bar adamdar kirip-shyǵyp jatyr.

Jolym bola ketti. Kabınetke kirgenimde, hatshy aq halaty bar kip-kishkentaı bala jigitke bılet tapsyryp tur eken. Bala jigittiń arqasynda avtomat, ózi hatshynyń aldynda erekshe saltanatty mańyzdanyp, qazdıyp qalypty, óziniń boıy menen sál alasalaý ma. Bet álpeti sharshańqy bolǵanmen, sulý eken.

— Quttyqtaımyn, Jená! Árqashan bıikten kóringeısiń!

— Raqmet, Gennadıı Vasılıch! — dedi jigit bıletti alyp jatyp.

— Raqmetiń ne! Shaıtanǵa kórinsin deý kerek! — Hatshy kúldi. — Jaqsy jer! Tek orynsyz qyzbalyq etpe!

— Raqmet, Gennadıı Vasılıch, — dep qaıtalaıdy jigit. — Jaraıdy, aıtqanyńyzdy oryndaımyn.

Jigit esikke buryla bergende, men de stolǵa umtyldym.

— Gennadıı Vasılıch, men de bıletimdi...

— Qazir, qazir, kidire tur, — dedi Gennadıı Vasılevıch, — myna adamdardy jibereıin, sodan soń sóılesemiz.

Komsomol jasynan shyǵyńqyrap ketken jasamys adam stol janyndaǵy meni ıterip tastap, hatshynyń aldyna uzyn stvoldy erekshe úlken revolverdi qoıdy.

— Mine, Gennadıı Vasılıch, ótkende aıtqanym.

— Vasá aǵaı, mynaý qaı zamannyń dúnıesi? Tipti, jazýy bar ǵoı? Blúherden? — dep hatshy tańdana qarady.

— Bul dúnıe azamat soǵysyn basynan keshirgen, — dep álgi revolverdiń ıesi sál ókpelep qaldy.

— Azamat soǵysy ótkeli qashan, Vasá aǵaı, — Gennadıı Vasılevıch qarýdy muqıat qarap jatyr. — Goroh patshanyń kezinde osyndaı pýshka bolǵan.

— Bireýge baıaǵyda kóringenmen, endi bireýge kúni keshe sekildi. Jastar, senderge Goroh patshanyń kezi, al bizge keshe ǵana. Alyńyz, alyńyz, Gennadıı Vasılıch, ókinbeısiz. Buzylmaǵan, oq-dári salýy da ońaı. On toǵyz jyl kózdiń qarashyǵyndaı saqtap keldim.

— Alam, alam. Renjı kórmeńiz, Vasá aǵaı, — dep kelisti hatshy.

Ol kelip-ketip jatqandardan bosamaı qoıdy. Arasynda telefonǵa jarmasady, arasynda syrtqa shyǵyp ketedi.

— Ońbaǵan jeksuryndardy atý kerek! — dep jatty telefonmen. — Estip tursyń ba, tabanda atyp tastaý kerek! «Ata almaımyn» degen ne? Ata almasań, áskerı patrúlge ber.

Men terezeden oqta-tekte jaýyngerler men jarylǵyshtar salynǵan jáshikterdi tıegen, jeńil pýshkalar men mınometter tirkegen áskerı mashınalar ótip jatqan jym-jyrt kóshelerge qarap turmyn.

Gennadıı Vasılevıch meni umytyp ketken joq pa? Hatshy stolynyń janynda adamdar sıregen kezde, bir dem jutyp alyp, taǵy alǵa kıdirmeledim:

— Siz maǵan...

— Iá, ıá... Qazir... — dedi Gennadıı Vasılevıch. — Aıta ber. Jigitter, kishkene kidire turyńdar, áıtpese, myna kisi baǵanadan kútip tur. Iá, aıta ber.

Men aýdandyq komıtetke nege kelgenimdi túsindirdim.

— Nege asyǵasyń? — dep surady Gennadıı Vasılevıch. — Sen bir jaqqa ketip barasyń ba?

Men «ıá» degim keldi de, kenet ózim de kútpegen jerden:

— Maıdanǵa ketip baramyn... — dep qaldym.

— Kimniń joldamasymen? Bizdiń be?

Tegi men qyzaryp ketsem kerek. Qazir meniń ótirigim ashylyp qalady. Ne de bolsa, basqa jol joq:

— Joq, ákemmen ketemin...

Shaıtan túrtip, «papammen» deýge shaq qaldym!

— Jaraıdy, qazir qaraıyq! — dep Gennadıı Vasılevıch esikke bettedi. — Maǵan Svetovany shaqyryp jibere qoıyńyzshy?

Qyz kelip kirdi. Hatshy oǵan meniń is qaǵazdarymdy ákelýin tapsyrdy. Men ózimdi ózim ustap bermeý úshin hatshy jaqqa qaramaýǵa tyrysyp turmyn.

Áıteýir, is qaǵazym tabylyp, Gennadıı Vasılevıch oqı bastady.

— Qaıtemiz. Sizdiń ótinishińizdi oryndaýǵa týra keledi, — dep ol kenet «Sizge» kóshti. Sodan soń baıqaýymsha, maǵan týra qarady: «Demek, jıyrma altynshy boldyń ǵoı?

— Ne jıyrma altynshy?

— Týǵan jylyńdy aıtamyn.

— Iá, jıyrma altynshy jylǵymyn, — dep sál tuttyǵyp jaýap berdim.

— Lıdajan, — dep ol qaǵaz ákelgen qyzǵa buryldy. — Myna joldastyń dokýmentterin toltyryp, bıletin qol qoıýǵa ákelińizshi. Búgin tańerteńgi búronyń protokolyna qosarsyz.

Men ótirik aıtqanyma ókindim: eger hatshyǵa maıdanǵa ketkeli jatyrmyn demesem, shynynda da armıaǵa ne partızandar otrádyna suranýyma bolatyn edi ǵoı. Mine, men sekildi, tipti, boılary menen alasa komsomolesterdi jiberip jatyr. Al men bıletti alamyn da eń jigersiz qorqaqtaı Moskvadan taıyp turady ekenmin. Baspahanadaǵy qyzyqty da qajetti jumysty tastaı sala, qaýipsiz jaqqa ketemin?

Búgin menimen birge Taza toǵandarda transheıa qazǵan baspahana jumysshylary qazir Moskva kóshelerinde qoldaryna qarý alyp, nemisterdiń shabýylyn toıtaryp jatyr. Olar Moskvanyń ár metr jeri men árbir úıi úshin jantalasa urys júrgizip jatqanda, men ma-mam, papammen typ-tynysh tylǵa tartyp otyrmaqpyn. Komsomoles aıtatyny joq!

Joq, men jumystan ketpeımin. Bireý kúshpen zorlasa da, eshqaıda barmaımyn. Bolmaı bara jatsa, jumystan jibermeıdi dermin. Shynynda da júmystan jibermeýi múmkin. Bizdiń rotasıa sehynda ylǵı áıelder men qarıalar ǵana qaldy. Endigi jerde ár adam qymbat bolatyn túri bar.

Meni áýeli kartochka durys toltyryldy ma dep tekserý úshin, sodan soń Gennadıı Vasılevıchke shaqyrdy.

— Al endi bıletińdi qabylda. Qúttyqtaımyn, — dedi raıkom hatshysy — Toqta, toqta! Sóılesýimiz kerek. Bul jerde tynym bermeıdi. Basqa bir jerge baraıyq. Tynyshtaý jer izdeıik.

Túkke túsinbegen kúıimde Gennadıı Vasılevıchtiń sońynan ere berdim. Bireý artymyzdan júgirip kelip, hatshydan birdeńe surady, ózi onyń keýdeshesin tartyp qoıady.

— Shydasańdarshy, aǵaıyndar. Qazir kelemin, — dep ýáde berdi Gennadıı Vasılevıch.

Ekeýmiz ár bólmeniń esigin ashyp, ońashalyq izdep edik — bárinde toly adam.

«Erler úshin» degen jazýy bar esikten óte berip, Gennadıı Vasılevıch ázildep qoıdy:

— Osynda kirsek pe eken! Aıtpaqshy, kidire turshy, tipti, osyǵan kirýge de mursha joq.

Aqyry transparanttar úıilgen shaǵyn bos bólme taptyq-aý.

— Sharýashylyq meńgerýshisiniń patshalyǵy ǵoı, — dedi Gennadıı Vasılevıch. — Aıtqandaı-aq, osy kórnekti úgit quraldarynyń arasynda bir adam otyratyn edi, ońbaǵan bolyp shyqty. Sondaılar da bolady. Túsinesiń be? Al, otyr.

Men basymdy ızep, myjyraıǵan bylǵary kresloǵa otyrdym.

— Joq, túsinbeısiń! — dedi ol shynymen. — Jaraıdy, endi basqa áńgimege kósheıik. Nege ótirik aıttyń? Ótirik aıttyń ǵoı? Kózińnen baıqap qaldym.

— Qalaısha? — dep aqtalǵan boldym.

— Bultaqtama! Ýaqyt joq! Maıdan jaıly ótirik aıttyń. Papammen dediń, sodan soń ákemmen dediń. Ótirik qoı? Tek shyn bolsyn, komsomoldyq sóziń...

Men ne deıin? Úndemedim.

— Baspahanada jumys jasaısyń ǵoı?

— Iá.

— Endeshe, — Gennadıı Vasılevıch ornynan turdy. — Biz saǵan bılet berdik. Meniń oıymsha, durys istedik. Eger dál búgin kelmegende, biz bermegen bolar edik. Óziń Moskvalyqsyń ba? Osynda týdyń ǵoı?

— Ylǵı da Moskvada boldym, áke-sheshem de...

— Moskvalyq bolsań, — dedi Gennadıı Vasılevıch, — qyryq birinshi jyldyń on altynshy qazanyn ómir boıy umytpa. Al, ótirik aıtýdyń qajeti joq. Kelistik qoı?

Men júgirip úıge kelsem, anam men Nıkolaı Stepanovıch chemodandardy mashınadan túsirip jatyr eken.

— Qaıda joǵalyp kettiń? Qane, kómektes! — dep anam dúrse qoıa berdi.

— Qalaı? — dep men túsinbeı qaldym. — Ketpeıtin boldyq pa?

— Iá, ketpeımiz. Papań álgide ǵana telefon soqty, júkti túsire berińder, qazir kelem dedi.

Qýanǵannan eki chemodandy birdeı kótere jóneldim — ózimizdiki jáne Nıkolaı Stepanovıchtiki.

— Munyń ne seniń?! — dep aıqaılady anam. — Kúshke túsedi ǵoı.

— Eshteńe emes, ózim kóteremin! Men komsomol bıletimdi aldym!

— Kórdiń be, bári ońǵa bastaǵanyn! — dedi Nıkolaı Stepanovıch.

Anam meni quttyqtap, sodan soń baspaldaqqa kóterile bergende:

— Aıtpaqshy, saǵan Natasha dedi me bir qyz telefon soqty, — dedi. -Sálem aıtty. Maıdanǵa bara jatyr. Kim ol? Meniń esimde joq.

— Natasha? Maıdanǵa? — Men qos chemodandy esik aldyna qoıa saldym.

— Qashan?

— Ýaqytyn aıtqan joq. Ol kim?

— Jáı, tanys qoı.

Basqa ne deıin? Men ol týraly aıtqan emespin.

Natashanyń úıinde telefon joq bolatyn. Men Pátnıskaıaǵa jetýge uıǵardym. Múmkin úlgerermin. Jumysyna habarlasý maǵynasyz — alty bolyp qaldy.

Zattardy kirgizip, mashınany jibergesin.

— Meniń bir sharýam bar edi baryp keletin. Bir saǵatqa, — dedim.

Tramvaı da, metro da jumys istemeıtini esime sonda tústi, ıaǵnı, jaıaý barýǵa týra keledi. Al kópirden qalaı ótem? Kópirden ótkizbeıdi degen.

— Óziń bil, — dedi anam. — Tek kidirme. Papań qazir keledi. Eń bolmasa búgin birge bolsaıshy. Múmkin ol az ǵana kidirer.

Men radıony buradym.

— Áli jumys istemeı me? Anam basyn shaıqady.

— Sol sátte, men bólmeden shyǵyp úlgermeı-aq, mýzyka oınady.

Bul jaqsy! Iaǵnı, eń qaýipti sát ótkeni.

— Habar onsha jaqsy emes, — dedi anam.

— Báribir Moskva eshqashan berilmeıdi.

— Aıtqanyń kelsin...

Kóshege shyqtym. Radıo dańǵyrlap Moskvany jańǵyrtyp tur. Kúni boıy toqtap qalǵan tramvaılar da jyljı bastapty. Metrolardyń esikteri de ashylyp jatyr. Moskva ózeniniń kópirlerinde qaraýyl turǵanmen, transport ta, jaıaýlar da ótýde. Svetofor sáýleleri de janypty. Olardyń mańynda mılısıoner kórinedi. Jaıaýlar kóshe tártibimen qozǵalýda. Kúndiz kez-kelgen jerden ótip jatqan edi. Kóshe tártibiniń qaınaǵan jeri -Dzerjınskıı alańynda da baǵana solaı bolatyn.

Men tramvaıǵa qystyrylyp, áreń ilindim.

Ne bolǵanyn boljaı qoıý qıyn edi, biraq áıteýir bir ózgeris baryn sezip kelemin.

Tek Natasha ǵana oılandyrady. Ol shynymen maıdanǵa ketip, men kezdestire almaımyn ba?

Natashanyń terezesi barlyq úılerdiki sekildi jabýly eken.

— Olar úıde joq, — dedi esik ashqan kórshi áıel. — Ksenıa Pavlovna qyzyn shyǵaryp salýǵa ketti.

— Qaıda ketti?

— Ol jaǵyn bilmeımin. Zattaryn jınastyrdy da, ketti.

Aýdandyq komsomol komıtetinde aıtqan ótirigim shyndyqqa aınalady dep kim oılaǵan. Múmkin ol ótirik emes, bolar isti aldyn ala sezingenim shyǵar?

Qazir Gennadıı Vasılevıchti tym bolmasa bir mınýtqa kórgim kelip ketti.

«Men shynynda da ákemmen maıdanǵa bara jatyrmyn, — degen bolar edim. — Men ótirik aıtqanym joq. «Mine!»

Alaıda, bir mınýt ýaqyt joq edi. Tipti, aýdandyq komıtetke telefon soǵýǵa da múmkindik joq.

Al maıdanǵa bara jatqanym ras! Ras, ras! Meniń buǵan qansha kúshim ketti deısiń!

— Ákem birge áketemin dep tur ǵoı! — Men papamdy ádeıi ákem dedim. Solaı desem aıbattylaý kórinetin tárizdi.

— Shynynda da, Lena, — dep qostady ákem. — Oıynshyq emes. Nemis degen Moskvanyń túbinde. Bul jaǵdaı basqalar sekildi, bizdi de nege oılandyrmasqa? Jáne bul kishkentaı emes qoı. Azamat soǵysy bastalǵanda men neshe jasta edim. Esińde me?

— Ylǵı da, — «men», «men».

— Men ózim týraly emes, ol týraly aıtyp turmyn. Úp-úlken Komsomol bıletin alypty.

Anam jylap-eńiredi, jalyndy, taǵy jylady, sodan soń maǵan aıqaılady — men sonda da berilmedim! Oǵan janym ashyǵanmen, tistenip otyryp aldym da, degenimdi istedim. Múmkin, tipti, men ony úgittegen shyǵarmyn. Maǵan solaı kórindi.

Endi ol bizdi jylap-syqtamaı, qıyn sátte maıdanǵa attandyrý saltymen shyǵaryp saldy.

— Eshteńe emes, bir jóni bolar, — dep sybyrlady ákem maǵan, anam as bólmege shyǵyp ketkende.

Barlyq er balalar sekildi men anamnan góri ákeme jaqyndaý edim. Men ákemdi soǵysqa deıin de, qazirgi soǵys kezinde de sırek kóretinmin, biraq biz úlken iste de, kishkene iste de til taba ketetinbiz. Ásirese, ákem anama da aıtpaıtyn keıbir syrlaryn maǵan aıtatynyna, senetinine maqtanatynmyn.

Erteńine jınalatyn jerde bizge osovıahımniń oqýlyq eski vıntovkalary men protıvogazdaryn úlestirip jatqanda men ákemnen suradym:

— On altysynda ne boldy? Kópirlerdiń bárine mına salǵany nesi jáne sen úıdegi júkti mashınaǵa nege tıeńder dediń? Biz shynynda da ketýge tıis pe edik?

Ákem kóp sózdiligimen kózge túspeıtin adam edi. Ol óziniń otyz jeti jasynan eresekteý kórinetin, onyń ústine ájimdi júzi men shashy sırep taqyrlana bastaǵan basy, anamnyń aıtýynsha, ylǵı jumystan qatyp júredi. Shashynyń túse bastaýy buǵan ǵashyq áıelderdiń kóptiginen emes, kúninen buryn qartaıyp júrgeni — jumys bastylyǵynan dep anam ákeme ázildeıtin (múmkin, shynynda solaı shyǵar?) Mundaıda ákem úndemeıtin.

— Iaǵnı, solaı bolýy kerek bolǵany, — dedi ákem.

— Al sen she?

— Jaqsy, ózińdi myljyńdaýǵa ertip shyqpasam da aıtaıyn. Muny esker! Eger nemister Moskvaǵa kirse, men qoımany órtegen bolar edim. Mine, qandaı sharýa.

Ákem meni halyq komısarıattarynyń nemese, jurt aıtatyndaı partıa-sharýashylyq aktıviniń Moskvada qalǵan qyzmetkerlerinen qurylǵan erekshe batalónyna ózimen birge ertip aldy. Yńǵaı bermegen úlken bas-tyqtardyń aldynda qorǵady. Tipti, maǵan bir jasty qosyp aıtty.

— Men ol úshin tolyq jaýap berem. Jigit, kishkentaı emes.

Ótken kezderde ákem kóp jyl boıy zapastaǵy komsostavtyń múshesi retinde ár jaz boıy ázirlikten ótetin, sondyqtan da ony birden shtab bastyǵynyń kómekshisi etip taǵaıyndady.

Bizge arnaýly kıim bergen joq. Kim qalaı kelse, sapqa solaı tura berdi. Kóbi jyly keýdeshe, maqtaly shalbar kıip, belbeýmen býynyp alǵan, qulaqshyn bórik pen kerzi etik kıgen. Jaýyngerlerdiń jas shamalary da ár túrli. Eger meni jáne birneshe balany qossaq, on alty-on jetiden bastap (men on altydamyn dep, tipti, ózimdi de sendirip qoıǵam) elýlermen aıaqtalady.

Biz tańerteńgi toǵyzdan kete Lenıngrad tas jolymen jaıaý júrdik. Men Lenıngrad tas jolyn soǵysqa deıingi balalyq jyldardan — ıpodrom men «Dınamo» stadıony, sý stansıasy men Hımınsk ózen vokzaly, avıasıa meıramy kúnderindegi Týshınsk aerodromy men Moskvanyń tymyrsyq jazǵy kúnderinde talaı baryp sýǵa túsken «Shýkıno derevnásynyń janyndaǵy kanal arqyly bilemin.

Múmkin sondyqtan bolar, osyndaı sonshalyq tanys jolmen maıdanǵa bara jatqanymyzǵa, onyń ústine bul maıdan jaqyn bolǵandyqtan jaıaý bara jatqanymyzǵa bir túrli sengiń kelmeıdi.

— Qalaı, tirisiń be? — Ákem kolonnanyń bas jaǵynan qalyp, maǵan keldi.

— Tirimin. Nemene?

— Bilesiń be, qandaı nárse? Men bul jolmen birinshi ret kele jatqanym joq, — dedi ol. — Senderde mektepte qalaı edi álgi, ótkendi qaıtalaý deýshi me edińder?

— Men de kóp qaıtalaǵam...

— Ol týraly aıtyp turǵanym joq, — dep ákem sózimdi aıaqtatpady. — On jetinshi jyly revolúsıa kúnderinde ákemdi shyǵaryp saldym. On toǵyzynshy jyly, azamat soǵysynda ózim. Endi, mine...

Áke! Qyzyq, men ony buryn maqtan etip kórgenim joq. Kerisinshe, meniń ákem tym qarapaıym sekildi kórinetin. Ol jumysqa barady, ylǵı qoly tımeı, túsiniksiz sharýashylyq jumystarymen aınalysyp júredi, keıde keıip, kóbine úndemeıtin.

Endi, mine, qazir ákem bizdiń kolonnamen qatarlasyp kele jatyr, onyń sózine, buıyryǵyna bári qulaq túredi. Bir kezde áp-ádemi óleń jazǵan, biraq, shamasy, ol óleńderin anamnan ózge eshkim oqymaǵan meniń ákem, Azamat soǵysyna (Gennadıı Vasılevıch sekildi, maǵan da azamat soǵysy degen alys bir dúnıe sekildi, múmkin — anadaǵy aýdandyq komıtette bolǵan áńgime esimde — revolver ıesiniki durys shyǵar?) qatysqan meniń ákem Shatýradan ári Moskvadan shyǵyp kórmegen, úıde sırek bolatyn, buryn men oqta-tekte bir kóretin ákem. Jazda meniń janymda bolý úshin emes, uıqysyn qandyrý úshin — onyń ylǵı da uıqysy qanbaıtyn — demalysqa shyǵatyn ákem.

Qazir maǵan ol sonshalyq qımas qymbat kórinip ketti.

Bizdiń qarýymyz onsha jalt-jult etpeıdi, tipti, oǵymyz da joqtyń qasy. Komandırler jaǵy áldebir jańa pıstoletter aldy da, bizge bergeni oqtalmaǵan vıntovka. Oqty barǵan jerde beremiz desti.

Onyń esesine bizdiń batalónnyń aldyńǵy jaǵynda basynda altyndaǵan úshkir jezi, «Aýyr ónerkásip halyq komısarıaty qyzmetkerleriniń sosıalısik jarystaǵy jeńimpazdaryna» degen jazýy bar qyzyl tý jelbirep barady.

Lenıngrad tas jolynyń boıy, kúzgi sarǵaıa bastaǵan aǵashtar arasyndaǵy kógal alańdary, soldattardyń kópshiligi tamaq pisiretin oryndary byqsyǵan okoptar men zenıt batareıalaryna toly.

Biz maıdanǵa kele jatyrmyz. Bizben qatarlasyp, qabyrǵalary kógildir aq tablıchkaǵa marshrýttary jazylǵan, soǵysqa deıingi troleıbýstar kele jatyr. Lenıngrad tas joly — qorǵanys shebi, troleıbýstar jáne maıdanǵa bara jatqan bizder — osynyń bári bir túrli qabyspaıtyn tárizdi.

Bizdiń janymyzdan biz sekildi jartylaı azamattyq kıim kıgender emes, naǵyz qyzyl áskerler jáne qarý-jaraq tıelgen áskerı mashınalar ótip barady. Biz olarǵa qyzyǵa qaradyq. Sonda da, maıdanǵa bet alǵan osynaý úlken qozǵalysta ózimizdiń jalǵyz emestigimizge qýandyq.

Budan birneshe kún buryn, on úshinshi qazanda, «Qazirgi jaǵdaı týraly» másele qaraǵan Moskvanyń partıa aktıvi bolyp ótkeni týraly ákemnen estigem. Qazir Lenıngrad tas jolynyń boıymen maıdanǵa aǵylyp bara jatqannyń bári, solaı qaraı jaıaý kele jatqan myna biz de — sol aktıv sheshiminiń oryndalýy bolar. Munyń bári úlken kúsh qoı.

Biz maıdan habarlaryn kúnine úsh ret tyńdaıtynbyz. Múmkin, olar bizdi qýantpaǵan da bolar, shynynda da jaqsylyǵy az bolatyn. Qatal da aýyr habarlar. Alaıda on altynshy qazannan keıin, buǵan deıingige qaraǵanda, ol habarlar basqasha qabyldanatyn boldy. Moskva mańynda eleýli ózgeris bolmasa da, ótken jolǵy qorqynysh endi artta edi.

Múmkin meniń janymdaǵy joryq sapynda kele jatqan, menen segiz, on, on bes, tipti, jıyrma bes jasqa deıin úlkenderi de bar ıntellıgenttik mamandyq ıeleriniń kóńilderi kóterińki bolýy sondyqtan da bolar. Troleıbýstar bos kele jatqanda, biz jaıaý shubyramyz, qarýymyz Aleksandr Nevskıı kezindegiden de qarapaıym, budan da qylysh, naızamen qarýlanǵan artyq edi dep soldattar ázildesip qoıady.

— Bári de bolady, — dep ákem maǵan ǵana emes, bizdiń batalónnyń barlyq jaýyngerlerine aıtyp keledi.

— Bári bolǵanda biz bolmaımyz, — dep ázildeıdi, maǵan shal kórinetin, halyq komısarıatynyń josparlaý qyzmetkeri, búkil jol boıy gıtlerdi jáne bireýdi barynsha sybap kele jatqan meniń kórshim. — Napoleon bolǵysy keledi! — dep oqtaýsyz vıntovkasyn ıyǵyna kóterip qoıady. — Tek akademık Tarle ol týraly esh ýaqytta jazbaıdy! Moskvany almaqshy! Tapqan eken!

Biraq keshikpeı ol da báseńdedi.

«Qyran» metrosynan óte bere biz oılaǵandaı ońǵa emes, Volokolam tas jolmen solǵa buryldyq. Taǵy da uzaq, bir jarym saǵattan astam, kanal men Týshınsk aerodromyna shyqqansha júrdik.

Qaladan áldeqashan shyqtyq. Derevnálar men egin alqaptarynan ótip, tas jolymen ketip baramyz. Bir jaqtardan jarylystar estiledi, tóbemizge tıe jazdap samoletter ótedi, qar aralas jańbyr sirkireıdi.

Shaǵyn ormannyń birinen óte bergende komandırlerdiń biri:

— Jatyńdar! Tankiler! — dep komanda berdi. Tankiler jaqyn kelgende, qyzyl juldyzben oryssha jazýlardy aıyrý qıynǵa túspedi. Tankiler alqapty basyp ótip, ormanǵa qaraı zýlap barady. Óz kúshimizdi kórip qýanǵan biz balshyqtan tez-tez atylyp shyqtyq.

Tankiler kolonnasy ormanǵa ótip ketti de, biz olardyń sońynan jańbyr jýǵan jolmen kele jatyrmyz. Sol jerde alǵashqy kidiris kezinde, jurttyń kóbiniń soldat ómiriniń ne ekenin bile bermeıtindigi anyqtaldy. Árıne, barlyq ýaqytta asfáltty jolmen júre beremiz dep oılaý aqymaqtyq bolýy múmkin, alaıda jıegine shyqqannyń ózinde:

— Sańyraýqulaq terýge adamsha shyǵatyn edim, kóshege kıetin jalǵyz báteńkemdi búldirgenimdi qarashy!

— Iá, aıaq kıimimiz mundaı jolǵa jaramsyz eken.

— Shaıtan alǵyr, aıaǵymdy qysyp barady.

— Báteńkege kelgende, qatelik jasaǵan ekenbiz, — dep bireýler kúńkildep qoıady.

Qattyraq aıtyp jatqandary da bar. Joldaǵy mazasyzdyq pen balshyqta úndemegen bireýi bir mezgilde kimge ekeni belgisiz:

— Soǵysqa deıin syndy da, syılyqty da, qonaqqa shaqyrýdy da qabyldaımyz deýshi edik! — Kenet ózine ózi tańdanyp: — Qyzyq, soǵysqa deıin, — degeni.

Árkim óz oıymen ózi edi.

Orman alańqaıyndaǵy baǵanda «Ań aýlaýǵa propýsk boıynsha ruqsat etiledi» — degen habarlama tur. Janynda snarád qıratyp ketken qaqpa jatyr. Shamasy ań sharýashylyǵyna kiretin qaqpa bolsa kerek. «Shylym shektiń be, sóndirip tasta! Ormandy órtten qorǵa! Orman bizdiń baı...» degen jazýy bar, oq tesip byt-shyt bolǵan taqtaısha jatyr. Tómengi jaǵy julynyp ketipti.

Bizge granata, patrondar bergen ekinshi kidiristen keıin de jolsyzben birneshe saǵat júrdik. Meniń baıqaýymsha, jıyrma shaqyrymdaı júrgen sıaqtymyz.

— Segiz, — dedi ákem, — asyryp sóıleme.

Orman men jer jaqyn mańdaǵy jarylystardan dirildep ketetindeı. Jarq-jurq etken ushqyndar. Atys jaqyn jerde bolǵanmen, bizge dybysy ǵana jetip tur. İńir qarańǵylyǵy túsip keledi.

Aramyzdaǵy shıneli men áskerı dúkennen jańa alynǵandaı qara jıek júrgizgen fýrajkasy bar batalón komandıri komanda berdi:

— Shylym shegýge bes mınýt beremin! Keıin ýaqyt bolmaıdy.

— Bes mınýt! Keıin ýaqyt bolmaıdy. Shylymdy jeń ishine tyǵyp tartyńdar! — degen sybyr vzvodta qaıtalanyp jatty. Shylym shegetinder eppen tútindete bastady. Papırosyn jeńine jasyryp ákem keldi:

— İshiń pysyp otyr ma?

Birdeńe esine túskendeı qaltasyn qarap, maǵan bir sábiz usyndy:

— Shaınaı otyr. Anań aıtqan, vıtamıni kóp dep, qulaǵyńdy orap al. Salqyn.

Kúlkim keldi. Anam ákeme sábiz salypty da, qolǵap berýdi umytyp ketken. Ákeme qolǵabymdy usyndym.

— Sen al. Ákem almady:

— Men shylym shegemin. Maǵan salqyn emes. Jarty saǵat ótkende biz talqany shyǵyp bos qalǵan derevnáǵa jettik. Bizdi qyzyl áskerler qarsy aldy. Tań qalǵanymyz, olar, tipti de, qýanǵan joq:

— Kımelep qaıda barasyńdar? Jatyńdar! Ne bolyp jatqanyn kórmeısińder me?!

Bolyp jatqan eshteńe joq. Derevnányń arǵy jaǵynda atys júrip jatyr.

Men ákemdi joǵaltyp aldym. Ony ǵana emes, barlyq komandırler kórinbeı ketti. Qalaı bolsa solaı jata qalystyq.

Atys kúsheıe bastady.

Bireý okop qazyńdar dep aıqaılady, biraq búkil batalónda bir de bir kúrek joq. Biz shuńqyrlar men jyralarǵa yńǵaılyraq ornalasyp, vıntovkany daıyn ustap jattyq. Qyzyl áskerler bizdiń aldymyzda jatyr. Tegi, bizdegi jaýyngerlik tártip tártipke uqsamasa kerek, biraq basqa amal joq. Snarád, mınalar aınala jarylyp jatyr, ásirese, qyzyl áskerler jatqan okop aınalasynda jarylys kúshti.

Jıileı bastaǵan qalyń qar japalaqtary las jerge túse erip jatyr. Jerge ertegidegideı jaılap ádemi túsedi. Tek ottary jyltyldaǵan shyrsha men Aıaz Ata ǵana joq. Jarylys ottary, batpaqqa buǵyp jatqan biz, sodan soń aldymyzda jatqan qyzyl áskerler ǵana bar.

Aqyry ot saıabyrlady. Men ákemdi, qulaǵyn ýqalaǵan batalón komandırin, jandaryndaǵy taǵy da bizdiń eki komandırdi kórdim. Olar beıittiń janyndaǵy saraı túbinde áskerı kıimdi bireýmen, tegi derevnány qorǵap turǵan bólimniń komandıri bolý kerek — sóılesip tur. Baıqaýymsha, olardyń áńgimesi biz týraly. Birneshe mınýttan keıin biz eńbektep sál jyljydyq ta, qyzyl áskerlermen qatar, solardyń okoptaryna jaıǵastyq.

Men áli bir de nemis kórgenim joq, biraq olar jaqyn jerde, derevná syrtynda ekenin sezindim. Meniń kórshim, jas qyzyl ásker, ózderiniń keshe tańerteńnen osy jerde qorǵanysta turǵanyn aıtyp jáne endi nemister óte almaıdy dep sendirdi.

— Ońbaǵandar, qatty atady! Áıtpese, bizdiń kúshimiz basym! — dep qoıdy. Sodan soń: — Jaýda qalǵansyńdar ma?

— Joq, nege! — dep qarsylastym. — Biz erekshe batalónbyz.

— Á-á, erekshe!.. — dep túsingendeı jaýap berdi. — Durys, durys!

Biz ázirshe jaý oǵynyń barlyq kúshin sezingenimiz joq, qorǵanǵan jerimiz shynynda da jaıly edi. Derevná tómende, bizge jaqsy kórinip tur. Biz beıit mańynda, bıikte turmyz ǵoı, ol jerde ilgeri ótem degen kez kelgen nemisti toqtatý túk emes. Tek kún keshkirmeı tura tursa ǵoı. Qarańǵy tússe ne bolaryn elestete almaı-aq qoıdym.

Nemister kórinbeıdi. Artılerıalary da únsiz. Meniń kórshim sý men balshyqqa jabysyp qalmas úshin aıaǵyn kezek-kezek qozǵap qoıady. Okopta las qana emes, saz balshyq. Men ábden sý boldym. Alaıda qozǵalýǵa bata almadym. Bata almaǵan sebebim, qyzyl ásker kórshimniń aldynda yńǵaısyzdandym. Ol óte saq qoı. Biraq men qatelesippin. Kórshim, tipti, basqa jaı týraly oılaǵan eken.

— Men osyndaı tynysh turǵanda kóz ilindirip alaıynshy, — dep etigin sart etkizip maǵan buryldy. — Al sen qarap jat. Birdeńe bolsa... Áıtpese, úshinshi tún uıqy joq.

— Árıne, árıne! — dep qýanyp kettim. Qyzyl ásker bir túrli eppen tizerlep otyrdy da, kózin jumdy.

Men qolymda vıntovka, okoptyń shetinde, derevnányń qısaıǵan qorǵandy, jartylaı qıraǵan, keıbireýleriniń tóbelerin shóppen japqan, keıbireýi temirmen jabylǵan qyraýly úıleri bar ıreleńdegen kóshesine qarap qaqshıyp turmyn. Derevnányń aty derevná.

Iaroslav, Ivanov, Tver, Moskva oblystarynda mundaı derevnálardyń qanshasyn kórdim men. Sonyń bári belgisiz bir ortaq qasıetimen birin biri eske túsiredi jáne men olardyń bárin birdeı súıemin. Olardy qorshaǵan dalanyń keńdigin, ormandaryn, úlkendi-kishili ózenderin súıemin. Eń bastysy, ondaǵy buryn meni qushaǵyna alatyn erkindikti súıemin. Munda qalada isteı almaıtynymnyń bárine ruqsat etiledi: esimnen tanǵansha shomylamyn, balalarmen túngi alaý janynda otyramyn, ormannyń jan barmaıtyn qoıý ortasyna deıin ketem, atqa shabamyn, qyrmanda júremin, bóten baqshalardan alma tasımyn.

Mine, qazir sondaı derevnáda turmyn. Biraq ýaqyt basqa. Janymyzda nemister. Tipti túbimizde desedi.

Buryn men mektep boıynsha jáne aýdandyq jarystarda aǵash granatalardy sonshalyq qyzyǵyp laqtyrýshy edim. Protıvogaz kıip te kórgem. Al qazir qyzyǵý da, tipti, maqtanysh sezim de joq, tek kúmán men mazasyzdyq. Shynymen keýdeshemniń qaltasynda jatqan granatalar jaryla ma eken? Eger men laqtyrǵansha jarylyp ketse she? Vıntovka she? Ol jarystardaǵy sekildi oqtaýly ǵoı, biraq kishi kalıbr emes. Eger qajet bola qalsa, atylar ma eken? Kenet atylmaı qalsa?

Múmkin men qorqyp turǵan shyǵarmyn. Joq, joq. Jurttyń bárinde osyndaı vıntovka, osyndaı granata men patrondar. Bárinde! Olar men sekildi oılap turmaǵan bolar.

— Tosynnan bir túrli shyǵar? — dedi kórshim kenetten.

— Oıanyp ta qaldyńyz ba?

— Uıyqtap ketippin! Jaqsy! — dep jaýap berdi. — Tosynnan bir túrli me deımin?

Men bárin túsinip turmyn, biraq syr bermeımin.

— Nemene bir túrli? Túsinbegen syńaı tanytamyn.

— Jáı, — dep raqattana esinep qoıyp sybyrlaıdy. — Jaýradyń ǵoı, sezip turmyn. Qaltyrap kettiń.

Shynynda da qaltyrap turǵan bolarmyn. Salqyn. Aıaǵym sý-sý, tisim tisime tımeı saqyldap turmyn.

— Tońyp turǵanym joq, qaıdaǵyny aıtasyz, — dedim. Senimdirek bolý úshin vıntovkamdy kóldeneń tastap, maqtaly shalbarymdy kóterip qoıam. Okopta turyp, qaltamdaǵy granatany alyp, salmaqtap kórem, sodan soń qaıtadan qaltama salam. — Siz kópten maıdandasyz ba?

— Alǵashqy kúnnen, — dep jaýap beredi kórshim. Maǵan qaraıdy da, sálden soń kimge aıtyp turǵany belgisiz — Shylym shekkim kelip tur... mine, qyrsyq, — deıdi.

Shylym shegetinderdi túsingen emespin. Sodan qandaı lázzat alady? Ras, ákem ómir boıy shylym shegip, anam aıtqandaı, bárimizdi tútin sasytyp boldy.

Anam bir kúni polıklınıkaǵa barsa, dáriger oǵan: «Sizge shylym shegýge bolmaıdy», — depti. «Men shylym shekpeımin, munyńyz ne, doktor!» — deıdi anam. «Temekiniń ısi ańqyp tur», — dep dáriger senbeı qaraıdy, «Kúıeýim tartady», dep anam áreń sendiripti.

Endi myna qyzyl ásker kórshimniń janynda men de ákem sekildi kórinýim kerek.

— Men de shylymǵa zaýqym ketip... — dep kelisemin de: — Siz qandaı papıros tartasyz? — deımin.

Papıros markalaryn, onyń ishinde ákemniń «Belomoryn» jaqsy bilemin. Kórshim suraǵyma túsinbeı tańdana kúńkildep qoıady.

— Qaıdaǵy papıros?! Qara temeki bolsa da meıli ǵoı.

Myna adamǵa bir jaqsylyq istegim keledi.

— Men qazir alyp kelemin, — deımin. — Kidire turyńyz.

— Qoı, ári! Esiń durys pa! — Okoptan qarǵı bergenimde, kórshim aıaǵyma jarmasty. — Jaı aıtqanym ǵoı...

— Men ákemnen «Belomor» alatyn edim...

— Ákeńmen júrsiń be?

— Iá.

— Keıin, keıin alarsyń. Qazir qajeti joq. Shydaımyn.

Aınala, maıdan mańy deıtin emes, typ-tynysh. Bir jerde átesh aıqaılaıdy, qar ushqyndaıdy, sıyr móńireıdi, dyzyldaǵan taýyqtyń úni estiledi. Sıdıǵan aǵashtardyń basynda jas qarǵalar ushyp-qonyp júr. Jan balasy kórinbeıdi, biraq olar jaqyn jerde, derevnáda. Birese ana jerdegi, birese myna jerdegi murjalardan kúlgin tútin qylań beredi, esiktiń syqyry estildi, bireý derevná kóshesimen júgirip ótti.

Qar japalaqtary biz jatqan syz okoptyń erneýine túsip jatyr. Meniń kórshimniń bórki men shıneli de qar-qar. Al baspahananyń syry men maıy sińgen meniń keýdeshem sý bolǵany sonshalyq, men osy kıimimmen ózenge túsip shyqqandaımyn. Qar ústime qonyp úlgermeı erip jatyr.

Jańa qazylǵan okop mańy áli sembegen shópterge toly. Kók shóptiń, japyraq pen qaraǵaıdyń, qaramaıdyń ısi keledi. Soǵys shyrshanyń butalary men syrǵalaryn qyrqyp tastaǵan, endi az ǵana kúnde olar qar astynda kúbirge aınalady.

Men jyldyń bul mezgilinde jerde osylaı jatyp kórgen emespin. Qazan aıynda, tipti, qala syrtyna shyǵyp kórmeppin.

Múmkin, Moskvanyń asfáltty kósheleri men tastarynyń arasynda óskendikten be, jazǵy kanıkýl kezinde az ǵana kúnge orman, dalaǵa shyǵyp, qaladaǵydaı «Julýǵa bolmaıdy!», «Júrýge bolmaıdy» degen qorqynyshty tablıchkalary joq, kádimgi jer men kók shópti, aǵash pen butany kórgende keremet qýanatynmyn.

Tipti, qazir de balshyq pen las, soǵys pen nemister jaıly umytyp ketippin. Tipti, tula boıym jylynǵandaı raqattanyp jatyrmyn. Aınala sharshap kelip uıqyǵa ketetin úıdegi tynyshtyqtaı. Men shoshyp ketkenim sondaı, kórshimdi qolymmen túrtip qalyppyn.

— Sen nemene? — dep sybyrlady. — Uıyqtap kettiń be?

Kútpegen túsiniksiz jaılar endi bastaldy. Meniń aldymda da, qatarymda da atys. Men kórshim de atyp jatqanyn baıqamappyn. Menimen isi joq, atyp jatyr. Al, men she?

Derevnáǵa qarap edim, endi kórdim — úsh aıaqty motosıklge mingen nemister! Kınoshejirelerden, gazetterdegi sýretterden kórgenimdeı, tiri nemister. Eki motosıkl, tórt nemis.

Men atyp jibereıin dep oqtalyp em, motosıklder bir ornynda turmaıdy. Bireýi sharbaq janyna, ekinshisi saraıdyń qabyrǵasyna tasalanady. Múmkin, kózdemeı atý aqymaqtyq bolar. Degenmen, men basyp qaldym. Esimdi endi jınadym-aý deımin. Patron alyp, saraı qabyrǵasynyń shetinen sál kórinip turǵan motosıkldy kózdedim. Kórinip turǵan dóńgelegi men rúldiń jartysyn kózdeýge tyrystym. Shúrippeni taǵy basyp jiberdim, alaıda ne bolyp jatqanyn bilý qıyn. Ońymnan da, solymnan da, aldy-artymnan da zýyldap jatqan oq. Motosıkldiń dóńgelegi men rýli kórinbeı ketti. Ekinshi motosıkl de joq.

Iaǵnı, nemister shegingen bolar? Osyny oılaǵanymsha, kórshim:

— Jeksuryndar, derevnány aldy! Endi bekem bol! Beri shyqpasa jarar edi... Frıster túngi qarańǵylyqtan qorqady.

Atys on mınýttan aspady. Taǵy da tynyshtyq. Aldyńǵy jaqta birneshe ret mına jaryldy. Maǵan kórshim osylaı túsindirdi.

— Mınometten uryp jatyr!

Bul da uzaqqa barmady. Osyndaı tynyshtyqta nelikten nemister derevnány alyp qoıady? Árıne, meniń kórshim qatelesip aıtty.

Bizdiń qorǵanys shebimizdiń uzyndyǵy úsh júz metrdeı jerge sozyldy. Ol beıittiń arǵy jaǵynan bastalyp, derevnányń biz jatqan shetimen tómendegi toǵanǵa ulasady. Butalar men orman aǵashtarynyń tasasynan toǵan kórinbeıdi, biraq kórshim mazasyzdanyp qaıta-qaıta sol jaqqa qaraı beredi.

— Estilmeıdi...

— He estilmeıdi? — deımin men.

— Onda bizdiń peteerovshylar bar. Tankige qarsy qarý degendi estigenmin. Biraq az. Tús kezinde aıtqan. Qyryqaıaqtylar batareıasy jetýi kerek.

Nemister Moskvaǵa qaraı óte alatyn birden-bir jol toǵannyń janynan ótetinin kórshimnen bildim. Jaqyn mańda basqa jol kórinbeıdi. Qyryqaıaqsyz qıyn soǵatyn bolar.

— Derevná she?

— Jol derevná arqyly ótedi. Sodan soń kórdiń be, solǵa, toǵanǵa burylady.

Derevná únsiz. Nemister bar degenge sengiń kelmeıdi, oqtyń ne basqanyń dybysy joq.

Keshki aspannyń sút tústes bulttarynyń arasynan aı kórinedi. Onyń kúlgin sáýlesimen qar da, okop janyndaǵy sý-sý shóp te jylt-jylt etedi. Derevnányń shetindegi qısaıyp qalǵan sharbaqtyń janynda qos shyrsha qaraýytady. Shyrshalar qısaıyp ósken, tóbesi julynyp qalypty. Bala kúngi ertegidegi bılep júrgen adamdardy elesteterdeı.

— Derevnádan ári, oń jaqta bir nárse órtenip jatyr. Sarǵyshqyzyl ushqyndardan aspan titirep turǵandaı. Beıit jaqtan okopqa qorǵanys shebinde bizben birge turǵan qyzyl áskerler vzvodynyń komandıri kelip, daýsy qarlyǵa: «Qalaı? İshekteriń jabysyp qalǵan bolar?» — dedi meniń kórshime. Sodan soń «kýhná tútinin burqyratyp jatyr», — dep qýantyp tastady.

— Qyryqaıaqtylar keldi me? — dedi kórshim.

— Bári oıdaǵydaı!

— Onda ómir súrýge bolady.

Oqta-tekte alystan dybystar estiledi.

— Tynyshtalyp keledi, — dedi kórshim. — Biz de dem alamyz. Biz derevná kóshesiniń shetine qarap jatyrmyz. Sol jaqtaǵy tóbesi sabanmen jabylǵan úıdiń esigi syqyrlady. Taǵy bir syqyr etti de, esik ashylyp, basynda qulaqshyny bar quıttaı adam shyqty, ózi jalańaıaq, ústinde juqa kóılegi ǵana bar.

— Balany qara! — dep tańdandy kórshim. — Mine, keremet! Tyr jalańash, qulaqshyn kıipti.

Bala jan-jaǵyna qarap aldy da, basqyshpen túse bastady. Artyna qarap, sharbaqtyń esigine keldi.

— Qazir mamasy emin beredi. Salqyn tıedi ǵoı! Qarashy ózin! — dep kórshim yza boldy.

Alaıda mamasy da, basqa da kórinbedi. Balaqaı jolǵa shyqty da, baqyryp jylap qoıa berdi. Aıdyń jaryǵymen endi anyq kórinedi: úsh jastyń shamasyndaǵy bala.

— Ne istesek eken? Óltiredi ǵoı ony! Óltiredi! — dep kórshim jany shyǵyp jatyr.

Basqa okoptarda da balany baıqasa kerek. Kúrsingen, qoryqqan dybystar estiledi: «Júgirseńshi, balaqaı! Keri ket, keri! Úıge bar! Salqyn tıedi!»

Sonyń arasynda artılerıa oq sebe bastady. Artynsha avtomat zyryldap qoıa berdi. «Balaqaı biz jaqqa tura júgirdi. Jolmen júgirip kele jatyr, ózi baqyryp keledi.

— Qara, qara! — dep kórshim meni ıyǵymen túrtti. Beıit jaqtaǵy okoptan bireý atyp shyqty da, búksheńdep tómenge júgirdi.

Men onyń keýdeshesi men qara qulaqshynyn baıqap qaldym. Iaǵnı, bizdiń adamdardyń biri. Etigi balshyqqa tartylyp júgirip barady, beıit jaqtan: «Toqta!» degen aıqaılar estiledi. Biraq ol jolǵa qaraı júgire berdi. Kenet ushyp tústi. Jolǵa bir attam qalǵanda, aldynan oq gúrs etti.

— Óltirdi! Shynymen óltirdi me! — Endi kórshimdi men mazaladym.

Álginde ǵana bala júgirgen jerde tútin byqsıdy. Basqa túk joq. Meni jótel qysyp barady. Jóteli nesi? Tipti toqtata alar emespin.

— Toqtaı turshy sen! — dep kórshim qolyn sermedi. — Ol tiri, qara, eńbektep keledi.

Balany qutqarýǵa júgirgen jaýynger shynynda da eńbektep keledi. Bir kezde ornynan atyp turdy da keri okopqa qaraı, janushyra júgirdi. Qolyndaǵy pıstoletin baıqap qaldym, qulaqshynsyz basy kózime tústi — shynymen ákem be? Súıtkenshe tanys músin júgirip ótti. Árıne, ákem!

— Sol, sol! — dep kórshime aıqaıladym, biraq meniń aıqaıym men kórshimniń daýysy jaqyndaǵan motor únine kómilip qaldy.

— Tankiler! Granata ázirleńder! — degen komanda estildi. Beıit jaqqa ótken ákemdi endi kóre almadym. Qarsy aldymyzda derevná kóshesimen alyp tankiler keledi.

Ot! Atyldy! Taǵy atty! Bas tank bizdiń shebimizdi atyp keledi. Onyń artynan shubaǵan tankilerdiń gúrili qulaqty jaryp barady. Taǵy atty, sol jaqtan urdy. Endi ońǵa buryldy. Bizge týra kele jatqan bas tank álgi balaqaıdy da óltirgen ǵoı.

— Sen nemene, esińnen tandyń ba? Granata ber!

Kórshim maǵan aıqaı saldy.

Tankiler kilt burylyp jolǵa tústi. Birden burylyp ketti! Búıirinde qap-qara kresi bar bas tank álginde ǵana tútin byqsyp jatqan jerden ótip barady. Sońynan ekinshi, úshinshi, tórtinshi, joq, onyń ornynda bronetransporter, odan keıin motosıklshylar otrády keledi.

— Granata ber dedim ǵoı! Granata! — dep aıqaılady kórshim, granatalardy jol jaqqa laqtyryp jatyp.

Men «lımonkaǵa» jarmasyp, tankiler kele jatqan jaqqa laqtyryp jiberdim.

— Ne istep tursyń óziń?! Jaıaýlar jaqqa tastasańshy! Bul granata tankiniki emes qoı! — dep, ekinshi «lımonkany» kezeı bergenimde, kórshim taǵy aqyrdy.

Shynynda da! «Lımonkanyń» jarylysyna tankiniń qyńq etpeıtinin oılamappyn. Kórshimde tankini qurtatyn granatalar.

Men úshinshi, tórtinshi granatalardy laqtyrdym. Sol sátte oń jaǵymyzdan keremet atys bastaldy.

— Aıtpadym ba!? Bizdiń qyryqaıaqtylar! Batareıalar jumys jasady! — Kórshim qýanǵannan ushyp kete jazdady.

Motosıklshylar jol boıynda pyshyrap ketti. Aldyńǵy tankiler men bronetransporter olardy kidirtip tastady. Tankiler toqtap qaldy. Bas tanki jol jıeginde, jyndanǵandaı, ajyldap aınalyp tur. Taǵy ekeýi aldyńǵydan ótip kete almaı, dirildegen kúıi bir orynda qaldy.

Jol boıynda ne bolyp jatqanyn túsinip bolar emes. Atys, snarádtan atylǵan metal satyr-sutyr túsip jatyr. Motosıklder men avtomat oǵynyń úni. Bronetransporterdiń tútini aspanǵa atty. Nemister aıqaı salyp komanda berip júr.

— Buq! Eńkeı deımin, kórdiń be bizdi kózdep jatyr!

Kórshimniń aıqaıyn estip eńkeıgenmen, oq pen ottyń arasynda bizdi kim, qaı jaqtan atyp jatyr — bilip turǵanym joq.

Sol kezde bireý oń jaqtan meniń atymdy ataǵandaı boldy. Men burylyp ońǵa emes, art jaǵyma qarap em:

— Munda kel! Baıqa, eńbekte! — degen daýysty estidim.

— Kimge aıtasyz? Maǵan ba? — dep aıqaıladym.

— Saǵan, saǵan! Baıqa, baıqa!

Men vıntovkamdy qysyp, okoptan sekirdim de:

— Shaqyrǵan sıaqty... — dedim kórshime burylyp.

— Jat, mıǵula! — dep kórshim jan daýsymen aıqaı saldy, men balshyqqa jalp etip quladym. Dál sol sátte janymnan oqtar zýyldap jatty. Shynymen meni kózdep jatyr ma?

Men balshyqtyń ústimen eńbektep, art jaqtaǵy okopty vıntovkanyń dúmimen qaza bastadym. Eskertkishke usap sereıip tura kelgenshe, birden osylaı etýim kerek edi.

Okoptan óte berip, tańerteń Lenıngrad tas jolynyń boıynda ózimmen qatar júrgen qart esepshiniń aıaǵyna súrindim. Súıemeldep meni tizerlep otyrǵyzyp:

— Bolmaıdy bulaı. Jalańtóstiktiń qajeti ne. Qane,birge bolaıyq, — dedi jaımen.

Biz eńbektep beıitke qaraı jyljydyq. Beıit tóbeniń eń basynda, ol jaqta da bizdiń adamdar bar. Endi olardy anyq kórdim. Birneshe jaýynger nemisterden ádeıi jasyryp qoıǵandaı eki jaǵy beıit jáne terektermen tasalanǵan joldyń boıynda tur.

— Meni shaqyrǵan kim? — dedim beıitke jetpesten buryn, qart esepshi úndemedi. Estimedi ǵoı deımin.

Ákem ylǵal shóptiń ústine oń qolyn sozǵan kúıi, qulaqshynsyz, keýdeshesiniń omyraýy aǵytylyp jatyr. Qan ishinen aǵyp jatqanda, qoly jansyzy nesi... Men eshteńege túsine almadym.

— Senbisiń? Mine... — dep maǵan kózderi sharasynan shyǵa jazdap qarady. — Mine... Seniń de alǵashqy synaǵyń... Sábıdi aıtsaıshy... Qutqara almadym... Qorqynyshty... Bóriktiń ishinde basy ǵana... Denesi joq. Aýzy ashylyp jatyr. Sen nemene? Qapalanba? Men ómir súremin. Maǵan tek sý bermeńder. Bolmaıdy! — dep ernin tistep yńqyldady.

Janymda batalón komandıri turǵan.

— Ne isteýge bolady? A? — dep onyń jeńine jarmastym.

— Eshteńe etpeıdi, dosym, bári de retteledi, qazir zembil ákeledi, sodan soń dárigerlik kómek jaıyn bilemiz. Eger dárigerlik batalón alysta bolsa, artıllerısterden mashına alamyz. Sen ákeńmen birge ketesiń.

— Al anda she? — dep urys júrip jatqan jaqty kórsettim.

— Anda degen ne? — dep kombat shatynaı qaldy. — Aıttym ǵoı ákeńmen ketesiń dep! Túsinikti! Boldy.

— Men ol týraly emes...

— Men sol týraly! — dep qattyraq aıtty da, sál jumsarǵan júzben: -Nemisterdi toqtattyq. — Balaǵa júgirgen kezde eshteńe joq edi, kenet jete bergende...

Biz sanıtarlyq mashınamen sharlamaǵan jerimiz joq, biraq dárigerlik batalóndy tappaı qoıdyq. Beıittiń janynda ákemniń jarasyn tańǵan dáke ábden shylqyp ketti, sondaı aıanyshty kórindi. Ákem qyryldap aýyr dem alǵan saıyn, meniń de janym shyǵyp otyr.

— Sen oılama... Men saǵan shyn aıtamyn, — dep kúbirleıdi. — Shyn aıtam — men ómir súremin. Sen bilesiń ǵoı, men onyń aldynda kinálimin... Sen... Sen jigitsiń... Balaǵa janym ashıdy. Ońbaǵandar. Tankimen sábıdi atyp...

— Bir nárse jasaý kerek! Bulaı bolmaıdy ǵoı! — dep mashınamyz batyp shyǵa almaı jatqanda kabınadaǵy shoferge bardym. — Dáriger tabý kerek!

Shofer kabınadan shyǵyp, shanaqtaǵy ákeme qarady da:

— Múmkin Moskvaǵa tartarmyz? Durysyraq bolar! Keshikpeı Lenıngrad tas jolyna shyqtyq. Endi tezirek qalaǵa jetsek eken!

Besinshi táýlik ótkende ákemdi jerledik. Adamdy jerleýdiń osynsha qıynshylyǵyn men oılap pa ekenmin? Kezdeısoq, kóshede tap bolǵan bir kezde ákemmen qyzmettes bolǵan kisi ekeýmiz tórt kún boıy beıitterdi araladyq. Aqshanyń da, aqyldyń da kómegi tımedi. Úsh bólke nan, eki jartylyq, bir aılyq tamaq kartochkasy — bári taýsyldy.

Ákemdi nemis beıitine jerledik. Nemis beıitindegi júzdegen nemis famılıalarynyń arasynda endi nemis mınasynan qaza tapqan orys famılıaly adam jatyr. Ras, bul qaýymnyń basqa, oryssha da aty bar. Vveden taýlary...

Birneshe kún ótti. Áskerge qaıta oralý týraly oıymnyń beker ekenin túsindim. Eki táýlik izdesem de, bizdiń adamdardy tappadym. Áskerı komısarıatta meni tyńdaǵylary da kelmedi. Bizdiń erekshe batalóndy jibergen pýnktte kóńil jubatarlyq eshteńe aıtpady: batalón byt-shyt bolǵan, tiri qalǵan jaýyngerler armıaǵa qosylǵan. Eger men sonda vıntovkamdy umytyp ketpegen bolsam... Iá, onda basqasha bolar edi.

Men baspahanaǵa qaıta oraldym. Jumyssyz sandalyp júrmes úshin keldim. Anamnyń moınyna minip otyra almadym. Jumys jasamaǵanmen, anam donorǵa qan tapsyryp tamaqqa qosymsha kartochka alady.

Tún saıyn úı tóbesindegi shardaqta kúzette turamyz. Nemis samoletteri burynǵysynsha túnimen Moskvaǵa shabýyldaıdy. Nemister qalaǵa júz, eki júz, keıde, tipti, úsh júzdegen mashınamen top-top bolyp kele jatady. Olarǵa Moskva mańynda jerde de, áýede de toıtarys beredi. Aman qalǵan «ıýnkerster» men «heınkelder» qala shetine Moskva mańyndaǵy saıajaılarǵa bomba tastaıdy. Anaý bir kezderi orman sybdyrlap, ózenderi syldyrlaı aǵyp, adamdar demalyp júretin Moskva mańy bombalanýda. Soǵystyń sanaýly aılary ótkende bombalar ol jerlerdi arsa-arsa etip jyrtyp ketti.

Bizdiń baspahanada jaý basyp alǵan jerler úshin lıstovkalar men gazetter shyǵarylatyn: Smolenskiniń «Rabochıı pýt», Bránskiniń «Bránskıı rabochıı», Kalýganyń gazeti, aýdandyq gazetter. Olardyń árqaısysynda «Nemis basqynshylaryna ólim kelsin!» degen sózdermen qatar «Oqy da, joldasyńa ber!» degen jazý bolady.

Bul gazetter rotasıa mashınasynda basylyp jatqanda, biz ózimizdi bir túrli, basqasha sezinetinbiz. Moskvanyń úırenshikti ózge gazetterin basqandaǵydaı emes. Bul gazet-lıstovkalardyń ár sany erekshe mańyzdy. Baspahanadan shyqqan boıda ol lıstovkalar men gazetterdi býma-býma kúıinde birneshe saǵattan keıin nemister jaılap júrgen bizdiń jerlerge tastaý úshin áskerı adamdar aerodromdarǵa áketip jatady. Bul lıstovkalar, gazetter fashıserge de jetedi ǵoı, degenmen, bizdiń adamdardyń da qolyna tıedi, olarǵa orys sózimen qosa olardy umytpaıtyndar bar ekeni jaıly úmit pen senim aparady.

Nemister úshin biz arnaıy lıstovkalar basatynbyz. Kóptegen baspahana jumysshylary sekildi, men de nemis tiline myqty emespin. Biraq lıstovkaǵa nemisshe ǵana emes, oryssha da jazylǵan «propýsk» degen sóz keremet kórinetin. Lıstovka qolyna túsken nemis birden beriledi. Lıstovkalardyń osynsha kóp basylýy, soǵys jýyq arada bitedi degen sóz. Men endi soǵystyń aıaqtalar kúni týraly oılaıtyn boldym.

On altynshy qazannyń ótkenine bas-aıaǵy eki juma bolsa da, Moskva dál sol kúngideı emes, ózgerip ketti. Málimetterge qaraǵanda, maıdanda da kóp ózgeris joq. Nemister qalany jartylaı qorshap aldy. Qorǵanys jaıy kún ótken saıyn qataldana bastady. Salqyn da, ashtyq ta jaǵadan alýǵa aınaldy.

Al, kóńil-kúı she! Adamdardyń kóńil-kúıi degen úlken nárse eken. Bizdiń adamdar, eger bireý nemister Moskvany alýy múmkin dese, ony dereý dushpanyndaı talap óltirer edi. Biraq eshkim de bulaı aıtý túgili, oılaǵan da joq. On altynshy qazannan keıin ornaǵan temirdeı tártip qalanyń ómirin ózgertip jiberdi.

Kóptegen mekemeler Moskvadan kóship jatty. Sonda da qalǵan adamdar kóp-aq. Kóshirilgen zavodtardyń ornynda áýeli sheberhanalar, biraz kún ótkesin samoletter men tank, mashına men qarý-jaraq jóndeıtin sehtar jumys jasaı bastady. Burynǵy konserv zavodtary endi snarád, granata, al sút, lımonad, syra quıylatyn jerlerde órtengish zat quıylǵan bótelkeler shyǵarylady.

Ortalyq avtomat laboratorıasy sekildi, keremet degen ǵylymı laboratorıalar qarapaıym avtomat tetikterin jasady. Júzdegen syrt kıim ateleleri bir aı buryn jabylýǵa ázir bolsa da, maıdan kıimderin tigýge kóshti. İshki kıim, ásirese, jyly zattar jetispeıtin. Qalada armıa úshin syılyq jınaý bastaldy. «Maıdan úshin jyly kıim — jeńis kepili». «Sen maıdandaǵylarǵa syılyq jiberdiń be?», «Otandy qorǵaýshylar seniń qyzýyńmen jylynady!» degen plakattar ilindi. Gazetter óleń jarıalady:

Jaýynger jaýmen alysyp,
Talyqsyp kelgen kezinde,
Júrgendeı elmen tabysyp,
Jylynar sendik sezimge!
Sezimge bizdiń oranyp,
Jylynar qysta tońǵanda.
Attanar sosyn ol anyq
Aldaǵy jeńis joldarǵa.

Halyq komısarıattary da jumys jasap jatty: túgeldeı basqa jaqqa kóshirilgen olar burynǵy oryndaryna qaıta keldi, áýeli jekelegen qyzmetkerler, sodan soń bólimderi.

Jurt kúnde tańerteń jumysqa barady, keshkisin úıge oralady. Terezelerin qarańǵylaıdy, keshki tamaqqa ol-puldy qorek etip, sodan keıin túngi kezekshilikke nemese úılerinde jas balalary bolsa, metroǵa baryp túneýge ketý úshin oralady. Tramvaı, avtobýs, troleıbýstar da toqtaǵan joq. Jer astymen metronyń ylǵı da adamdarǵa lyq toly vagondary zyrlaýda. Kóshe qıylystarynda svetoforlar jymyńdap, mılısıonerler de turady. Kósheler men burylystarda áskerı tekserýshiler júredi. Dúkenderde kartochkaǵa tamaq beredi. Jabylmaǵan kıno, teatrlarǵa bas suǵý qıyn edi: býfetterinde qymbatqa bolsa da kolbasa, irimshik qosqan nan satylady!

Anam qaıta jumys jasady. Halyq komısarıatyna ornalasty. Onda kartochkasyz sýfle beriledi eken. Bireýler sýfle degen tamaq emes dep soǵady. Biraq bul sózder meniń mıyma kirip-shyqpaıdy. Ashtyǵyńdy tez basyp tastaıtyny úshin men sýfleni unatamyn. Baspahana asqanasyndaǵy kún saıyn jeıtin bir qasyq bıdaı kójeden keıin sýfle degeniń maǵan qol jetpes tamaq kórinedi.

Búgin anam telefon soǵyp, sýfle bar dedi, sodan soń kishkene kidirdi de:

— Erinbeseń meni qarsy alshy,—dedi.

Keshki jetige taıaý, men Nogın alańy men Razın kóshesiniń buryshyna keldim de, halyq komısarıatyna kire beriste anamdy kúttim. Jumys aıaqtalýyna eki-úsh mınýt qaldy. Kelesi úıdegi radıodan... «úshinshi belgi Moskva ýaqyty boıynsha on toǵyz saǵatta beriledi» dep habarlap jatyr.

Meniń aldymda avtobýs, avtomashınalardyń kógildir jaryǵymen kómeski jalt-jult etken keshki kúńgirt alań, Moskvada áli qar joq. Keıde jańbyr aralas jaýǵanmen sol boıda erip ketedi. Qazir salqyn, biraq aýa raıy ylǵal emes. Ilınsk skveriniń jazyq boıymen aýzy-murnynan shyqqan tramvaılar ersili-qarsyly aǵylýda.

Radıodan «ýaqytty tekserýdiń» sońǵy úshinshi belgisi estilgende, anam da shyqty. Dál sol sátte jan shoshytar kúshti soqqydan jer dirildep ketkendeı boldy. Qara tútin, ot pen shań Ilınsk skverin titiretip jiberdi, shyńǵyrǵan daýys, qıraǵan terezeler... Nogın alańymen tómen túsip kele jatqan eki tramvaı aýdarylyp, skverge aýnap qaldy.

Jaı jarylys pa, bomba ma — ne bolǵanyn túsiný qıyn edi. Biz Razın kóshesimen júgirip otyryp Qyzyl alańǵa bettedik.

— Tezirek, tezirek, úıge jeteıik! — deıdi anam.

— Onda keri júrý kerek qoı. Munda nege kelemiz? Anam toqtap:

— Iá, ıá, keri qaraı eken ǵoı... — dep kúbirledi. Nogın alańynda yǵy-jyǵy halyq. Sol jaqtaǵy skverden júrgizbeı jatyr. Biz oń jaǵynan ótip, áreń degende eki júz metrdeı uzadyq.

Kópir alańynda qyp-qyzyl qan, adamdar! Ólip jatqandar, jaralanǵandar, tiriler.

— Papa, papajan! Keteıikshi, papajan! Qorqam! Oı, qandaı qorqynyshty, papa! — Qyzyl galstýgi paltosynan shyǵyp ketken bala esi shyǵyp aıqaı salyp tur. Ol galstýgin túzep, ákesin kóterip turǵyzǵysy kelgenmen, áli jetpeıdi. Ákesi trotýar ústinde, tamaǵyn oq qıyp ketipti.

Qart kempir aýyr denesin áreń qozǵap, bes-alty jasar jaraly qyzdy — shamasy nemeresi bolar — kóterip barady.

— Haıýanattar dúkeni she? Áje, tasbaqa áperem degeniń qaıda? Óziń aıttyń ǵoı? — dep nemeresi shyryldaıdy.

Shyńǵyrǵan adamdar — bala, erler, áıelder. Saýlary da, jaralylary da shyńǵyrýda.

— Men júre alatyn emespin, keıin keteıikshi, — dep sybyrlady da, anam meni jetelep ala jóneldi.

Biz keri júgirip, qyzyl áskerler qorshaýynan áreń shyqtyq. Skverdi túgel qorshap alǵan. Sanıtarlyq mashınalar birinen soń biri aǵylyp jatyr, olardyń dybysy sarnaǵan, aıqaılaǵan adam únimen qosylyp jatyr.

— Solánka arqyly keteıik, — dep anam meni áli jetelep keledi.

Sońymyzdan sırena azynap qoıa berdi, ile dıktordyń daýysy estildi:

«Azamattar! Áýe dabyly! Azamattar! Áýe dabyly!» Biz úıge taıanǵanda da radıodan áýe dabyly jaıly tynymsyz habarlap jatty. Júgirip júrgen biz ǵana emes, kóshede bizdiń úıdiń buryshynda da áýe dabylynan qashyp úılerine júgirgen adamdar. Osynsha kúshti jarylys pen keshigińkirep habarlanǵan áýe dabyly úırenshikti tártip pen beıqamdyqty qýyp jibergendeı.

— Al, bıdon qaıda? — dedi kenet anam.

— Bilmeımin.

Ol qolyn sermep:

— Sadaqa bolsyn! Ne degen sumdyq! — dedi. Qaqpa aldynda «jedel kómek» tur eken. Men ony alystan baıqap, asyǵa basyp kelem.

Ne bolyp qaldy?

Aq halatty adamdar zembilderdi mashınaǵa salyp esikterin jaýyp ketti.

— Kettik.

— Ne boldy?

— Ne bolsyn, — dep basqa turǵyndarmen qatar turǵan úı basqarmasy úmitsiz keıippen qolyn sermedi. — Osyndaı aqymaqtyq bolar ma! Dabylsyz, eshteńesiz! Aıaq astynan!

— Kimdi áketti, kimdi? — dep, ne bolǵanyn túsinbegen men qaıtalap suradym.

— Skvorsovty, seniń dosyń Borısti...

— Borány? Qalaı?

— Shardaqta qumdy baıqap júr edi. Sol kezde... Jarylys tolqyny soǵyp... Biz kelgenshe ol...

Anam ekeýmiz úıimizge kóterildik. Dálizde jyn oınaǵandaı. Sylaqtar túsip qalǵan. Ac bólmede terezeniń qorǵany synǵan, áınekter edende jatyr. Bólmeniń esigin áreń ashtyq, onda da byt-shyt, jel ulyp júr. Áınegi qıraǵan tereze jaqtaýy qısaıyp qalypty.

— Nıkolaı Stepanovıchti estigen shyǵarsyzdar? — Kórshi kempir esikten qarap, bir túrli keıippen sóıledi. — Álde bilmeısizder me?

— Ne bolyp edi?

— Oı, suramańyz!

Men júgirip Nıkolaı Stepanovıchtiń bólmesine bardym da, ne bolǵanyn qapelimde túsine almadym.

— Shkaftyń astynda qaldy. Bilesiz be, shkaftyń astynda, — dep túsindirdi kórshi.

Nıkolaı Stepanovıchte dem joq. Kitap toly shkaftyń astynda qalǵan qart ólip ketipti. Bul shkafta Nıkolaı Stepanovıchtiń ótinishi boıynsha men satýǵa jınaqtaǵan, biraq satyp úlgermegen kitaptar da bar.

Shkaf qozǵalar emes. Aqyry qalaı ekeni esimde joq, áıteýir ornynan jyljytyp, Nıkolaı Stepanevıchti sýyryp aldym. Janynda dápter jatyr. Óziniń óleńderi jazylǵan dápter. Monshaqtaı tizilgen jazý. Óziniń jazýy. Kózimdi júgirtip em, meniń atym men famılıam jazylypty. Buryn oqymaǵan óleń, óleń joldaryn da sholyp óttim.

Qalqam, erteń oıanady ormandar,
Keshikpeı-aq oıanady
Barlyǵy.
Butalar da áli-aq, erteń qulpyryp,
Búr atady,
Nur quıady sanaǵa.
Jazıra bel dıdarynda kún tunyp,
albyraıdy — gúlge aınalyp bara ma...
Sonda men de — kópten kútkem yntyǵyp,
Tartyp ketem — jer janatty dalama.

Maǵan aıtqany ma? Bul óleńderdi Nıkolaı Stepanovıch buryn oqyǵan emes. Múmkin sońǵy óleńderi bolar? Sońǵy!

Borá Skvorsov... Nıkolaı Stepanovıch... Anaý skverde qyrylyp qalǵandar... Bir sátte osynsha ólim!

Bul kezde men taǵy bir ólim bolǵanyn bilgenim joq. Nemis torpedasy túsken Ortalyq komıtettiń úıinde Nıkolaı Stepanovıchke kelip júretin aqyldy da kóńildi adam, belgili dramatýrg Aleksandr Nıkolaevıch Afınogenov qaza bolypty.

Osynyń bári bir keshte — 1941 jylǵy 29 qazanda, ákemdi jerlegennen keıin alty kún ótkende bolǵan edi...

Biz úsh kún boıy Soltústik ózen portynda barjydan júk tasydyq.

Qys bolsa kelip qaldy, úlgerý kerek boldy. Aıaz tússe boldy, sý qoımasy men kanal qatyp qalady. Al barjalar qysqy keme jóndeý ornyna jetip úlgerýleri qajet.

Biz kóp emes edik: túrli mekemelerden jiberilgen qyryq shaqty adam, al júk tıegen alyp barja ekeý bolatyn. Taıǵanaq temir barjalardyń ústi adam aıtqysyz sýyq.

Meni jáne taǵy eki jas jigitti baspahanadan osynda jibergende, biraz adam qyzyǵyp qaraǵan:

— Onda, tym bolmasa, tamaqtaryńdy toıǵyzasyńdar. Tegi azyq-túlik ne jemis-jıdek túsiretin shyǵarsyńdar.

Shynynda da ashtyqtan kózimiz qaraıatyn.

Biraq Soltústik portta qarnymyz qaryq bolatyn eshteńe joq eken. Biz barjadan qap-qap tuz ben tigin fabrıkasyna kelgen býma-býma matalar túsirdik...

Tańǵy segizden keshki segizge deıin jumys jasaımyz da, sol portta uıyqtaımyz: bireý dırektordyń bólmesinde, bireýler dárigerlik pýnktte, kóp tırajdy gazet redaksıasynda.

Meniń jolym bolǵan sekildi — eki barjanyń «Albıon» degen ádemi aty bar bireýindegi shkıper kaıýtasynda uıyqtaıtyn boldym. «Albıon» degenniń ne ekenin bilip júrgenim joq. Ómir boıy kepken balyqtaı barjyda júrgen úndemeıtin shkıper shal da bilmeıdi eken.

Kaıýtada jyly, qurǵaq. Aıaz ben jel ótinde kúni boıy sýyq sorǵan deneń kaıýtada bir raqattanady.

Tańerteń jáne kúndiz bizdi porttyń shaǵyn asqanasynda tamaqtandyrady.

Keshkisin shkıper ekeýmiz shaı ishemiz.

Sıdor Kýzmıch nandy syndyryp, shoshqanyń maıyn kesedi, sodan soń ekeýmizge shaı quıady:

— Tamaq al!

Nan men maıdy ózi jeıdi de, maǵan shaı beredi. Men ystyq shaıdy urttap, kúndizden qalǵan nandy jeımin. Shkıper áýeli maı jaǵyp, sodan soń varene jaǵyp nandy soǵyp alady. Sóıtedi de:

— Jatarda kóp jegen zıandy, — dep qoıady. Sıdor Kýzmıch menimen keshke ǵana birge ishedi.

Kúndiz biz jumysta júremiz.

Úsh kún ishinde men bul jaıǵa da úırenip aldym. Tipti Sıdor Kýzmıchqa da ókpelemeıtin boldym. Ol óz tamaǵyn, men óz tamaǵymdy jeımin. Maǵan jatar oryn men shaı bergeni jaman ba.

Men shkıperdi ústimdegi jap-jańa báteńkem men ákemniń júnnen toqyǵan moıyn oramalyn maıǵa aıyrbasta dep aınaldyryp kórdim. Shkıper kelispedi:

— Al meniń eshteńem joq. Ne bar mende? Tapqanymdy ishemin...

Shkıperde ne bar ekenin kórip júrmin: maı bar, jarma bar, tósektiń astynda 8-10 kılogramdaı burshaq jatyr.

— Men sizge jaqsy zattar berip turmyn ǵoı, — dep Sıdor Kýzmıchqa jalynamyn. — Jalynamyn. Kóp bermeı-aq qoıyńyz, azdap maı, bir kılo jarma, sodan soń anaý burshaqtan... Báteńkemdi ne oramalymdy alyńyz.

Mindetti túrde tamaqqa aıyrbastaımyn dep bul zattardy anamnan ádeıi alyp shyqqam. Portta jumys isteımin, ol jerde kıim alýshylar bolýy múmkin ǵoı degem.

Biraq shkıper kónbedi. Búgin teńizdegi ómirimniń sońǵy keshi. Búgin tún, erteń úsh saǵattaı jumys istegen soń, úıge qaıtýǵa bolady.

— Sonymen, Sıdor Kýzmıch, ne aıtasyz? — dep shaı ishkesin taǵy suradym.

Shkıperdiń júzinen meıirim sezilgendeı boldy:

— Qane, kórsetshi, ózińde ne bar?

Báteńkeni de, oramaldy da ol birneshe ret kórgen, degenmen olardy Sıdor Kýzmıchqa taǵy usyndym.

— Qarańyzshy, jaqsy nárseler ǵoı.

Sıdor Kýzmıch oramaldy alyp maıshamnyń jaryǵyna ustap kórdi, báteńkeniń bireýin salmaqtap ustady da, men endi sharýa bitti dep oılaǵansha:

— Joq, bolmaıdy, — dedi. — Azyq bere almaımyn. Aqsha alasyń ba?

Josparym ábden búlindi. Erteń úıge bara jatqanda jolaı ortalyq bazarǵa soǵyp aqshaǵa birdeńe qarastyrmasam...

— Qansha beresiz?

— Júz elý, — dedi shkıper. — Nemese ekeý.

Kelissem be eken? Men erteń temir peshi qaqap turǵan úıime keletinimdi, sodan soń anam jumystan oralǵansha dámdi birdeńeler, mysaly, bazardan bıdaı taba alsam, kóje, nemese kartop pisirip ázirlep qoıýdy elestettim.

Oılanyp qaldym: bazarda kartoptyń kılosy júz — júz jıyrma, al qyzylsha — elý som. Iaǵnı...

— Nege úndemeısiń? — dedi Sıdor Kýzmıch. — Óziń ǵoı al degen!

— Kelistim...

— Jaraıdy. Uıyqtaıyq. Al erteń...

Ertesine tań sáriden júk túsirýge kettim. Sıdor Kýzmıch uıyqtap jatyr. «Uıyqtaı bersin, keıin kelermin», — dep oıladym.

Barjadaǵy júkti túske qaraı bitirdik. Men tamaqqa barmaı «Albıonǵa» kelip, shkıper kaıýtasyna tústim.

— Sıdor Kýzmıch, biz bitirdik. Men...

— Iá?

— Aqshany... Siz maǵan aqsha berejaqsyz ǵoı.

— Kóp sóıleme! — dedi shkıper. — Aqshany men keshe berdim ǵoı.

— Qalaı keshe berdińiz?

— Sen, nemene, menen eki ret aqsha alǵyń kelip tur ma! — dep aıqaılady Sıdor Kýzmıch. — Búıtetin bolsań, men qazir mılısıa shaqyramyn! Qaraı gór ózin!

...Men Moskvaǵa qaraı jaıaý tarttym. Ókpek jel órshelene túsip, tas joldyń boıyndaǵy qardy burqyratyp jatyr. Men jelge qarsy qalyń qarǵa ombylap kelemin. Nıkolsk selosy, temirjol kópiri, Voıkov zavody, troleıbýs parki, «Sokol» metrosy — bári artta qaldy. Qansha saǵat júrdim eken. Ekeý, úsheý?

Moskvada qar qalyń eken. Úıdiń tóbelerin, trotýarlardy basyp qalypty. Ony munda eshkim tazalamaıdy. Mashınalardyń dóńgelegi, moskvalyqtar men maıdanǵa bara jatqan soldattardyń aıaǵyna ǵana ilesedi. Maıdandaǵy jaǵdaı jaman emes. Moskva túbinde nemisterdiń sazaıy berildi. Moskvanyń aınalasy nemisterdiń óligi men qıraǵan tehnıkasynan kórinbeıdi.

Lenıngrad tas jolynyń jáne Gorkıı kóshesiniń boıynda áskerler ketip barady. Úlken qala, beıne tońyp jatqandaı, qystyń salqyn tumanyna oranyp tur. Terezeler qymtaýly. Kóshelerde eńkeıgen, júzderi qatýly adamdar kezdesedi.

Men úıge qarańǵy túskesin keldim. Sheshinbesten, salqyn peshtiń janyna otyra kettim.

Anam jumystan kelip, peshti ózi jaqty jáne tezdetip tamaq daıyndady.

— Aýyryp kalǵan joqsyń ba?

Múmkin men shynynda da aýyrǵan shyǵarmyn?

— Joq, — dedim men. — Azdap sharshadym. Zattar men tamaq jaıyn suraǵan joq. Buǵan da shúkir.

Men birneshe tún boıy túsimde aıqaılap júrdim.

— Ne boldy? — dep surady anam. — Múmkin, seni urylar, bandylar qorqytqan bolar? Aıqaılaısyń, dóńbekshısiń, — dedi anam qyzaryp, — keshir meni, tipti, boqtaısyńba-aý...

1942 JYL

Biz kolhoz alańy men Kolonchavkanyń aralyǵyndaǵy Vladımır kazarmasyna qarashanyń bir túninde keldik. Keldik te jas jaǵynan da, túr jaǵynan da ár túrli, biraq «Ómirge joldama» atty fılmdegideı, áıteýir bir-birine uqsas áskerge shaqyrylýshylardyń arasyna sińip kettik. Men bul kartınany soǵysqa deıin eski fılmderdi kórsetetin kınoteatrdan kórgenmin.

Endi bir tańqalarlyǵy, ertesine ústerine forma kıgen aqyldy bireýler osy halyqtyń ishinen júz elý taqyr basty «joǵary» bilimdi, ıaǵnı jeti-segiz klastyq bilimi barlardy jınap alyp, esik aldyna shyǵardy da:

— Sapqa tur! — dep buıryq berdi.

Bizde áskerı kıim joq. Jaqynda ǵana satyp alǵan keýdeshemniń qaltasynda pochta jáshigine tastaıtyn hat jatyr. Tómengi shetindegi dala pochtasynyń adresin men osy kazarmanyń ishinde otyryp jazǵanmyn. Munyń báriniń men úshin úlken mańyzy bar. Hat birneshe sóılemnen ǵana turady: «Endi men de áskerdemin. Jaqyn kúnderde adresimdi saǵan habarlaımyn. Budan bylaı úıge jazýdyń qajeti joq».

Alǵashqy komanda estilgende, hatty qaltama súńgittim. Hatty jazǵanym tamasha boldy.

Meniń oıymdy qýattaǵandaı, shapshań qımyldy leıtenant:

— Túzý tur! Bir birden sana! — dep buıryq berdi. Biz de tezdetip jatyrmyz. Endi leıtenant álgi qaharynan báseńsip:

— Al, jigitter, endi oń jaqtan tórt-tórtten sapqa turyńdar, — dep túsindirdi, sapqa qalaı turý kerektigi birden mıymyzǵa qona qoımaǵan bizge. — Mine, osylaı, durys! Alǵa emes, artqa qarańdar.

Túsine bastadyq.

— Ońǵa! Alǵa! — dep komanda berdi.

Kolonna áýeli qaqpaǵa qaraı, sodan soń burylysqa oıysty.

Kóshede edáýir salqyn eken. Báteńkelerimiz qar basqan tas joldyń boıyndaǵy kedir-budyrǵa qaqtyǵysyp, syqyr-syqyr etedi. Kósheniń tazalanbaǵanyna bári de úırenip alǵan. Ótken jyly qar Moskvada budan áldeqaıda kóp bolyp edi.

Kóppen birge qatarlasyp sapta kele jatsam da, pochta jáshigin izdep kelemin, eki kózim dalada. Qarap kelemin, kezdesken jáshiktiń bárin sanap kelem: oń jaqta bireýi, odan áregirekte kósheniń sol jaǵynda, sodan soń taǵy oń jaqta... Biraq saptan shyǵýǵa bolmaıdy. Keıinirek salarmyn dep ózimdi jubatyp kelem. Toqtamaı júre berý múmkin emes qoı.

— Sizden suraıyn dep em, — dedi janymda kele jatqandardyń biri sypaıy únmen.

Sol jaqtaǵy kórshime qaradym. Bizdiń ústimizdegi alabajaqqa qaraǵanda, ol erekshe kıingen eken: ádemi ton, bylǵary bórik, qońyr báteńke. Kózáınek kıgen, bet-júzi juqaltań, balǵyn.

— Men sizdi qaıdan kezdestirýim múmkin? Tipti tanys sıaqtysyz. Siz pıonerler úıine qatynasqan joq pa edińiz?

Qatynaspaıtyn men be! Qatynasqanda qandaı jáne qatarynan birneshe jyl. Ashylǵan kúnnen bastap! Biraq ol soǵysqa deıin edi ǵoı. Pıonerler úıine barmaǵanyma qansha boldy! Joldastardyń keıbireýlerin kezdestirdim, biraq ózim barǵanym joq.

— Bilesiz be, men burnaǵy kúni ǵana bardym. Áskerge baratynymdy bilgesin baryp shyǵaıyn dedim.

— Kórshim kinály júzben sóıledi. — Men de ashylǵannan beri qatysamyn, otyz toǵyzdan. Kórkem sóz stýdıasynda. Siz biletin shyǵarsyz ondaı stýdıa baryn? Ol da úshinshi qabatta...

Men kórshimniń sózin tyńdaǵan saıyn alys balalyq shaqtyń lebin sezingendeı boldym.

Kýrsk vokzaly. Ol da basqalar sekildi, adam kóp gýildegen aranyń uıasyna uqsaıdy. Biraq qazir, basqa vokzaldar sekildi, tipti basqasha. Munda adamdar kútedi, qoshtasady — múmkin, máńgilikke shyǵar... Ketkenderdiń bári birdeı orala bermeıdi ǵoı. Oralǵandardyń ózderin erteń ne kútip turǵany belgisiz.

— Vagondarǵa! — degen komanda estildi.

Biz jyly vagonǵa jaıǵasyp aldyq. Eshkim shyǵaryp salǵan da joq. Sonyń ózi jaqsy!

Biz júz elý edik. Baıaǵydan beri erlik jasaýdy armandap esteri ketip, jaýdyń talqanyn shyǵarýǵa qulshynyp júrgen moskvalyq júz elý bala. Biz revolúsıa jaıly, azamat soǵysy jaıly jáne Pavlık Morozov jaıly jazylǵan alǵashqy kitaptardan bastap-aq kúreske ázir edik. Biz «Pıoner pravdasyndaǵy» Abıssınıa men Ispanıadaǵy ýaqıǵalar týraly maqalalardy da oqyp óskenbiz. Hasan kóli men Halhın-Goldaǵy urystardy da bilemiz... Qyryq birinshi jyl da bastaldy. Maıdanǵa attanýdy qansha kútýge bolady!

Bizdi Moskva mańyndaǵy shaǵyn qalaǵa, onyń shet jaǵyndaǵy mektep úıine ákelip monshaǵa túsirdi, bıtimiz joq pa dep tekserdi, sodan soń kıim berdi de:

— Endi sender AIR mektebiniń kýrsanttarysyńdar. Iaǵnı, artılerıalyq ınstrýmentaldi barlaý mektebinde oqıtyn bolasyńdar, — dep habarlady.

— Qansha oqımyz? — dedi bireý batylsyzdaý daýyspen. Qarasam, baǵanaǵy kórkemsóz stýdıasynan kelgen kózáınekti bala eken. Ol suraq qoıdy da, kózáınegin súrtip, gımnasterkasynyń etegin jóndedi.

— Qajet bolǵanynsha!

AIR mektebiniń ne ekenin biz bilmeıtinbiz. Artılerıalyq ınstrýmentaldi barlaý degen ne — ony da bilmeımiz. Júzdegen ǵylymnyń túbine jetkendeı sezinip, mektepte myńdaǵan kúnimizdi ótkizgendeı ábden jalyǵyp ári danyshpansyp júrgen biz, tipti, qarapaıym shyndyqty bilmeıdi ekenbiz. Máselen, dál koordınattary belgili jaǵdaıda turǵanda ǵana zeńbirekpen kózdegen núktege tıgizýge bolatyny da bizge qarańǵy edi. Maqsatty jerge tıgizý úshin aldymen ol núkteni kózdeý kerektigin aıtpaǵannyń ózinde... Artılerıa shebiniń koordınattaryn anyqtaý úshin jáne jaýdyń oǵyn darytpaý úshin artılerıalyq ınstrýmentaldi barlaýdyń bolashaq qaıratkerleri retinde biz aınalysa bastaǵan soǵys qudaıynyń mıy degendeı óz aldyna tutas ǵylym, arnaıy jumys salasy bar bolyp shyqty!

Men sol kúni Moskvada jibere almaǵan hatymdy pochta jáshigine saldym. Munym jaqsy boldy. Áıtpese, kelesi kúni qaıta jazǵan bolar edim. Ertesine bizdiń tolyq adresimizdi aıtty. Maıdannan hat jazam dep júrgende adresim, tipti, masqara bolyp shyqty: Moskva oblysy, Nogınsk, pochta jáshigi...

Mektep janynda orman bar. Naǵyz qaraǵaıly orman. Bıik aǵashtar sym tárizdi yzyńdaıdy. Butaqtan-butaqqa sekirgen aq tıinder qardy jerge túsirip júr. Árbir sekirgen saıyn manaýraı demalyp alyp, muzdaq qardyń betinde qarǵyp oınaǵan áp-ádemi bultıǵan narttaı sýyqtorǵaılardy beıne aıazdan qyzaryp ketken be dersiń. Arasynda jan-jaǵyna qarap qoıyp, qanatyn tazalaıdy, bizdi kórgende jaqtyrmaǵandaı túrmen joǵary kóterilip ketedi.

Biz bul ormanǵa kúnde baramyz. Arqamyzda shıti myltyq, protıvogaz, teodolıtter men stereoturbalar, býssoldar. Belimizde — oq dári. Aıaǵymyzda — shańǵy. Ormanda jaqsy bolǵanmen, bizdiki qydyrys emes. Biz bir tústi áskerı forma kıgen júz elý balamyz. Júz elý gımnasterka, shalbar, shınel. Júz elý jasandy teriden tigilgen qulaqshyn-bórik, úsh júz báteńke, qolǵap. Bizde bes oqý klasy, on uıyqtaıtyn bólme, júz elý tósek bar. Minez-qulqymyz da júz elý.

— Ne degen halyq! — dep tańdanady bir kezde konservatorıanyń muǵalimi bolǵan mektep bastyǵy kapıtan Katonın. — Ár qaısysy turǵan tvorchestvolyq tulǵa dersiń!

Shynynda da biz tulǵa edik. Bireýmiz túnniń bir ýaǵyna deıin kitap oqýdy unatamyz da, ertemen tósekten áreń turǵyzady. Mekteptegi mezi qylǵan sabaqtardy qalǵyp otyryp tyńdaýǵa úırenip ketken birazymyz mundaǵy sabaqta da múlgip-shulǵyp otyramyz. Úshinshi bireýler... Bir sózben aıtqanda, bizdiń aramyzda bári bar: kitap oqyǵyshtar, uıqysyraıtyndar, mamasynyń erkeleri, aıqaılaýyqtar, uıańdar, «ádiletti» súıetinder, — bári de jaqsy jigitter!

Kún saıyn teorıalyq jáne praktıkalyq túrde ótetin ishki ister qyzmetiniń Ýstavymen tanysý erekshe tulǵalarǵa alǵashqy soqqy bolyp tıdi. Qysqasyn aıtqanda, ózimiz «gýba» dep ataıtyn — bizdiń gaýpvahtamyz bos turmaıtyn, al jaza degenińiz múıizden shashylǵan baılyqtaı birinen soń biri shyǵady da turady.

Mańyzdylyǵy jóninen birinshiden kem túspeıtin ekinshi soqqy soldat asqanasynda bastalady. Kún saıyn tábetiń oıanyp, № 1,2,3 postylardyń janynda qaqshıyp kezekte turýdyń ornyna asqanada qalyp, qazandardyń mańynda tamaq pisirýge jazalanǵyń kelip turady.

Aqyrynda, úshinshi soqqy á degennen emes, keıinirek, tutqıyldan, kútpegen jaqtan aqyl-oı turǵysynan keledi. Jalpy alǵanda erekshe tulǵalardyń barlyǵy derlik aqyl-oıǵa kende emes bolyp shyqty, eskertý alǵannyń jaqsy emes ekenin, komandırmen kerisý — aqymaqtyq ekenin, «gýbada» qyzdyrynǵannan góri, ishiń pyssa da, sabaqta múlgigeniń ne jergilikti ormanda teodolıt júrgizgeniń artyq ekenin erekshe tulǵalar kún ótken saıyn túsine bastady.

Bulardan mańyzdyraǵyn da túsinip qaldy.

Eger sen shynyda da maıdanǵa barǵyń kelse, qyńqyldaı berme — soldat júgin arqala da sabyrmen kút. Soldat júgine keletin bolsaq, ol — shıti myltyq, saperdiń kúregi, protıvogaz, teodolıt, býssoldar nemese stereoturbalar — árkimniń mamandyǵyna qaraı sońǵy ekeýiniń bireýi beriledi.

Bizdi mýshketerler dep ataǵan joq, degenmen ózimiz úsheý edik. Famılıalarymyz tizimde qatar da turmaıdy. Alaıda, sapta qatar júremiz, sabaqta qatar otyramyz, uıyqtaǵanda aıaqtarymyz túıisip jatady. Sondyqtan uıyqtaıtyn mezgilde mektep boıynsha kezekshi men starshına bólmemizdi tekserýge qalaı esik jabylsa solaı biz kópshikterimizdi túıistirip alyp myljyń soǵatynbyz. «Myljyń» degen — meniń sózim. Volodá «salǵylasamyz», Sasha «áńgimelesemiz» dep jumsartady. Biz degenim — Volodá, Sasha jáne men. Sasha — óziniń syrtqy túrinen kórinip turǵandaı, úndemeıtin uıalshaq. Volodá — kerisinshe, myǵym, qyzyl shyraıly, keskindi, kóńildi jáne ózine senedi.

— Qane, qane, balalar! Biz óle qoımaımyz! — dep ol arqamyzdan qaǵyp qoıady.

Ol jurttyń bárin, tipti, komandırlerdi de «balalar» deıdi. Biraq kózderinshe emes, árıne, syrttarynan.

— Bizdiń balalar búgin qımyldap jatyr, — deıtin ol komandırler mektep bastyǵynyń kabınetine jınala bastaǵanyn kórgende. — Birdeńeni sypsyńdasady. Basqalar maıdanda júr! Bular jyly jerge jaıǵasyp alǵan. Buıryq beredi.

— Iaǵnı sen óziń? Bizden bir jas kishisiń?! — dedi Sasha, áskerı komısardan qyryq birde maıdanda bolǵanymdy aıtyp, maıdanǵa bolmasa da, áskerı mektepke jiberýin ótingenimdi baıandap bergenimde. — Ekinshi ret óziń barǵyń keldi! Al men solaı isteı alar ma edim dep oılap otyrmyn...

— Óı, nemene, isteı alar ma edim degen, — dedi Volodá.

— Durys istegensiń. Qarnyń shurqyrap úıde otyrǵannan osynda júrgeniń artyq ta, jyly jer, syı-qurmet, tamaǵyń toq degendeı.

Endi men Sasha men Volodá týraly bárin bilemin. Tek Sashanyń pıonerler úıinde kórkem sóz stýdıasyna baryp júrgenin, al Volodányń sportpen aınalysyp, oqýshylardyń jeńil atletıka jarystarynda júlde alǵandaryn ǵana emes. Sashanyń anasy budan biraz buryn qaıtys bolǵanyn, ákesi avıasıa ınjeneri, ótkende ekinshi ret úılengenin, endi Sashanyń jaqsy ógeı sheshesi baryn, keshikpeı inisi ne qaryndasy bolatynyn bilemin. Al Volodányń ini-qaryndastary joq, anasy jumys istemeıdi, ákesi sharýashylyq qyzmetkeri. Jalpy men az ba, kóp pe — áıteýir shama-sharqymsha bilemin, óıtkeni bizdiń ómirbaıanymyzdyń ózi baı emes: papamyz mynandaı, anamyz mynandaı, osymen bitti.

— Men senen bir nárse suraıyn dep edim... — Sasha menimen, Volodámen, tipti, basqa bireýmen áńgimeni osylaı bastaıdy. Óziniń ádeti solaı.

Ol bizden Vostokovty, Polonskııdi, Venevıtınovty, Davydovty, Gnedıchti bilesińder me dep suraıdy, ózi olardyń óleńderin jatqa soǵatyn. Men de biletinmin, Nıkolaı Stepanovıchpen birge talaı oqyǵam, biraq bári esimnen shyǵyp ketipti.

Volodá ashyq moıyndaıdy:

— Tuńǵysh ret estip otyrmyn. Sodan soń, balalar, ómirge jaqyndasańdarshy! Búgin túski tamaqqa ne beredi ózi? Mine, bul isker suraq. Al, Gnedıch degen kim? Dvorán ba, ıaǵnı qarny toq bolǵan? Qanaýshy tap!

Bir keshte Sasha bizge dápterin alyp oqı bastady:

— «Sizdiń janaryńyz meniń protıvogazymnyń kózindeı, jarqyldaıdy, túngi urys kezindegi raketadaı, dúnıeni sáýlelendirip jiberedi. Sizdiń názik únińizdi kezekshiniń «tamaqqa», «uıqyǵa» degen janǵa jaıly daýsymen salystyrýǵa bolady. Meniń mahabbatym 1930 jyly jasalǵan tuńǵysh oqtyń jyldamdyǵymen azımýt boıynsha ushady dep úmittenemin»...

— Bul ne?

— Bul soldat fólklory, — dedi Sasha. — Jaıaý áskerdiń haty dep atalady. Qyzyq emes pe? Men muny kóshirip aldym. Kóshirgende qate jiberippin. Uıat, árıne. Biraq keıin túsindim...

— Qate degen ne, táıiri! Mine, osyndaı ádebıet maǵan unaıdy! — dep qýanyp ketti Volodá. — Maǵan ber, kóshirip alaıyn!

Biz bárimiz de qate jiberip jazatynbyz. Jeti, toǵyz klastyq bilimimiz bar. Eger bizdiń shyǵarmalarymyz ben qabyrǵa gazetine jazǵan maqalalarymyzdy, hattarymyzdy muǵalimderimiz kórse ǵoı! Alaıda, baqytqa qaraı, búgingi muǵalimderimiz bizdiń saýatymyzdy teksermeıdi. Tek bir kúni leıtenant Býnkov meniń jazǵan uzyn-shubaq túsiniktememdi oqyp:

— Bizdiń kezimizde saýattyraq jazatyn edik, — dedi. Ol menen úsh jas úlken edi.

Bir kúni Volodá, Sasha jáne men úsheýmiz kóshege qaraýyl qyzmetine shyqtyq. Mektep kýrsanttary úshin bul edáýir baqyt edi, óıtkeni, olar komendatýralyq tapsyrmaǵa jiberilip jarymaıtyn. Kóshe tártibin baqylaýǵa shyǵý baqyty zenıtshiler men desanttardyń úlesine tıetin. Maıdanda bulardyń kórmegeni joq dep qalada olarǵa oq pen ottyń arasynda júrip tiri qalǵan adamdarǵa laıyq qurmetpen qaraıtyn.

Biz kezdesken komandırlermen sálemdesip, sırek ushyrasqan soldattardyń janynan únsiz óte berdik. Men balalardyń aldynda kózge túsýge tyrysyp, ásirese, Sashanyń kózinshe ádebıetten quralaqan emestigimdi bildirgim kelip, Gaıdar bizge «Barabanshynyń taǵdyryn» qalaı jatqa oqyǵanyn, «Jabaıy ıt Dıngo» — degen povesiniń jazylý tarıhy jaıly Fraerman qalaı áńgimelegenin aıta bastadym. Pıonerler úıine Iraklıı Andronıkovty taksımen alyp kelý maǵan tapsyrylǵanyn, sodan soń onyń túrli adamdardy aınytpaı salyp sóılegenin soqtym.

— Al, men Gaıdardy alystan ǵana kórdim, — dedi Sasha. — Tegi ol senderge kele jatty ǵoı deımin. Bizge jazýshylar kóp kelmeıtin.

— Ataqtylardan men kimdi kórdim? — dep qoıdy Volodá. — Jalǵyz Sıolkovskııdi ǵana bolý kerek. Iá, ıá, Konstantın Edýardovıchı! Gazettegi portretin. Kórdińder me, men óleń-jyrdan aýlaq emespin. Senderdiń Ganevıchterińnen kem emes.

— Ganevıch emes, Gnedıch. Qalaı uıalmaısyń? — dep Sasha tas-talqan boldy.

— Ganevıch, Gnedıch — bári bir emes pe, balalar! — dep kelisti Volodá. — Qarańdar, qyzdar ketip barady — mine, bul — sharýa!

Biz kınoteatrdyń janynan ótip baramyz. Jurt tarap jatqan. Kenet...

— Tura turyńdar, — dep sybyr ettim balalarǵa, beldigimdi túzep qoıyp. Súıttim de kınodan shyqqan top halyqtyń ortasyna qoıyp kettim. Qyzdy qalaı qýyp jetip, shıneliniń jeńinen qalaı tartyp qalǵanym esimde joq:

— Natasha!

— Al, Natashamyn. Nemene? — Qyz maǵan tańyrqaı qarap, qolyn tartyp aldy.

Ol emes ekenin sonda ǵana túsindim. Sodan soń qaraýylda júrgen soldattyń kishi leıtenanttyń jeńine jarmasýy soraqylyq qoı! Nege? Sebebi bul qyz basqa, men biletin Natashaǵa uqsas kórindi maǵan! Biraq ol Natashanyń bul jerde júrýi múmkin emes, ol desanttyq bólimderde emes, maıdanda bolatyn.

Men qyzaryp kettim:

— Keshirińiz meni... oılap edim...

Alaıda kesh qalyppyn. Qyz jalǵyz emes eken. Janynda kapıtan men aǵa leıtenant bolyp shyqty.

— Qaı bólimnensiń? — dedi kapıtan, sodan soń aqyryp qaldy: — Qane, durys tur! Bólimińniń nomeri?

Sasha júgirip kelip, áreń degende maǵan jaqyndady. Bizdi kóshede júrgender qorshap alyp qyzyqtap tur.

— Qolyna qyzyl baılap alypty. Kezekshi soldat boldy ǵoı. Súıte tura qyzǵa jarmasady, — dedi bireýi.

— Ol kóshe tártibin baqylap júr, — dedi áıel daýsy. — Tártip buzsa, kimdi bolsa da toqtatady.

Árkim ár túrli dolbarlar aıtyp jatyr.

Myna áńgimelerdi estigesin, kapıtan men aǵa leıtenant ábden qyzynyp ketti.

— Qane, júr bizben! — dedi kapıtan.

— Kettik, kettik, — dep aǵa leıtenant kúrekteı alaqanyn meniń ıyǵyma saldy. — Boqmuryndar! Osyndaılardy qaıdan jınap alady!

— Borá! Múmkin qajet emes shyǵar, — dedi qyz, — ózimiz de...

— Natashenka, — dep kapıtan sóıletpedi, — sen aralaspa!

— Sizderdiń pravolaryńyz joq, — dep Sasha alǵa umtyldy. — Biz qaraýylda júrmiz ǵoı...

— Á, sen de bar ma ediń? — Boıy alasa aǵa leıtenant sereıgen Sashanyń júzine qarady. — Qane, sen de júr! Qorǵaýshy tabyldy!

Biz qansha qarsylasqanmen, erýge týra keldi. Áıtpese jaǵdaı múlde qıyndaýy múmkin ǵoı! Mundaılardyń aldynda ózińniń kinasyz ekenińdi dáleldep kór! Jalǵyz ótinishimiz — bizdi komendatýraǵa aparýlaryn suradyq. Iaǵnı, baqylaýǵa jiberilgen jerimizge. Bul da kómektespedi.

— Volodá qaıda osy? — dedim jolaı Sashaǵa.

— Bilmeı turmyn sony. Janymyzda júr edi, záresi ushyp qashyp ketken ǵoı.

Bizdi avıasıa desanttarynyń brıgadasyna ákeldi, qyzyl ásker bıletin, báteńkemizdiń baýyna deıin sypyryp aldy da, «gýbaǵa» jaýyp qoıdy.

«Gýbalary» qańyrap tur eken. Sasha ekeýmiz birimizge birimiz qarap otyrdyq. Sasha kózáınegin súrtti de:

— Túkke turǵysyz birdeńe boldy ǵoı, a? — dedi.

— Iá, — dep kelistim men de. — Aqymaqtyq boldy.

— Sen bilesiń be, — dedi kenetten Sasha, — men qyzyǵyp otyrmyn. Olardy túsinemin. Desantshylardy aıtam. Olardyń kórmegenderi joq, endi kelip ózimizdiń qalada... biz, tártip saqtaýshylar! Kúlkili! Solaı emes pe?

Sasha fılosof bolatyn, oılanýdy, pikir aıtýdy unatady. Mundaıda men oǵan eshteńe aıta almaımyn.

— Solaı shyǵar...

Ol kózáınegin alyp, taǵy súrtti. Sodan soń:

— Men senen suraǵym kelip edi... Sen... qalaı desem eken... Seniń bireýiń bar ma?.. Kimdi súıesiń? — dedi.

Men únsiz basymdy ızedim.

— Óte súıesiń be? Shynymen?

— Óte...

Ózim, shamasy, naǵyz myljyń bolyp shyqtym ǵoı deımin.

Natasha jaıly uzaq sóıledim. Meniń áńgimem boıynsha, Natasha maǵan ǵashyq, meniń erkekke tán sabyrlylyǵymnan azap shegedi, mensiz ómir súrýge joq bolyp shyqty. Maıdannan jıi-jıi hat jazyp turady...

Sasha buryn menen bul jaıly suraǵan emes. Men de odan suraýǵa uıalatynmyn.

Endi Sashanyń ózi aıtty:

— Maǵan da bizdiń stýdıadaǵy bir qyz unaıtyn. Árıne, ol eshteńe sezgen emes. Keıinnen onyń Venka Holodılınmen súıiskenin bildim. Mine, mundaı da bolady...

Ertemen kezekshi bizge qoımaljyń balyq sorpasy men bir-bir úzimnen nan ákelip berdi.

— Kúsh jıyp alyńdar, jigitter, — dep kúlimsiredi. Qarnymyz ashyp otyrǵan. Ekeýmiz de kotelokqa bas qoıdyq. Qasyq bermedi: umytyp ketti me, álde desanttar «gýbasynda» qasyqpen tamaq ishýge bolmaı ma. Sodan soń keshegi aǵa leıtenat kelip, kútpegen jerden jyly shyraı bildirip, qamqorsı sóıledi:

— Heci bar, balalar. Qalyńdar. Bizde bólim ǵoı. Senderde ne: vınokl qaraý. Biz erteń qaıta jasaqtalamyz, sodan soń iske kirisemiz. Dokýment jaǵyn qatyryp beremiz — qalanyń komendanty ózimizdiń adam. Al mektep bastyǵymen kelisemiz.

Biz únsiz bir-birimizge qaradyq. Múmkin durys ta shyǵar?

Aǵa leıtenant bizdiń úndemegenimizdi kelistige joryp, qýanyp ketti:

— Mine, durys. Sender aqyldy, jaýynger balalarsyńdar! Kórinip tur. Ókinbeısińder. Búgin biz senderdi sekirtip jattyqtyramyz. Samoletten sekirip kórip pe edińder?

Biz taǵy bir-birimizge qaradyq.

— Joq. Mádenıet parkindegi munaradan sekirdim, — dedim.

— Ol túk emes. Alǵashqyda kúrdeli bolmaıdy, — dep aǵa leıtenant jubata sóıledi. — Jaıymen kidirip sekirý, bárinen kózdegen jerge dál túsý qıyndaý. Al, jalpy sekirý op-ońaı...

Aǵa leıtenant bizge senimmen, kúlimdeı qarady.

— Al, keshe, balalar... Ashýlanbańdar Kapıtan ekeýmiz eptep... Ózderiń túsinesińder ǵoı, qyzýlaý edik. Ondaı-ondaı kimde bolmaıdy!

Bul kúngi oqıǵalar kózdi ashyp jumǵansha birinen soń biri ótip jatty. Bir saǵattan keıin bizdi eshqandaı jattyǵýsyz parashúttan sekirý úshin áýege kóterdi, eski tramvaı sekildi selkildegen «Dýglas» aerodromnan bir aınalǵanda, esikti ashty da:

— Sekir! — dedi.

Biz qorqyp ne qýanyp úlgermesten, ózinen ózi jaıylǵan parashúttyń astynan bir-aq shyqtyq.

Jerge túsken soń, ózimizdiń tiri ekenimizdi sezdik. Taǵy da aýaǵa kóterildik, endi ekeýmiz emes, ózimiz sekildi on shaqty balamen birge. Qyzyq bolǵanda — balalardyń bireýi qoryqty, ony samolet esiginen ıterip te shyǵara almaı qoıdy. Biz oılanbastan jáne aman-esen qardyń betine tústik. Bizge unady.

Túske qaraı bizdi izdep leıtenant Býnkov keldi.

— Joldastar, sender mazasyzdanbańdar. Bular myna isteri úshin jaýap beretin bolady. Protopopov keshe bizge bárin aıtty. Bulardyń azdap iship alǵany da anyqtaldy...

Biz úıge, mektebimizge oralǵanda, Býnkov bizdi kapıtan Katonınge apardy. Býnkov qalaı bolǵanyn baıandap bolǵansha, biz mektep bastyǵynyń aldynda, kúnahap adamdaı, ıyǵymyzdan sý ketip, tura berdik.

— Balalarǵa sený kerek, — dedi aqyrynda Býnkov, anaý pálendeı eshteńe demese de. — Sený kerek jáne tekserý de kerek, árıne. Biraq mindetti túrde sený kerek.

Bizdi eshkim umytpapty, izdep mazalary ketipti, qalany aıaǵynan tik turǵyzypty. Al, biz... Bizdiń desantshylarda qalǵymyz kelgenin eshkim sezbese de, ózimiz bir túrli qysylyp turdyq.

— Balalar, oıda joqta baılanysyp qalǵandaryńdy-aı! — dep uıyqtar aldynda tósegimizde raqattana kerilip jatqan Sasha ekeýmizge Volodá til qatty. — Al, men senderdi kórgen boıda qaraýyl bólmesine tarttym. Osylaı da osylaı, mektep basshysyna habarlaý qajet dedim. Sodan soń mektepke kelip, Býnkovqa da emes, birden Katonınge kirdim. Býnkovty shaqyrtqan sol. Men bolmaǵanda, «gýbada» arqalaryńdy biraz kúnge qyzdyratyn edińder...

Biz taǵy da ár túrli tańyrypqa áńgime soqtyq, sol kezde Volodá:

— Balalar, tegi maǵan da komsomolǵa ótetin ýaqyt boldy-aý dep oılaı berem. Qalaı qaraısyńdar?

— Árıne, ýaqyt boldy, — dep kelistim men.

— Sender maǵan kepildeme beresińder me? Men Býnkovqa aıtyp em, ol qoldaıdy.

— Men beremin, — dedim men. — Árıne, beremin.

-Sasha úndemeı qaldy.

— Sasha, sen she? — dep surady Volodá.

— Men be? Beretin shyǵarmyn.

— Mine, jaqsy boldy, balalar, — dep qýandy Volodá. — Senimderińe raqmet! Al men aqtaýǵa...

«Ońtústik-Batys jáne Don maıdandarynyń áskerleri Stalıngrad túbinde batyl qarsy shabýylǵa shyqty»...

Radıo men gazetter qýanta bastady.

«Soǵysqa bárimizdiń etimiz úırenip keledi. Erteli-kesh jumystamyn. Bári de jaqsy. Qapalanba. Tek qańyraǵan úıde túnde qıyn-aq. Qazir ózimizdiń úıde de emes, Nıkıforovtar turǵan úıde turamyz. Nonna esińde me? Olar evakýasıada ǵoı. Qalǵandarymyzdy tómengi qabattarǵa kóshirdi. Saqtyq úshin ǵoı. Maıdan habarlary qýantyp júr. Bári tezirek bitse eken. Sen nege hat jazbaısyń, tamaqtaryń qalaı? Bos mezgilde ne isteısińder? Pıonerler úıindegi dostaryńnan hat alyp turasyń ba? Álgi bir maıdanǵa ketken qyz, aty Natasha ma edi, hat jaza ma?..»

Ol maǵan hat jazbady. Tipti, meniń alǵashqy hatyma da jaýap bergen joq.

Úıden hat kúnara, keıde kúnde keledi. Men de anama jazyp turdym. Sodan soń Natashaǵa sırek jazýǵa tyrystym.

— Qoısaıshy óziń sony! — Volodá meniń ylǵı Lenın bólmesindegi ózime kelgen hattardan basqa bir hat kútetinimdi biletin. — Áıel zaty úshin basyńdy qatyryp... Onyń ústine ózi áskerde júrse! Óziń kórip júrsiń ǵoı olardy... Senimen isi joq bolar!

Men shynynda da kórip júrmin. Nege ekeni belgisiz, meniń kórgenim bireý: kınoteatrdyń janynan kapıtan men aǵa leıtenanttyń qorshaýynda ketken basqa Natasha. Úsheýi de kóńildi. Meniń Natasham da solaı júrgen bolar. Maǵan hat jazbaýy da sondyqtan...

Demalys kúni Volodá ekeýmiz qalaǵa shyǵýǵa ruqsat aldyq.

— Búgin sen menimen bolasyń! — dedi Volodá. — Bir úıge baramyz...

— Bilesiń be... Sasha da kezekte...

Meniń barǵym kelmeı tur. Degenmen kettik.

Toqyma kombınatynyń janyndaǵy tar úıden kartoptyń, tuzdy balyqtyń, jýanyń, átirdiń jáne belgisiz nárselerdiń ısi shyǵady.

— Men saǵan aıttym ǵoı: qyzdar degen — minekı!— dep Volodá bas barmaǵyn shoshaıtty.

Ázilqoı Volodá qyzdarmen tez til tabady eken. Tegi ekeýmiz tuńǵysh ret búıirimiz shyǵa toıdyq. Úsh bótelkedeı adamnyń qusqysy keletin birdeńe ishtik.

— Sen nege maǵan bulaı qaraısyń? Ádemi emespin be?

Qyz maǵan qarady — dóńgelek júzinde sheshek daǵy bar, qysyq kóz, qasyn qap-qara etip boıap qoıǵan.

— Óziń súıise almaısyń, — dep muńaıdy ol. Sodan soń: — Basqa bireý jaıly oılap otyrsyń ba? Men de sen týraly oılap otyrǵanym joq... Biraq ol joq... Qaza tapqan.

Óziń daıyndalýǵa beriletin saǵattardan artyq eshteńe joq!

Syrtta boran. Dalada qanshalyqty salqyn ekenin bilemiz. Kúnbe-kún tańerteńgi saǵat altyda kóıleksheń deneshynyqtyrýǵa dalaǵa shyǵamyz. Dál qazirgideı tas qarańǵy ári salqyn bolady. Al, klasymyz jyly. Syrtta boran ulyp turǵasyn, ishte odan saıyn jyly sekildi kórinedi. Biz gımnasterkalarymyzdy sheship, raqattanyp otyrmyz. Jaǵamyzdy tiktik.

Óziń daıyndalýǵa beriletin saǵattar, bylaı qaraǵanda, maǵynaly ótkizilýge tıis. Ótken materıaldardy qaıtalaý, qarý-jaraǵyńdy taǵy da tekserip qoıý, kıimderińdi retteý úshin beriledi.

Alaıda bul — ózińdi basqa ýaqyttaǵydan góri erkin sezinetin kez. İshki jáne baqylaý qyzmetteriniń ýstavynan basqa, Konan Doıldy, Shpanovtyń «Alǵashqy soqqy» degen kóp taraǵan romanyn nemese Vasılevskaıanyń «Kempirqosaǵyn» oqýǵa, jáı ózińshe áńgime soǵýǵa bolady.

Sodan soń ol jaıly oılaýǵa bolady.

Qıal — uly nárse! Men onyń maǵan degen mahabbatyn, onyń oılaryn, úmitin, tipti, maǵan joldanbaǵan hattaryn qıaldaımyn. Ózińdi daıyndaý saǵattary! Qıaldaýdyń, ózińdi óziń taldaýdyń, keıde ózińdi-óziń túkke turǵysyz dep sanaıtyn uly saǵattar!

Gazetter men radıo maıdannan qýanyshty habarlar jetkizdi — bul tragedıa! Bul, árıne, qýanysh qoı, biraq ol jerde bizdiń bolmaýymyz — tragedıa. Kóńilsiz habarlar kelip jatatyn jaqta taǵy da biz joqpyz, ol sol jerde júr. Basyńnan shyqpaı qoıatyn oılardan qutylý úshin jaǵańdy qaıta-qaıta tigip, myltyǵyńdy da tazalaı beresiń...

Jańa jyl qarsańyndaǵy osyndaı bir keshte mektepte kútpegen jerden komanda berildi:

— Turyńdar!

Biz bólimshe, vzvod, batareıa boıynsha sapqa turyp, ekinshi qabattaǵy zalǵa tústik. Munda bastyqtyń bári jınalypty. Olardan basqa ıyqtarynda qara syzyqshalary bar, beıtanys komandırler bar eken. Artılerıashylar!

Biz «tik tur» degen komanda boıynsha qatarlasyp turdyq.

Kezekshi leıtenant Býnkov bastyqqa bizdiń turǵanymyz týraly baıandady.

— Erkin turyńdar! — dedi kapıtan.

Mektep basshylary beıtanys komandırlermen qatar júrip, bizge qarap qoıyp, ózara áńgimelesedi. Bári biz kórmegen saltanat ári jumbaq jaı sekildi. Tipti osynsha bastyqtyń aldynda «erkin» turýdyń ózi ǵajap qoı!

— Al, jigitter, qalaı? Jaman emes qoı deımin? — degen beıtanys komandırlerdiń biriniń úni estildi.

— Jaqsy. Jaqsy jigitter, — dep mektep bastyǵy kúlimsiredi.

— Shynymen ketemiz be? — dep sybyrlady Sasha maǵan. — Al saǵan desantshy kerek bolsa!

«Árıne, maıdanǵa baramyz! — degendi qabaǵymnan tanytamyn. — Basqa qaıda? Jáne Jańa jyldyń aldynda! Tylǵa barmaımyz ǵoı endi!»

Júz elý balanyń bári osyny oılap turdy bilem.

Aqyry Katonın toqtap, alǵa shyqty.

Kezekshi leıtenant Býnkov «túzý tur» dep komanda bergeli jatyr edi, mektep bastyǵy qolyn sermedi:

— Kerek emes. Joldastar! — dedi ol bizge qarap. — Biz erteń jańa jerge bet alamyz. Saǵat 17°°-de stansıaǵa eshelon keledi. Ertemen qarý-jaraq, quraldaryńdy taǵy bir tekserip alyńdar. Batalón komandırleri men vzvod komandırleri qalsyn. Basqalaryńa demalýǵa ruqsat. Jaıly tún bolsyn!

Jaıly tún! Mundaı túnde jaıly jatatyndaı esalań bizdiń júz elý balanyń arasynda joq sıaqty.

Aramyzda kertartpalar da boldy, biraq biz mektep bastyǵynyń sózin aıtyp olardyń únin shyǵartpaı qoıdyq. Qarý-jaraq, quraldardy tekserý — bul nemene? Oıyn ba?

— Iá, balalar, bul tegin emes! — dedi Volodá. — Tańǵa deıin tiri bolaıyq, qaıyrly tún!

Qaıyrly tún! Degenmen Volodá myqty eken — qor ete tústi. Al men bul túni Sashaǵa Natasha týraly aıttym. Onyń qyryq birden beri maıdanda ekenin, jalpy ol týraly oılarymnyń bárin aıtyp shyqtym.

— Ol menen úsh jastaı úlken — dep moıyndadym Sashaǵa.

Sasha jastyǵyn aýdaryp salyp, kózáınegin túzetti sodan soń. Ol qazir men kútpegen bir nárse aıtatyndaı kórindi.

— Nesi bar, — dedi aqyrynda Sasha. — Jalpy jasta turǵan ne bar eken!

— Men de solaı oılaımyn...

— Degenmen maǵan onyń qashyp ketkeni unamaıdy, — dedi Sasha kenet. — Uıyqtap jatqany da. Osyndaı túnde!

— Kim?

— Mynany aıtam. — Sasha uıyqtap jatqan Volodáǵa qarady.

— Anada... Al biz oǵan kepildeme berdik. — Jaraıdy, qaıyrly tún!

— Onyń ne, Sasha! Volodá jaqsy jigit. Qarashy, jurttyń bári ony jaqsy kóredi. Tipti Býnkov ta...

— Býnkov, ras, jaqsy. Jaraıdy, jaraıdy. Jaqsy uıyqta, — dep qaıtalady Sasha. — Men jaı ózim ǵoı...

1943 JYL

Moskva ústinde salút berilip jatty. Ońtústik-Batys, Kalının, Soltústik-Kavkaz, Ońtústik, Ortalyq, Prıbaltıka maıdandary shabýylǵa shyqty. Kún saıyn — azat bolǵan qalalar. Kesh saıyn — jańa salútter.

Meni bári jalyqtyrdy. Hırýrgıa bólimshesiniń uzyn korıdoryndaǵy eń túkpirde turǵan qara kóleńke myna palata da, taqyl-tuqyl tamaq berip, erteli-kesh qyzýyńdy ólsheıtin gospıtáldyń birsaryndy kóńilsiz tirligi de, men ylǵı kazarma úılerimen qorshalǵan aylaǵa qarap otyratyn bulyńǵyr tereze de, eki aı boıy bitpeı gıps salynǵan aıaǵym — bári mezi qylyp jiberdi. Bir jumadan beri baldaqpen júrgenim de sergitpeıdi. Jalǵyz baldaqpen qalaı jáne qaıda sekiresiń.

Kúntizbe qazannyń aıaǵyn kórsetkenmen, Moskvada qys túsip ketti. Gospıtál Sokolnıkıde — ýnıversıtettiń burynǵy jataqhanasynda. Bul ózi kishigirim qala, buryn qandaı bolǵanyn elestetý qıyn. Men buryn stýdentter jataqhanasy degendi kórgen de emespin. Qazir bul jataqhanalardy ońyp ketken halat kıgen, kóńilsiz, eshteńemen isi joq júzdegen jaralylar mekendeıdi. Aýyr jaralylardy kózden tasa ustaıdy. Olardy dárigerler, sestralar, kútýshiler jáne palatadaǵy kórshiler ǵana kóredi. Olar ólgende de denelerin jaýyp, kórsetpeı, burynǵy qoımanyń bólmesindegi morgke alyp ketedi.

Meniń armıaǵa kelgenime bir jyl boldy. Bul maıdanda úlken oqıǵalar bolǵan jyl edi. Jaralylardyń ishindegi naǵyz jaýyngerler (meniń syńarym emes) maıdandaǵy jańalyqtar jaıly jarysa aıtyp, dýyldasady.

Naǵyz jaralylardy men sırek kórdim. Dálizde az ǵana qydyrystap júrgen kezderimde, jara tańatyn bólmede ǵana kórem.

Bólimshedegi biz jatqan eki oryndyq jalǵyz palataǵa ózim sekildi jaýyngerler túsedi: shyǵyp ketken, synyp qalǵan, onda da urys dalasynda emes, Moskva kóshelerinde, deneshynyqtyrý sabaǵynda.

Olar ózderiniń mahabbat maıdanyndaǵy júris-turystaryn maqtan etip, sodan soń maǵan qosylyp tylda júrgenderdiń qaıǵyly taǵdyryn aıtyp muńaıady.

Birde jasamys starshına kórshim boldy. Men ábden zerigip kettim. Starshına jarǵa qarap jatyp alady, meni ǵana emes, jalpy eshkimdi kórgisi kelmeıtindeı.

— Sen tańdanba, — dedi maǵan menen basqanyń bári Verochka dep ataıtyn medısınalyq sestra Vera Mıhaılovna. Ol menen on jastaı úlken. — Bul kisiniń óz qaıǵysy bar. Ómir súrgim kelmeıdi deıdi. Ekinshi ret «qara qaǵaz» alypty — kishi balasy qaza bolǵan. Úlkeni qyryq birinshi jyly qaza tapqan. Saǵan qaraǵysy kelmeıtini sondyqtan. Múmkin, sen ulyna uqsas shyǵarsyń ne qurdas bolarsyń... Al, basqa eshkimi joq bilem.

Men Vera Mıhaılovnadan qorqatyn edim, álde uıalam ba. Ol maǵan kishkentaı bala dep qaraıtyn sekildi.

Gospıtáldaǵy dárigerler aýrýlardy túrlishe qaraıdy. Kóbine emdeýshi dáriger men sestra, keıde bólimshe bastyǵy tolǵan dáriger, sestralarmen birge júrip tekseredi.

Osyndaı úlken tekserýdiń birinde:

— Gýrıı Mıhaılovıch, meni basqa palataǵa aýystyryńyzshy, — dedim.

Basqa palatalardyń bári bizdikinen úlken, sonda barsam tezirek jazylyp keterdeı kóremin. Jáne palatanyń bárinde qulaqqa qoıyp tyńdaıtyn radıo bar, sonyń ózi-aq zeriktirmeıdi. Bir kezde kir qoımasy bolǵan bizdiń palatada radıo núktesi de joq. Tipti maıdan habarlaryn da tyńdaı almaısyń! Shoqsha saqaldy, alasa boıly bólimshe meńgerýshisi aıaýshylyqpen júzime qarady:

— Bolmaıdy, kógershinim! Qaraı gór! Odan da taǵdyryńa alǵys aıt, mundaı synyqtardyń jazyla qoıýy... qaıta baqytty ekensiń. — Gýrıı Mıhaılovıch meniń gıpsti aıaǵyma qarap qoıdy.

Men baqyttymyn dep júrgenim joq.

Qyryq birinshi jyly maıdanǵa ene bergendeı bolyp edim, alaıda onda birneshe saǵat qana boldym. Qyryq ekinshi jyly óldim-taldym dep áskerı mektepke kezigip em, ol da ońbaı shyqty! Mektepte júrgende janym jek kóretin logarıfmder men sınýs, kosınýstarǵa taǵy jolyqtym. Qudaı bergende, úsh aı ótpeı bizdi jyly mashınaǵa tıep aldy da ketti. Soǵysýǵa kele jatyrmyz dep mázbiz. Kele jatqan jerimiz — Gorohoveskidegi oqý polky bolyp shyqty! Kásibimiz — masamen kúresý, baıaǵy baspahana jumysy. Endi, mine, gospıtál. Bir jyldan astam bolmaǵan Moskvaǵa eki kúnge baryp kelýge suranyp shyǵyp em — sol kúni mashınanyń astyna tústim. Qalaı deńiz? Kóshe tártibin baqylaıtyn soldattyń kesirinen — kóshemen nege júresiń dep jarmasa ketkeni.

Ol ózinshe myjyp aqylyn úıretip jiberip edi, endi kósheniń arǵy betine shyǵamyn degenshe bolǵan joq — tizemniń synyp ketkenin bir-aq kórdim.

Baqytty deıdi.

Qazir Gorohoveskidegi lagerdi, ózimizdiń polkty, batareıany, vzvodty, Sasha Barınov pen Volodá Protopopovty, Býnkovty eń bir úırenshikti jaqyndardy eske alǵandaı elestetemin. Olardyń daýsyn estigendeı, júzderin kórgendeı bolamyn. Mine, starshına vzvodty tamaqqa ákele jatyr, ádettegishe «Án shyrqa!» — deıdi, buryn men bastaıtyn edim. Endi kim eken? Árıne, bireý tapqan bolar. Ózimiz aıtatyn ánderdi estigendeı bolam, óıtkeni olardyń bary ekeý: «Belorýssıa aıaýlym, Ýkraına altynym! Senderdiń jas baqytyń...», — dep bastalatyn bireýi. Ekinshisi — «Qıyr shyǵys, toıtarys ber! «Qyzyltýlym, batylyraq urysqa!» Mine, batalón komandıri leıtenant Býnkov úıdiń ishindegi tártip máselesin qarap júr: starshınany qolǵa alyp jatyr, anaý kózderin jypylyqtatady. Bul onyń abyroıymdy aırandaı tókkenińiz ne, joldas batareıa komandıri, — degeni. Al batalón komandıri muny jaqsy biledi, biraq ol tyqańdaǵan bastyqtardy jaqtyrmaıdy, qaıta balalardy unatady. Volodá ádettegishe qaljyńbastanyp júr. Al, Sasha murnyn tartyp qoıyp, kózáınegin súrtken kúıi qabyrǵa gazetin shyǵaryp jatyr. Sol úshin ony asqanadaǵy kezekshilikten bosatqan. Sasha qazir — batareıanyń komsorgy.

Al, Sashanyń qyzmeti kúlkili jáne sodan ózi keremetteı qysylady. Kaptenarmýs — jazýshy... Árıne, mekteptegideı emes, qazir jurttyń báriniń mamandyǵy ár túrli. Men, máselen, taıaqpen barlaý jasaımyn. Leıtenant Býnkov — bizdiń topografıalyq barlaý batareıasynyń komandıri. Al, leıtenant Sokolov — bizdiń vzvod komandırimiz. Bizde foto barlaýshy vzvod degen paıda boldy. Al burynǵy mektep bastyǵy Katonın — endi polk shtabynyń bastyǵy. Qazir mekteptegideı emes, polkta adam kóp, biraq Katonın «ózimniń balalarym» dep bizdi umytpaıdy. Mysaly, osy sátte maıor túski tamaqtan keıin jerkepedegi «óziniń balalaryn» aralaýǵa kirgen shyǵar — túski úzilis kezi, arbıǵan eki qabat jer úıdegiler túgel, shtabta da tynyshtyq. Jalpy men ár mınýt, ár saǵatta olardyń ne istep jatqanyn elestete alamyn.

Biz Gorohoveskige birinshi qańtardyń qarly tańynda kelgenbiz. Ilıno stansıasynda qart soldat-kezekshi bizdi qarsy alǵany áli esimde:

— Oh, súmelekter! Senderdi jel aıdap keldi me?! — dedi. Gorohovesk lagerleri týraly ár túrli ańyzdar bar. Jetpis bes metr qum, qumdy shuqyp qalsań búrge. Qysta búrgeler jerkepelerge jınalady, tipti, soldattar uıyqtaıtyn jýsannan da jasqanbaıdy. Aınalada tiri jan joq, biraz jerde Gorohovesk qalasy ǵana bar.

Búrge men qum óz aldyna. Qumnyń aınalasy — batpaq.

Buǵan qosa masasy taǵy bar. Masa degen búrgeden de jaman ǵoı. Búrgeden qyshyma bolsań, masadan bezgek bolasyń. Lagerdiń tamaǵy da... Ári ketse úsh aı tózersiń, odan ári — áı, bilmeımin.

Al qazir men sol Gorohovesk lagerin qyzyǵyp esime alamyn. Sonda qaıta baryp, balalarmen taǵy birge bolý úshin ne surasa da berer edim...

Qysqy boran tuldanyp
terezeni qaǵady.
Soldattar sál muńdanyp
yńyldap án salady.
Pesh órtenip tur janyp,
jyly tósek — mekeniń.
Umytady sonda jurt
syrtta soǵys ekenin.
Eske alady tamsanyp
úıdi, sonaý ómirdi.
Olar toıdy qarsy alyp
júrgen bolar kóńildi.
Tastaı túnek bul jerde,
ólim tunǵan bir ǵalam:
jalyn keship júrgende,
tóbeńnen oq zýlaǵan.
Qaırat berip sonda da
bir-birine sóıleıdi:
— Jyǵylarmyz orǵa da,
biraq baqyt ólmeıdi.
Qysqy boran tuldanyp
terezeni qaǵady.
Soldattar sál muńdanyp
yńyldap án salady.

Onda maǵan hat ta kelgen bolar endigi. Úıden emes — anam kúnde derlik gospıtálǵa kelip ketedi, jazýy, sózine deıin maǵan óte tanys hattardy aıtam...

Qazan meıramynan keıin men taǵy jalǵyz qaldym. Starshınany operasıa jasamaı-aq shyǵaryp jiberdi.

Meniń jaǵdaıym táýir sıaqty, Gýrıı Mıhaılovıch aıaǵymdy qarap:

— Endi, kógershinim, aýnap jata berme! Júrý kerek, júrý. Emdik baǵyttaǵy jattyǵýlar jasaý qajet. Eki kezek, joq, úsh. Sestra, jaralyny qadaǵalańyz, — dedi.

Gospıtálda aýrýdyń bárin jaralylar deıdi.

Men júrdim, jattyǵý jasadym, palatada jalǵyz qalǵanda taǵy jalǵastyramyn. Gıpsti alyp, synǵan jerimdi qatty etip baılap tastady. Tezirek bitse eken, tezirek!

Bir keshte, jatar aldynda palatada jattyǵý jasap jatyr edim, Vera Mıhaılovna kelip qaldy. Men aıaǵymdy qozǵap turyp esiktiń ashylǵanyn da baıqamappyn.

Sestrany kórgende, sasyp qaldym.

Jamylǵyny tartqyshtap:

— Sestra, aıaǵymdy jetildirip... Gýrıı Mıhaılovıch aıtqan jattyǵýlar... — dep mińgirledim.

Men ne dep turmyn, dárigerdiń ne degenin Vera Mıhaılovnanyń ózi de estidi ǵoı.

Alaıda Vera Mıhaılovna úndemedi. Til qatpastan tósegimniń janynda, ózime qadalyp tura berdi... Qaraǵany bir túrli, kúnde dárigermen kelip júrgendegi qarasy emes: onda gradýsnık salady, alyp ketedi, halyń qalaı dep suraıdy.

Qazirgi bet-júzi de ádemi. Bala kezimde kórip, qol jetpesteı armandaıtyn sulý áıelderge uqsaıdy. Men olarǵa ólerdeı ǵashyq bolatynmyn, biraq bul týraly ózimnen basqa eshkim bilmeıtin.

Meniń túrim onsha bolmasa kerek.

— Sen ne, aınalaıyn? — Vera Mıhaılovnanyń daýysy da ádettegiden basqasha shyqty.

Kenet men onyń júreginiń tarsyldap turǵanyn estidim. Álde óz júregim be eken? Ernim de qurǵap qaldy.

Men ne degenimdi ózim de bilmeımin, birdeńe dep mińgirlep, kórpemdi keýdeme tarta tústim.

Ol meniń tósegime otyryp, meniń qolymdy ustady da:

— Qoryqpa, aqymaq, qoryqpa! — dedi.

Men bárin bilem jáne túk bilmeımin. Sol sátte ne bolǵanyn túsine almadym.

Ol meniń betimnen, tamaǵymnan súıip, qolymdy óziniń órtteı ystyq betine taqady, men buryn-soń basymnan keshpegen bir raqat kúıde jata berdim.

— Qushaqta meni, qushaqta! Sen bala emessiń ǵoı... Seniń taza, pák ekenińdi bilemin. Basqalar ózderi júgiredi... Men olaı istegim kelmeıdi... Meni qushaqta, aqymaq! — dep jalyndy.

Sol sátte onyń daýsy Natashanyń daýsyna uqsap ketti. Tek sózderi ǵana onyki emes.

«Natasha! Natasha! Úndeme! Sóıleýdiń keregi joq!» — dep ishimnen aıtyp jatyrmyn.

Maǵan jaqsy bolǵanmen, kenet ózimniń qushaqtaı almaıtynymdy sezdim. Qushaqtaý túgili, jaqyndaı alatyn emespin.

Al, ol kenet jylap qoıa berdi — qyzǵa usap selkildep jylady:

— Men bárin bilemin. Bilemin! Meniń sábıli bolǵym keledi, taza, pák, quıttaı... Sol úshin ómir súrip, erkeletkim keledi...

Ol palatadan atyp shyqty. Men ári uıalyp, ári janym ashydy...

Ertesinde Vera Mıhaılovna kúndegisindeı palataǵa keledi. Qoltyǵyma gradýsnık saldy, tereze perdesin ysyryp, jeldetkishti ashty. Sodan soń meniń janyma kidirip, qyzýymdy baıqaıyn degendeı, qolyn mańdaıyma basty.

— Keshegini esińe almaı-aq qoı! Jáı, bári ótedi, — dedi de, shyǵyp ketti.

«Qymbatty dostym!

Sen gospıtáldan shyqpaı qoıdyń ǵoı. Saǵan keleıin dep jınalyp edim, Katonın men Býnkov ta jibergen. Komsomol jumysynan shyǵa almadym. Búgin seniń qýanyshty hatyńdy aldym: gıpsti alsa, jaqyn arada kelesiń degen sóz!

Bizde bári jaqsy. Usaq-túıek oqıǵalar jaıly kezdeskende aıtarmyn. Eń basty másele — maıdanǵa jiberý týraly sybys joq.

Soldat ǵylymynan bas almaı júrgen jaı bar. Sen mazalanba, oqyp jatqanymyz — baıaǵyda óziń bardaǵylar. Saǵan úsh hat jiberip otyrmyn. Seniń kútip júrgenińdi bilemin. Basqa hattardy, ózińniń buıryǵyń boıynsha, alyp qoıdym. Tezirek jazyl. Sensiz ishim pysyp júr.

Bárinen sálem! Aıtpaqshy, Volodány quttyqtaýyńa bolady, ol — efreıtor boldy.

Qushaqtaımyn.
Ózińniń Sashań».
«Salamatsyń ba!

Seniń bes hatyńdy bir kúnde aldym. Netken baılyq! Janymdaǵylardyń bári qyzyǵady: hat alýdan birinshi oryndamyn. Bul úshin saǵan raqmet! Mamam da jazady, biraq sendeı jıi emes. Ol da aman kórinedi. Múmkin, men mamama seniń anańa baryp tur, qajet bolsa kómektes dep jazarmyn? Jazyp jiber, jaraı ma? Uıalma. Men seniń tek hat jazǵanda ǵana batyl ekenińdi bilemin.

Oınap aıtam ǵoı. Al senen shyndap ótinetinim — oıyńa kelgendi jaza berme budan bylaı. Ekeýmiz jaqsy dostar bolyp qalaıyq.

Hatym qysqa bolsa keshir. Kópten jazbaǵanyma da renjime.

Saý bol!

Natasha».

«Salamatsyń ba!

Hattaryń úshin raqmet! Qatelespesem, men saǵan hat jazyp jibergeli taǵy eki hat keldi ǵoı deımin.

Men senen hat alǵandy jaqsy kórem. Olarda balalyq shaqtyń elesi bar, — sen ashýlanba — shynynda da balanyń haty tárizdi. Al seniń maıdanǵa barsam degenińniń ózi — balanyń armany. Munda sen oılaǵannan góri basqaraq. Seniń qaýipsiz jerde bolǵanyńa qýanamyn.

Ózim týraly saǵan ne aıtam? Jumys isteımin. Bizdiń sharýa, byltyrǵyǵa qaraǵanda (qyryq birdi aıtpaǵannyń ózinde) edáýir jaqsy. Soǵys keshikpeı bitedi dep úmittenemiz.

Sen ósip ketken bolarsyń.

Aman bol.

N».

«Salamatsyń ba!

Seniń hatyń meni ári qýantyp, ári tańdandyrdy. Qýantqany — seniń hatyń bolǵany. Al tańdandyrǵany — sen orden alǵanym, jaralanǵanym jaıly bárin qaıdan bilesiń? Múmkin sen Moskvada shyǵarsyń, úıge baryp mamamnan estidiń be?

Quttyqtaǵanyń úshin úlken raqmet!

Jaralanǵanym týraly, tipti aıtýǵa turmaıdy. Baıaǵyda, aqpanda boldy ǵoı. Qolymdy oq jyryp ketken. Sol kezde orny úlken tyrtyq bolyp qalady-aý dep ýaıymdaǵam. Tyrtyq onsha úlken emes. Bir jamany kórinip turatyn jerde.

Sen kópten menen hat alǵanym joq dep jazypsyń. Ashýlanba! Endi jıi jazamyn. Hat almaǵanda kóńilsiz ekenin men túsinemin, sondyqtan seniń meni umytpaı júrgeniń úshin raqmet! Endi óziń jazǵan bir jáı týraly. Iá, súıemin. Bir adamdy unatamyn. Men qatygez bolǵym kelmeıdi. Óziń suraǵasyn saǵan ótirik aıtqym da kelmeıdi.

Men saǵan bizder naǵyz dostar bolyp qalamyz dep aıttym da, jazdym da ǵoı. Durys emes pe?!

Hattaryńdy kútemin!

Umytpa jáne ashýlanba!

Natasha».

Nege?

Komısıa — bitti degen sóz! Komısıa ádette jaralylardy bosatyp, aýrýlardy úılerine qaıyrady.

Komısıa eki jumaǵa demalys berdi, men úıge tarttym. Áýeli tramvaımen Sokolnıkıǵa jettim de, ári qaraı metromen kettim. Arqamdaǵy qapshyǵymda eki jumaǵa berilgen tamaq bar. Anama qur qol kelmeıtinime qýandym.

Eki juma! Qamsyz erkindik! Áskerı formany sheship, jáı azamattyq kıimmen júrýge bolady. Al, bas she? Tyqyr bas báribir ustap beredi. Áskerı baqylaýshylar jaı adamdardy da tekseredi. Sondyqtan formamen júre berýge týra keledi.

Búgin mindetti túrde úıde bolam. Onyń ústine kún demalys. Úıde anama kómektesemin. Al, erteń she? Múmkin, erteń Natashanyń úıine kirip shyǵarmyn? Joq. Ótkendegi hattan keıin... Joq, onda barmaımyn. Odan da Moskvany aralaımyn. Múmkin, kınoǵa kirermin. Al, eger pıonerler úıine kirip shyqsam? Sasha da qýanyp qalar edi. Pıonerler úıine erteń-aq baryp shyǵýǵa bolady. Joldastardy taýyp alǵan jaqsy bolar edi, biraq kimdi? Bireýleri áskerde, endi bireýleri evakýasıada. Moskvada qalǵandardan eshkim habarlasty ma dep anamnan surarmyn. Al, búrsigúni she?

Men syltymaýǵa tyryssam da, aıaǵym kónbeıdi. Tramvaıda túregep turdym. Metroda maǵan oryn berdi. Otyrmaımyn desem de, ishimnen «jaraly jaýynger» dep qabyldady dep maqtanyp turmyn.

Anam kútip otyr eken. Maǵan bıdaı botqa pisirip, amerıkalyq kolbasa saqtap qoıypty.

— Qansha kúnge? Kóp ýaqytqa ma? — dep anam birden surady. — Neshe kúnge jiberdi?

— Kóp ýaqytqa, mama, — dedim. — Eki kúnge, búgin jáne erteń. Búrsigúni — bólimge!

Lagerge kesh jettim. Birazyn kórip úlgerdim, Býnkovty, Sokolovty, tek Sasha jáne Volodámen uıyqtar aldynda ǵana kezdestim. Olar kezekte eken — Sasha baqylaýda, Volodá asqanada. Ekeýi de jurt uıqyǵa jatqan kezde oraldy.

Biz baıaǵysha tósekke shyǵyp alyp, áńgime soǵýǵa kiristik. — Kelgenińe yrym jasaıyq, — dep sybyrlady Volodá. — Men azdap saqtap edim.

Ol jastyǵynyń astynan ba, qutyny alyp, aýzyn burady da:

— Má, jut! — dep sybyrlady.

— İsh, — dedi Sasha.

— Bul ne?

— Bol, ish, — dep Volodá taǵy sybyrlady.

— Endeshe seniń joǵarylaǵanyń úshin! — dedim Volodáǵa.

— Seniń aman oralǵanyń úshin! — dedi Sasha. Men kóbirek urttap jiberdim de, dem ala almaı qaldym. Menen keıin Sasha urttady.

— Taza spırt, 96 gradýs, — dep qoıdy Volodá. Codan soń ne bolǵany este de joq. Túnde biz kezekshiniń janyna barǵanymyz, ishkóıleksheń kóshege shyqqanymyz — biri esimde joq. Bizdi tósegimizge ákelip starshınaǵa «jazalamańdar!» — dep buıyrǵan Býnkovpen de ne jaıly sóıleskenimizdi bilmeımin.

— Batalón komandırine raqmet aıtyńdar, — dedi kezekshi starshına. — Eger kezekshi Býnkov emes basńa bireýi bolǵanda, dalada, qarda qalatyn edińder!

Tańerteńgi deneshynyqtyrý men kezekti tekserýden keıin Volodá bizge bos qutyny kórsetti:

— Bárin taýsyppyz! Jáne qur ózin ishippiz!

Anamdy aldap, demalysymdy túgel úıde ótkizbegenime ishimnen ókinip, oılap júrdim. Tyldaǵy soldattyq ómirime qaıta oralǵanda oıladym. Anamnan hat kelmegende ókinip júrdim.

«Soǵysqa úırenip kelemiz ǵoı, — degen burynǵy hattaryn esime aldym. — Tek túnderde qańyraǵan úıde qorqynyshty». Úı shynynda da qańyrap tur eken, kórdim. Basqa úı, basqa bólme. Anam da bóten úıde júrgendeı sezinetin tárizdi.

Juldyzdar joq aspanda,
dala syrly.
Turmyn jalǵyz eske alyp
anashymdy.
Meni ómirde ózińdeı
saǵynar kim...
Anashyma máńgilik
qaryzdarmyn.
Bári ótedi kóktemdeı -
tań da, úmit te...
Ana ǵana qalady máńgilikke...

Men eshqashan ana týraly óleń jazǵan emespin. Endi jazdym. Anamnyń bóten dıvanǵa jatyp, bóten stoldan tamaq iship júrgenin bilemin. Qabyrǵaǵa ilingen ákem men meniń sýretimnen basqasy da bóten sýretter.

Anam túnderde dıvanǵa otyryp, bizdiń sýretterimizge qarap otyrady.

Múmkin, anamnyń sol bólmede turǵany da jaqsy bolar. Ákem munda bolyp kórgen joq. Sonda da ol anamnyń da, meniń de janymda...

Klýb — bizdiń lagerdegi jer betine ornalasqan úılerdiń biri. Jerkepelerde soldattar men ofıserler turady. Jer úılerde — oqý klastary men shtabtar, sodan soń dárigerlik pýnkt pen Lenın bólmesi. Asqana joǵaryda, biraq azynaǵan barakta.

Al, klýb úıi — shynynda kádimgi úı. Syrtynan qaraǵanda úp-úlken bóreneden jasalǵan úp-úlken qurylys, ishi de edáýir; jıyrma úsh qatar oryndyqtary bar, sahnasy, tipti, kınobýdkasy da bar.

Bizdiń jaýyngerlik rýhymyzdy kóterý úshin jáne bolashaq urystarǵa daıyndaý úshin (ıaǵnı, biz ne degenmen urysqa qatysamyz degen sóz) bizdi batareıa, vzvodymyzben maıdangermen kezdesý ótkizýge klýbqa ákeledi.

Maıdanger, orden jáne úsh birdeı medali bolǵanmen, sózge sheshen emes eken.

— Kele jatyrmyn... Al, olar sol jerde... atyp jatyr. Biz de bastyq. Olar taǵy...

Ormanmen kelemiz... Shegindik. Taǵy atty... Meni jaralap ketti. Qorshap aldy. Bizderdiki atyp jatyr... Partızandarǵa keziktim. Birde kele jatyr edim...

Zal tolyp otyr. Biz sońǵy qatarda otyrǵanbyz, úzik-úzik sózderin ǵana estımiz. Sahnadan qyzaryp qysylǵan adamdy kórdik, sodan soń qaıta-qaıta:

— Kele jatyrmyn... Al biz kele jatyrmyz... — degen sózderin ǵana estidik.

Kenet oılamaǵan oqıǵa boldy. Eńbegi sińgen maıdanger qolyn bir siltedi de, prezıdıýmǵa burylyp:

— Mine, Býnkov joldas otyr. Biz onymen basynan bastap birge boldyq. Qalaı bolǵanyn sol aıtsyn, — dep júre berdi.

Biz, topograftar, birinshi bolyp qol soqtyq (Býnkov maıdanda bolǵan), sodan soń búkil zal dúrildeı qol shapalaqtady.

— Nege men aıtamyn, Savelıı Karpovıch? — Býnkov ornynan turdy. — Zalda leıtenant Sokolov otyr. Ol maıdan joldarynda biz ekeýmizden az júrdi me? Al, maıor Katonın she? Joldas maıor, sizdi ekinshi ataǵanyma keshirińiz. Grodnodan Moskvaǵa deıin jáne Lenıngradty qorǵaýda boldy. Prezıdıýmda, zalda mundaı adamdar qanshama!

Býnkov árbir famılıany ataǵan saıyn zal qol soǵyp otyrdy. Býnkov otyra bergende, zal odan saıyn dýyldap ketti.

— Volod, Volod, men kórshim Protopopovty túrttim. — Al sen? Anada ne degeniń esińde me?

— Al, aıttym: Nesi bar eken? Men dál solaı degenim joq...

1944 JYL

Osydan bir aı buryn bizdiń pogondarymyzda «8» degen san bar edi. Bizdiń Segizinshi artılerıalyq oqý — barlaý polkynan ekenimizdi kórsetetin bul san da, jyldan astam taqqan pogon da bárimizdi de ábden jalyqtyrǵan. Búkil soǵys boıyna kýrsant bolyp júrý — abyroı emes!

Endi, mine, kýrsant emes, soldatpyz. Gorohoveskiniń lageri de artta qaldy. Eki juma jyly mashınada Rossıa, Ýkraına — meniń ómirimdegi uzaq saparym. Smolensk, Bránsk, Kıev, Vınnısa, Tıraspol, Lvov, Peremyshl. Bul jerlerde soǵys júrip ótken.

Bizdiń pogondarymyzda «103» degen jumbaq úsh san bar. Qaıda bara jatyrmyz — bilmeımiz; biletinimiz — maıdanǵa kele jatyrmyz. Biz endi 103 artılerıalyq barlaý dıvızıonnyń jaýyngerlerimiz.

Ras, basqalardan ereksheleý soǵysatyn bolamyz. Bizdiń soǵystaǵy isimizdi «jumys» dep ataýǵa bolady. Teodolıt jelisin tartamyz, stereoturbalarmen dushpan qarýynyń oǵyn ańdımyz, nemis batareıalarynyń dybysy boıynsha olardyń turǵan jerin jazyp alamyz, nemis qorǵanysynyń oryndaryn sýretke túsiremiz. Osynyń bári — bizdiń artılerıanyń qyzmeti dep atalady.

Biz eki júzge taıaýmyz. Soldattardyń bári — qurbylas moskvalyqtar. Serjanttar men starshınalar olardan sál eresek, degenmen bári de jas. Tek ofıserler ǵana otyz jasqa taıap qalǵan ne otyzdyń ishindegi «qarttar». Dıvızıon komandıri maıor Katonın boldy. Bizdiń baqytymyzǵa, batalón komandıri bolyp jaqynda aǵa leıtenant ataǵyn alǵan Býnkov taǵaıyndaldy. Vzvod komandıri de burynǵy, leıtenant Sokolov. Ne degenmen ózimiz ǵoı!

Mende endi myltyq, protıvogaz, dúrbi, «veshka» dep atalatyn aq, qyzyl jolaqty, ush jaǵy temir taıaq bar. Bul — negizgi qarýym. Jańa qyzmetim boıynsha, men ala taıaǵymmen jurttyń aldyna túsip, júgirip otyryp, qaı jerde barlaý jumysyn júrgizýge bolatynyn zertteımin. Kóńildi, ári tez oılaýdy talap etetin jumys. Qalaı bolǵanda da, teodolıt júrgizgennen ne esepteýshi bolyp uzaqty kún Bradıs kestesimen áýrelengennen artyq.

Bizdiń eshelon túsiniksiz áriptermen jazylǵan. «İezajsk»1 degen stansıaǵa keldi. Kelgenimiz polák jeri bolǵandyqtan, bul solardyń tilinde jazylǵany daýsyz, biraq bizdiń eshqaısymyz orysshaǵa aýdara almadyq. Nemis jazýlary kórinbeıdi, tegi qurtqan bolý kerek.

Eshelonnan júk túsirý tez aıaqtaldy. Biz túrli áskerı mashınalardy: sharýashylyq vzvodynyń júk mashınalaryn, dybys ólsheýshiler men fotosýretshilerdiń arnaıy mashınasyn, eń sońynda soǵys kezinde shyǵarylǵan ústin taqtaımen japqan ózimizdiń júk «gazıkterin» platformadan túsirdik.

Asqanamyzdy qurtyp, quraldar salynǵan jáshikterdi túsirip boldyq ta, túski astyń pisýin kúttik. Jolǵa shyǵarda bergen qurǵaq taǵamdardy áldeqashan taýysqanbyz. Al, ystyq taǵamdy eń sońǵy ret burnaǵy kúni ishkenbiz.

Aspaz ben kezekshiler vokzaldyń janynda tamaq daıyndaǵansha biz emin-erkin raqattanyp stansıany sol jerde araladyq. «Alysqa ketpeńder» — degennen basqa komanda bolǵan joq. Kóńil-kúıimiz de kóterińki. Bizdi Smolenskige deıin shyǵaryp salǵan Gorohoveskiniń kúrtik qary men aıazynan keıin munda — polák jerinde, jeltoqsannyń ortasynda aýa raıy erekshe kórindi: kún kózi shyǵyp, jer balshyq, laısań, kók shóp kórinedi, qustar saırap jatyr. Shıneldi mashınaǵa tastadyq ta, omyraýdy aǵytyp, keýdeshemen kettik.

Vokzaldyń ishinde býfet bar eken. Eńgezerdeı eki jigit pen bir áıel satýshy. Olar bizge túsiniksiz óz tilderinde áńgime soǵyp tur, satyp alýshylar joq eken, soǵan qaraǵanda shamasy biz de olardy qyzyqtyrmasaq kerek, áıteýir bizben eshkimniń isi bolmady. Býfette úlkendigi ár túrli bótelkeler, appaq kishkentaı bólkeler, ystalǵan kolbasanyń kesindileri bar.

— Shet el! — dedi Volodá aýzynyń sýy quryp, tamaq jegisi kelip, ári yzalanyp. — Mańdaılary jarty qarys, al ózderi soǵysqa qatyspaıdy!

— Kimdi aıtasyń? — dedim men túsinbeı qalyp.

— Árıne, bizdi aıtyp turǵanym joq, — dep Volodá býfetshilerge qarady.

Vokzaldan shyǵyp, ózimizdiń asqanaǵa kelip edik, kóńil jubatarlyq eshteńe bolmady.

— Áli bir saǵatsyz tamaq daıyn bolmaıdy, qydyra turyńdar, — dedi.

Qydyrǵasyn durys qydyrý kerek qoı. Batalón komandırinen ruqsat alyp, qalaǵa kettik. Alǵashqy kezdesken poláktan qalanyń aty jaıly surap, túsine almaı, biraz turdyq.

— Nıs nıma! Vshısko German zabral vzıshko, — deı beredi ol bizdiń suraǵymyzdyń bárine.

— Qala qalaı dep atalady? Qalaı? — dedik biz.

— Eaısk? Seaısk?

— Lejaısk? — dedi aqyrynda polák qolyn shekesine aparyp. — Lejaısk! Iá, pan, solaı — Lejaısk.

Sodan soń ol asyǵa basyp burylyp ketti.

Sońymyzdan dıvızıonnyń basqa balalary qýyp jetti: júzi sábıdiń betindeı dóp-dóńgelek, sondyqtan biz Makaka atap ketken esepteýshi Vıtá Petrov, dybysshylardan (dybys ólsheýshi barlaý batareıasyn biz osylaı atap ketkenbiz) qyrǵyz Shúkirbek keldi.

— Typ-tynysh, — dedi Shúkirbek sál muńaıyp. — Bizdiń jaılaý tárizdi... Qalada soǵys belgisi joq. Qıraǵan, búlingen de eshteńe kórinbeıdi. Úıler taza, kóshe, baq — bári búlinbegen. Jemis baǵy, — dep Shúkirbek birden baıqady. Armıaǵa bárimizden buryn alynyp, bizge artılerıalyq erekshe barlaý dıvızıony qurylarda ǵana kelgen ol, shamasy, óziniń týǵan jerin saǵynady. Shúkirbek Tán-SHanǵa ǵashyq bolatyn jáne dúnıe júzindegi eń ádemi qala Frýnze dep oılaıdy.

Qonaqjaı Shyǵys adamdaryna tán keń peıilmen bizdiń dıvızıonda birge bolǵan az mezgildiń ishinde soldattar men ofıserlerdi túgel derlik eline shaqyryp úlgerdi jáne qoıdyń etin qalaı jeıtinimizdi aıtyp qyzyqtyryp qoıdy. Qazir de Shúkirbek óz jerin esine alyp, armandaǵandaı til qatty:

— Joq, bizde bulaı, bul jerdegideı emes. Bireý kelse, ol qurmetti qonaq bolady. Eger úıge kirmeı ketseń, eń qurmetti oryn — tórge otyrmasań, ne tamaqtan bas tartsań, ókpeleıdi. Al Ystyq kóldiń sýy qandaı kókpeńbek! Múmkin, bireýlerge unap qalar...

— Jaraıdy endi, dep ásheıinde úndemeıtin Vıtá Petrov onyń sózin bóldi. — Tamaq jegim kelip, ishegim shuryldap keledi.

Kishipeıil Shúkirbek, tegi áńgimeni basqa taqyrypqa burý qajettigin túsindi bilem, yńǵaısyz jaǵdaıdy túzeýge tyrysyp:

— Qazir soǵys, árıne, — dedi. — Bizde de tamaq jaǵy kem bolsa kerek. Erkekter qalǵan joq dep jazady úıdegiler. Áıelder men balalar ǵana qalypty. Seniki durys, Makaka! Endi aıtpaımyn!

— Eshteńe emes, balalar! Qyńqyldamaýlaryńdy suraımyn! — dep Volodá Shúkirbektiń arqasynan qatty qaqqany sonsha, anaý qulap kete jazdady.

Lejaıskiniń kóshelerinde jan joq. Poláktar da sırek kezdesedi, bizdiń áskerler de az.

— Men senen mynany suraıyn dep em, — dedi Sasha. — Sen qalaı oılaısyń, maıdan bul jerden alys pa eken?

— Kim bilsin, jaqyn bolmas...

— Qaıdaǵy maıdan? — dep Makaka meni qostady.

— Sender maıdan deısińder-aý, al meniń tamaq ishkim kep kele jatyr! — dep saırady Volodá.

Biz kele jatqan aleıa-kóshelerdiń boıy samsaǵan alyp kashtandar.

Kún shyǵyp tur, kógildir aspan tósinde aq sharby bulttar qalyqtaıdy.

Eki qabatty bıik úıdiń mańdaıyndaǵy «Bursa Gimnazyjna»1 degen jazýdy biz qınalmaı oqydyq.

— Qyzyq, Pomálovskııdiń kezindegi sekildi, — dedi Sasha. — Býrsa!

Biz qala kóshelerin aınalyp, baǵanaǵy saıahatymyzdy bastaǵan jer — vokzaldan qaıta shyqtyq. Asqananyń tútini burqyrap, tamaq ısi muryn jarady. Áli daıyn emes, tek ısi ǵana shyǵady.

— Qydyryńdar, slavándar. Qydyryńdar. Endi jarty saǵat. Onyń esesine tamaq erekshe — maıdan normasy beriledi! — dep qýantty bizdi.

Maıdan normasy degen — júz gram araq, al qazirgideı qystygúni júz elý gram beriledi degendi estigenbiz. Biraq dál osy jerde, Lejaıskide beredi dep oılamap edik.

— Araq beretin bolǵany, ıaǵnı jaqyn boldy ǵoı, — dep qýandy Volodá, maıdannyń ne normanyń jaqyndyǵy týraly aıtqany belgisiz.

— Júr, shynynda da, qydyra turaıyq, — dedi Sasha. — Ortalyǵyn kórgenimiz joq qoı.

Ortalyqtyń qaı jerde ekenin bilmesek te kettik. Barlyq jaqtan kórinip turatyn kosteldiń tóbesin baǵdarǵa aldyq.

— Kostel qaıda tursa, sol jer ortalyq bolady, — dep túsindirdi Sasha.— Kettik!

Sashanyń sózine senýge úırenip aldym. Ol kóp biletin, men tipti oǵan qyzyǵatynmyn.

— Bastaı ber, Ivan Sýsanın, — dep Volodá da kelisti.

Soǵys neshe túrli adamnyń basyn qosqan deseńshi! Mysaly, aqyldy, adal Sasha. Eger soǵys bolmasa, bir pıonerler úıine baryp júrsek te, biz bir-birimizdi tanymas edik. Ósip, er jetip, jan-jaqqa keter edik. Al, qazir men Sashadaı bolmasam da, dos bolyp júrmiz.

Alǵashqy jyly Sasha «gýbada» bizdiń bárimizden kóp otyrdy, jazany da basqalardan jıi alatyn. Jáne ózi úshin emes. Ádiletsizdik kórse, Sasha, birden áńgimege aralasyp, kerisip qalatyn. Serjant ne starshına kýrsantqa jónsiz tıisti me — Sasha da aralasa ketedi. Komandırdiń buıryǵy — zań, alaıda Sasha úshin bul formýlanyń bir ǵana maǵynasy bar: ádiletti zań. Kóp jaǵdaıda Sashanyń arashalaǵandary eskertý alady da, gaýptvahtaǵa bul otyrady, ne ájethana tazalaýǵa jiberiledi. Degenmen kún ótken saıyn Sashanyń bedeli arta berdi. Neden de bolsa qoryqpaıtyndyǵymen, adaldyǵymen artty. Ol, tipti, komsorg boldy.

Volodá da bedeldi bolatyn. Onyń qarapaıymdylyǵy, qaljyńy, kúshtiligi úshin jáne... bilmeımin, áıteýir syılaıdy...

Al men she? Men de «gýbada» talaı otyryp, talaı jazalandym, sodan soń úlgili kýrsant boldym. Biraq dál Sashadaı bedelge jete qoıǵanym joq. Eger men bedeldi bolsam, ol da Sashanyń arqasy. Bizdiń dostyǵymyzdy bári biledi. Bireýler: «Úsh mýshketer», endi bireýler: «Qasıetti úsheý!» dep qaǵytady.

Ol ekeýiniń janynda men ózimdi erkin sezinetinmin. Olar ǵana emes, men Shúkirbekti, Vıtá Petrovty jáne soǵys tabystyrǵan basqa da joldas balalardy súıetinmin.

Buryn men dál qazirgideı, adamdardy barlap, tanyp kórgen emespin.

Adamdar ár túrli edi. Men de olardyń ózderi qalaı kórinse, solaı qabyldaıtynmyn! Alaıda, múmkin, adamdardyń ár túrli bolatynyn — olardyń árqaısysynda jeke-jeke qasıetter baryn men de endi ǵana túsinip júrgen shyǵarmyn. Jalpy, árbir adamda jaqsy da, jaman da qasıetter bolady ǵoı. Múlde jaman, múlde jaqsy adam bolmaıdy. Qaı qasıeti basym qalyptasady — ol adamnyń ózin-ózi ıgerýine baılanysty.

Qalanyń ortasyna jetip úlgermeı, biz qaraly marsh únin estidik. Marsh áýeni balalyq shaqtan, Moskvada aqboz atqa jegilgen ólik salatyn jaıdaq arbalar júretin jerleý dástúri kezinen bizge tanys bolatyn. Bir kezderi biz, balalar, olardyń sońynan erip, keıde búkil qalany aınalyp shyǵyp, zıratqa deıin baratynbyz.

— Bireýdi jerlep jatyr. Kóreıik, — dedi Volodá. Biz budan 4-5 jyl burynǵy Moskvadaǵy kezimizdeı mýzyka shyqqan jaqqa aıańdaı berip edik:

— Shopenniń marshy ǵoı, múmkin polák shyǵar, — dedi Sasha.

— Nege Shopenniń marshy deısiń?

Men bul Shopenniń marshy ekenin bilmeıtin edim, jalpy Shopen qaıǵyly marshtar jazdy dep oılaǵan da emespin, biraq ózimniń mýzykadan habarym shamaly ekenin Sashanyń aldynda moıyndaýǵa batylym barmady. Biz asyǵa basyp, kosteldyń janyndaǵy alańǵa keldik. Ólikti salǵan ashyq júk mashınasynyń sońyndaǵy áskerı orkestrden keıin bizdiń komandırlermen birge polák ofıserleri, jaı kıingen poláktar kele jatqanmen, polák emes, qaza bolǵan bizdiń adam eken. Óliktiń júzin alystan aıqyn kóre almadym, biraq ústindegi formasyn anyq kórdim. Jáı qozǵalǵan mashına ústinde bıik aq mańdaıly, qońyr shashty bizdiń ofıser jatyr. Onyń samal jelmen jelbiregen shashyn mashına qatarynda kele jatqan gımnasterkaly qyz áldeneshe ret qaıyryp qoıdy.

Jańa qazylǵan ashyq qabyrdyń janyna kelgende, mashına toqtap, mýzyka tyndy. Kenet alań ústinde jańa bir ǵajaıyp áýen oınaldy. Mundaı áýendi men estigen emespin, eriksiz kostel jaqqa buryldym. Bul orkestr emes, muńǵa toly áýen shyǵaryp jatqan belgisiz bir alyp aspap bolý kerek. Asqaq jeke turǵanynyń ózinen jumbaq kórinetin kostel úıi túgel kúńirenip turǵan sekildi.

Muńdy ári saltanatty, janyńdy túrshiktirip bir mezgil kóńilińe medeý berer názik ári kúrkiregen asqaq ún kosteldyń esik-terezesin buzyp shyǵyp jatqandaı, alańdy áýenge toltyryp tur.

— Polsha kapıtan Smırnovty sońǵy saparǵa attandyryp jatyr, — dedi polák ofıseri bizdiń polkovnıkke qarap taza orys tilinde. — Lejaısk turǵyndary ony eshqashan umytpaıdy.

— Iá, — dedi janyndaǵy polkovnık. — Gennadıı Vasılevıch sizder úshin de, bizder úshin de az nárse jasaǵan joq. Eger biz bárimiz osylaı...

Gennadıı Vasılevıch! Meni bireý alǵa qaraı ıterip jibergendeı boldy. Men syǵylysyp, mashınaǵa qaraı óttim de aldyńǵy jaqta turǵan ofıserlerdiń ıyǵynyń ústinen óliktiń júzin kórdim. Shynymen sol ma? Qyryq birdiń qazanynda maǵan komsomoldyq bılet tapsyrǵan bizdiń aýdandyq komsomol komıtetiniń sekretary — Gennadıı Vasılevıch bolǵany ma? Sol! Árıne, sol!

Bul qalaı bolǵany? Men kapıtan Smırnovtyń qazasy jaıly, jalpy ol jaıly eshteńe bilmeımin. Úsh jyl ótti. Soǵys ýaqytynda az emes. Basqalardy maıdanǵa attandyrǵan ony endi alystaǵy polák jerinde jerlep jatyr, janynda orys, polák ofıserleri tur.

Organ úni tynǵanda, polkovnık qaraly sóz sóıledi. Gennadıı Vasılevıchtiń denesin jerge túsirgende bireý:

— Qosh bol, Gena! — dedi jaıymen.

Sodan soń gımnasterkaly bir qyz onyń betine eńkeıip, shashyn túzep qoıdy. Qyzdyń júzin kóre almadym. Biraq kim eken dep oıladym. Múmkin, áıeli, ne qaryndasy bolar.

Erkekter ólikti kóterip, qabyrǵa salar jerde, álgi qyz meniń janymnan ótip, skverge qaraı jan ushyra júgire jóneldi.

Onyń gımnasterkasynyń tósinde Qyzyl juldyz ordeni bar, kishi leıtenanttyń pogonyn taqqan. Betine kózim túsip ketti. Bıik mańdaı, úlken kózi birnársege tańdanǵandaı keń ashylǵan kishkene qyr muryn...

«Natasha!» Men sońynan júgirdim, biraq onyń meni estimeıtini, osy sátte estı almaıtyn halde ekeni esime tústi.

— Natasha!

Ol — sol. Biraq bóten adam sekildi. Men ony áskerı formada jáne mundaı eresek kúıde kórgen emespin.

— Natasha!

Ol kóńilsiz buryldy.

Alań ústinde, meniń syrt jaǵymda, gımn oınalyp, salút berilip jatty. Jas qabirdiń basyna soldattar tóbesine juldyz qadaǵan taqtaıdan jasaǵan belgi qoıdy.

Bir saǵat ótkende, múmkin odan keshirek pe eken Sasha, Volodá úsheýmiz, bizdiń mashınanyń janynda otyrdyq. Qasymyzda qalbyrǵa quıylǵan kójemiz tur.

— Osynsha qaıǵyrýǵa bolmaıdy! — dep jalyndy Sasha. — Ótinemin senen! Men jańa úıden hat aldym. İnili bolyppyn. Igor dep at qoıypty. Jaqsy esim ǵoı, á?

— Jaqsy, — dep kelistim men.

— Al, saǵan hat joq eken, — dedi Sasha.

— Áı, qoıshy! — dep Volodá aqyl berdi maǵan. — Saǵan qansha aıtam. Sondaı qyz az ba? Áli-aq ózderi júgirip keledi.

— Mahabbat she? — dedi Sasha.

— Mahabbat! Oıdan shyǵarǵan birdeńe. Jazýshylar oıdan shyǵaryp soqqan, al sender, balalar, nanǵansyńdar.

— Durys emes, Volodá, — dedi Sasha. — Janym jek kóredi...

— Qoı ári!

Sharýashylyq vzvodynan basqanyń bári monshaǵa ketti. Leıtenant Sokolov kesh oralýǵa ruqsat berdi.

Biz túski asqa keshigip kelgenbiz, biraq, nege ekeni belgisiz, eshkim urysqan joq. Sokolovqa Sasha aıtyp túsindirdi me eken, ne Shúkirbek pen Makakanyń biri me, álde Volodá ma.

Men araqtan sál qyzyp qaldym. Basym dyńyldap, tamaq ishkim kelmedi. Araqtan benzınniń ısi shyǵa ma-aý, sondaı jıirkenishti eken. Temeki bergenderi jaqsy boldy. Men shylym shektim.

Volodá qutysyn alyp bir jaqtan júgirip keledi. Birazdan beri kórinbep edi, endi qolyna botqa jáne bótelke alyp kelip tur.

— Qane, taǵy!

— Qaıdan aldyń muny? — dedi Sasha.

— Bári bir emes pe! Qane, — dep Volodá maǵan qoıý shyryn tárizdi sary suıyq birdeńeni quıdy. — Saǵatyma aýystyryp aldym. Sashok, saǵan da quıaıyn! Sen ursa berseń de, men qamyńdy oılap júremin.

Volodányń ózi, Sasha ekeýmiz tamaq jep bolǵansha, bir sapty aıaqty basyna kóterdi de, ekinshisin taǵy quıyp aldy.

— İshetinder adamzat balasynyń eń nashar tobyn quramaıdy, — dedi Volodá, shamasy, meni kóńildendirgisi kelse kerek. — Jáne esh nárseni oılamaý kerek! — dep qoıdy, meniń ishpeı otyrǵanymdy kórip. Al men sol sátte eshteńe de oılap otyrǵanym joq edi. Aýa raıy buzyla bastaǵanmen, maǵan jyly sekildi. Jel kúsheıip, kúzgi usaq jańbyr sirkiredi. Qala ústin tuman basty. Aınalanyń bári ótken, alystaǵy balalyq shaqty: derevnány, tańǵy ózendi, shań basqan kókoraıdy, túngi alaýlardy eske túsirdi. Men Natashany esime aldym: búgingi Natashany emes, ústine qońyr kóılek kıip, menimen Ýtesovtyń konsertine barǵan Natashany...

Keshkisin men Sashaǵa aıttym:

— Biz báribir onymen kezdesemiz. Ózi aıtty...

Nemenege?

Oǵan hat jazyp, hat kútip, bir-birimizdi kórmeı júrgende bári basqasha edi. Oıdan shyǵarylǵan mahabbat... Onda qıaldaýǵa, senýge, qol jetpeıtin bir nárselerdi armandaýǵa bolatyn.

— Endi men bárin bilemin. Gennadıı Vasılevıch joq, biraq oǵan degen maǵan tanys emes mahabbat qaldy. Onyń maǵan jazǵany osy eken. Men balalyqpen senbeı júrgem. «Bári bir súıemin... Báribir»... — dep jazǵam.

Múmkin, men munyń bárin oıymnan shyǵaryp júrgen bolarmyn. Múmkin, bárin esten shyǵarý kerek shyǵar?

Balalyq shaqty jek kórip kettim. Pıonerler úıi, konfet, balmuzdaq, ekeýmizdiń Moskvany aralaıtynymyz — bárin kóńilimnen ysyryp tastaǵym keldi. Kúlkili! Ol kezde maǵan basqa qyzdar unamap pa edi? Unaǵan. Biraq men olarǵa aıtqan emespin. Olar meniń sózime senbeıtindeı kórinetin. Al, ol she? Ol da senbeıtin, degenmen áıteýir tyńdaıtyn.

Mahabbat degenniń ne ekenin túsinem be ózim? Qaıda kórdim ony? Múmkin, Volodániki durys shyǵar! Alaıda bilemin, bilemin. Anam ákemdi súıetin. Ákem — anamdy. Olarda qalaı bolyp edi? Anam súıdi, ol súıdi. Olar tańerteń, keshke birge bolatyn jáne demalys kúnderi. Sodan soń jyldyq demalystary sáıkes kelgende, birge bolatyn. Sóılesetin, ursysatyn, keıde súıisetin. Sol úshin de olar — áke men sheshe ǵoı. Mahabbat jaıly budan basqa ne bilemin? Pavka Korchagın de súıdi. Sondaı kezeńde, biraq mahabbat boldy! Eresektershe durystap qaraǵanda, mahabbat degen ne ózi? Endi biz de úlken adamdarmyz ǵoı... Men mahabbat jaıly oqıtynmyn, biraq onyń bári kitaptaǵy. Kınodan da mahabbat kórdim. Biraq bul — kıno. Kınoda Chapaev, Maksımder bolatyn. «Biz Kronshtadtanbyz» degen fılmde balalar bolatyn. «Joǵary nagrada» fılminde barlaýshylar, «Erlik», «Istrebıtelderde» ushqyshtar... Munyń bári oryndalmaıtyn arman ǵana. Men bir kezderde bolsa da kınodaǵy adamdardaı bola alam ba?..

Monshada ystyq, kóshedegi sekildi dabyrlaǵan kisi kóp eken. Mektep oqýshylaryna usap, bir-birine sý shashyp, oınap júrgen ózimizdiń balalar. Úndemeıtin Sasha ǵana ústin sabyndaı beredi. Volodá kelip, onyń arqasynan qaǵyp qalyp edi, Sasha selk etip shoshyp ketti de, Volodáǵa emes, men jaqqa qarady:

— Jýyn, men arqańdy ysaıyn, jaraı ma? — dedi maǵan.

Kóp jyldar ótedi, soǵys basylady, sodan soń Gennadıı Vasılevıch Smırnov týraly qazir bilmegenimdi biletin bolamyn. Qyryq birinshi jyldyń on altynshy qazany kúni Gennadıı Vasılevıchtiń partızan otrádyna ketkenin bilemin. Ol maǵan bılet tapsyrǵan kúni on altynshy qazan edi ǵoı. Sol kúni ol meniń ótirigimdi bilip qoıǵan. Men onda aýdandyq komsomol komıtetiniń hatshysy ekeýmiz, bos jer tabylmaı, sharýashylyq meńgerýshisiniń bólmesinde bolǵan kezde ol maǵan «eshqashan ótirik aıtpa» dep otyrǵanda, men onyń ózi de birer saǵattan keıin eń qaýipti jerge ketetinin bilgenim joq.

Onyń nemis tilin óte jaqsy bilgenin, oǵan baıaǵyda Starosad burylysyndaǵy «Petropaýle shýle» mektebinde oqyǵan óz ákesi úıretkenin biletin bolamyn. Men onyń túrli fotosýretterin kórem. Moskva mańynda ústinde keýdeshemen qolyna avtomat ustap turǵany; partızan dostarynyń arasynda; aǵa leıtenant pogonymen Stalıngrad túbinde; Kýrsk doǵasynda nemis ofıseriniń formasyn kıip turǵany, azat etilgen Kıevte, jaý qolyndaǵy Lvovta, eń sońǵysy — Lejaıskide, ózi qaza tapqan jerde...

Men Smırnovtyń Moskva túbinde nemis jaıaý ásker dıvızıasynyń shtabyn adamdarymen qalaı órtep jibergenin, Kýrsk urysynyń kezinde nemis tank armıasynyń komandashysy general-polkovnık fon Shmıdtiń karaýynda «qyzmet» istegeni, shabýyl josparyn onyń óz qolynan qalaı alǵany, Lvovta banderashylar otrádyn jalǵyz ózi qurtyp jibergeni, Lejaıskini azat etkeni, sodan soń azat etilgen Lejaıskide satqyndardyń oǵynan qaza bolǵany — osynyń bárin keıin bilemin.

Onyń hattaryn, tipti, bala kezinde jazǵandaryn oqımyn, hat jazyp otyrǵan adamyna degen onyń názik sezimi meni onsha qobaljytpaıdy.

Sarǵaıǵan markaly konvertter arqyly, tipti, qazirgi óli kúıinde de maǵan ári qymbat, ári alys bolyp ketken Gennadıı Vasılevıch jaıly, onyń názik sezimi jaıly biletin bolamyn.

Aınala qoldan ekken qaraǵaıly orman. Bári birdeı ósip, aspanǵa órlep barady. Qaraǵaılar kóp bolǵanmen orman dep ataı almaısyń. Qoldan salǵan sýret sekildi, bári birdeı aǵashtar ǵana. Ózderi sansyz kóp bolsa da, árqaısysy óz aldyna tur. Shetinde jalǵyz qaıyń tur. Qaıyń janymyzǵa úıimizdeı jaqyn.

Buıra shashyń jelbiregen,
Sulý qaıyń, tursyń neǵyp?
Saǵynyshtan eljiregen
jas júregim dúrsil qaǵyp —
elestedi ormandaryń
meniń alys jerimdegi...
Tursyń jalǵyz, tońǵan janyń,
buıra shashty jel úrledi.
Sen uqsaısyń
kózi jaınap
jalǵyz qalǵan aq bókenge...
Taǵdyr jeli seni de aıdap
ákeldi me jat mekenge...

Óleń joldary ózinen ózi keldi. Biraq jalǵyz qaıyń da orman emes qoı...

Orman degen emen, qaıyń, shyrsha, úıeńki — bári aralas ósken, alańdary, bulaqtary, balshyǵy bar. Biz ormandy bala kezden bilemiz. Árqaısymyzdyń óz ormanymyz bolsa da, olardyń bárine tán ortaq qasıet bar sekildi. Ormanda qydyrýǵa, adasyp ketýge, arasyndaǵy ózenshelerde shomylýǵa bolady. Jańǵaq shaǵyp, sańyraýqulaq teresiń, jabaıy almany kemirip kókoraıda jatasyń! Orman tamaqtandyrady, erkeletedi, tońdyrady, jylytady, mas qylady, emdeıdi.

Nogınskidegi eń qımas jyl jarym mezgilimizdi ótkizgen bizdiń lagerdiń mańyndaǵy da kádimgi orman bolatyn. Soldat jerkepeleri, áskerı oıyndar — eshqaısysy ony qurta almaǵan.

Al, myna qazirgi kele jatqanymyzdy da orman deımiz. Buta da, shóp te joq, tep-tegis birkelki aǵashtar ǵana.

— Ormandaǵy úzilis, — dedi maıor Katonın.

— Ózi bir park qoı! — dedi Sokolov.

— Menińshe, jaman emes, tek sırekteý eken, — dedi Sasha.

— Orman bolǵanyńa bolaıyn! Seldirep qalǵan! — dep ázildedi aǵa leıtenant Býnkov.

Ormannan ári qaraı ashyq jer. Qarsyz dalalyq. Dala degende jolaqtanǵan óńsiz jer áıteýir. Sosyn jurt, qarasaq shet-shegine kóziń jetpeıtin, jasyl shóp, kók shalǵyndy bizdiń dala jaıly áńgimege ketti.

Ertesine:

— Mashınaǵa! — degen komanda estildi.

Bári asyp-sasyp jatyr. Burynǵydan tez jınaldyq. Mashınalar jolǵa shyǵyp, batysqa ma, soltústik batysqa ma — ketip barady.

Aqyry Tarnobjeg qalasynan shyǵa bergende «Ótkelge» degen jazý kórindi.

— Neden ótemiz??

— Ol ne ótkel?

Aldymyzda shaǵyn ózen bar eken. Mashına, arbalar, tank, «katúshalar» ótip jatyr. Biz de shubalǵan kezektiń sońyna turdyq.

Bizdiń mashınada on toǵyz bala bar. Leıtenant Sokolov shoferdiń qasynda, kabınada.

Tús degen buıryq bolmaǵasyn, tezirek júrsek eken degen jalǵyz oımen bir-birimizge tyǵylysyp otyrmyz.

Sokolov shyǵyp bizge qarady:

— Qalaı?

— Bári jaqsy. Joldas leıtenant, mynaý ne degen ózen?

— Bul — ataqty Vısla. Estip pe edińder? Tússeńdershi, boı jazyńdar, — dedi Sokolov.

Bári qýanyp, sekirip jatyr. Birden týysqandar beıtine bet aldyq.

«1944 jylǵy tamyzda Vısla ózenin alýdaǵy urysta qaza tapqan batyrlardyń dańqy arta bersin!»

Bir mınýttan keıin mashınaǵa keldik. Endi eshkim úndegen joq. Shamasy, bári de oılanyp otyrsa kerek. Mine, qazir on toǵyzbyz, shofer men vzvod komandırin qosqanda — jıyrma bir. Al keıin bári bitkende nesheýmiz qalamyz?

— Nemene, slavándar, qydyrmaısyńdar ma? — dedi Býnkov kelip.

— Endi tezirek qozǵalsaq eken, joldas aǵa leıtenant! — dedi Shúkirbek. Ony kópshiligi qostap qoıdy.

— Turyp qaldyq qoı!

— Júrip kele jatqanda, bir túrli kóńildirek tárizdi.

Vısladan ótkenshe eshkim úndegen joq. Bárimizdiń oıymyzdan týysqandar beıiti ketpedi. Ólim degen sonshalyq tez, janyńda júretin, seziletin nárse me?

Gennadıı Vasılevıch she? Tiri edi ǵoı. Sodan soń óligi mashınada jatty. Jurttyń bári ony shyǵaryp saldy. Ol da shyǵaryp saldy, shashyn jóndedi. Ol Gennadıı Vasılevıchti súıdi.

Ólim. Burynǵy kezderde de ólim bolǵan ǵoı. Ákemniń ólimi — men úshin eń aýyry boldy.

Osy oılardyń bárin qalaı basymnan shyǵaryp tastasam eken. Balalar úndemeıdi, shamasy aldaǵy urystar jaıly oılap otyrǵan bolar. Men de sol soǵys, urys jaıly oılaýym kerek. Bul búgingi ómirdegi eń mańyzdy másele ǵoı. Alda, bir jerlerde nemisterdiń talqany shyǵyp jatyr ǵoı, ıaǵnı tórt jyl boıy jurtty zaryqtyrǵan azaptyń aqyry jetti degen sóz. Meniń janymda mashınada otyrǵan balalardyń bári, árıne, osylardy oılap úndemeı otyr.

Men nege týysqandar beıitin jáne Lejaıskidegi Gennadıı Vasılevıchtiń beıiti týraly esime ala berem? Biz Natasha ekeýmiz kezdeskende ol jaıly sóz qozǵaǵanymyz joq qoı. Sodan soń: «Biz kezdesemiz», — dedi. Jáne de ózin qalaı izdeý kerek ekenin aıtty.

Al men Natashanyń ony súıetinin buryn bilgenim joq...

Kesh túse bastady. Jol boıy shubyrǵan áskerı kolonnalar, azyq-túlik, snarádtar tıegen «gazıkter», jeńil zeńbirek, mınomet súıretken «stýdebekker», «shevrole» atalatyn mashınalar, arbalar. Jasamys at aıdaýshylary bar, entikpemen aýyrǵandaı yrsyldap aýyr dem alǵan sharshańqy attar jegilgen. Keri qaraı, ótkelge kele jatqan mashına sırek. Sanıtarlyq mashınalar jáne jeńil «emkalar» men vıllıs sekildi «gazıkter» jıi ushyrasady. Mine, endi bári jınalyp, ilezde jol boıy umar-jumar bolyp ketti.

Jaqyn jerdegi shaǵyn orman ústinen «messerler» shyǵa keldi de, jol boıyndaǵy kolonnalardy betke alyp, tómen zýlady. Tómen ushqandary sondaı, kabınadaǵy ushqyshtar kórinedi. Attar osqyryp, adamdardyń «Aýa! Aýa!» degen aıqaıy estiledi. Birneshe soldat avtomattan «messerlerge» oq atty.

Bizdiń mashınanyń shoferi qulap tústi. Ol radıatordyń janynda bir shelek sý alyp turǵan — kenet tas jolǵa otyra qaldy, shelegi tars etip qulap tústi de, saıǵa domalap ketti. «Messerler» kórinbeı ketti. Biz shoferǵa júgirdik. Qozǵap jatyrmyz. Kenet Sasha:

— Qarańdar, basyn qarańdar! — dedi.

Eki oq basynan ótip ketken eken. Denesin kóterip joldyń shetindegi ylǵal kók shópke saldyq. Oń jaqtan, sol jaqtan ólikterdi ákelip jatyr.

— Kózin jabý kerek edi, — dedi Sasha, — Tıyn aqshamen jabý kerek deıtin.

Óliktiń qabaǵy áli jyly eken. Men kózin japqanymda, onyń tańyrqaı qadalyp qalǵan kózderinen jas kórindi.

...Ákemde de osylaı bolyp edi. Qyryq birdiń on segizinshi qazanynda. Biz Moskvaǵa kelip qaldyq. Qazir birinshi kezdesken gospıtálǵa jetkizemiz, bári jaqsy bolady. Ákem únsiz, kenet qyryldady. Sodan soń tereń dem aldy. Ol ysqyrǵan ún shyǵaryp, kózderi baqyraıyp ketti.

— Papa! Papa! — Men ony qozǵap jatyrmyn. — Papa...

Mashına gospıtál qaqpasyna kelip toqtady.

— Qalaı? — dep shofer maǵan qarady.

Sodan soń meniń jaýabymdy kútpesten, túsine qoıdy.

— Qaıda baramyz? — dedi kishkeneden keıin. — Osynda ma, álde birden úıge me? Sen moskvalyqsyń ǵoı?

— Úıge.

Men adresti aıttym. Ákem sol kózi ashyq kúıinde jatyr.

Úı janyna kelgende shofer aıtty:

— Kózin jap. Jaman bolady jáne qorqynyshty. Úıde bireý bar ma?

Qarańǵy bolatyn. Men sıpalap, ákemniń kózin japtym, sonda saýsaǵym sbolǵanyn sezdim. Ákemniń sońǵy salqyn kóz jasy...

Biz endi Vıslanyń syrt jaǵynda, Zavıslánsk nemese Sandomırsk dep ofıserler túrlishe ataıtyn jerdemiz. Bul jerdiń jaýdan qalaı azat etilgenin kórgenim joq. Múmkin bul mańdy alýǵa qatynassam, ne tym bolmasa kartasyn kórsem, qurban bolǵandardyń baǵasyn da túsingen bolar edim. Derevnálar men shaǵyn qalalar, qyrattar men dalalyqtyń bári tolǵan mola — bizdiń soldattar men ofıserlerdiń beıitteri. Kartadan qarap bilýge — kartalar da eski ári dál emes. Maıor Katonın, aǵa leıtenant Býnkov, bizdiń vzvodtyń komandıri boıy menen de uzyn sereıgen, buryn Orelde mugalim bolǵan kózildirikti leıtenant Sokolov — bári solaı deıdi. Ózi bir túrli túsiniksiz bolǵanmen maǵan unaıdy. Kartalarda artılerıalyq núktelerdiń negizgi tirekteri kórsetiledi: kúrdeli jáne qarapaıym belgileri men pıramıdalary, túrli qadalary men qondyrmalary bar geodezıalyq pýnktter tizbegi. Al is júzinde olar joq. Jáne kerisinshe kóptegen selo, jol, ózen, kosteldar, sý aıdaıtyn qondyrǵylar jáne basqa da qazirgi bar tabıǵı baǵdarlar tipti belgilenbengen.

Bizdiń jumysymyzdyń alǵashqy kúnderinde birshama yńǵaısyzdyqtar boldy. Komandovanıeniń jalpy oılaryn túsine bermeıtin bizge, soldattarǵa, solaı kórinýi de múmkin. Biz teodolıt júrisin aldyńǵy sheptiń mańynda tarttyq. Biraq nemiske qalaı jaqyndasaq boldy — qarmaǵymyzdy jıyp alyp, kórshiles shepke ótip alamyz, onda da bári dál sol kúıinde qaıtalanady.

Leıtenant Sokolov kúńkildep, ashýlanyp, onsyz da buıra shashyn odan saıyn uıpalap, batareıalar men vzvodtardy jappaı aldyńǵy shepke jaıyp qoıǵany úshin dıvızıon shtabyn syrttaı sybap alady.

— Korpýs kelgende biz dıvızıonymyzdy ornyqtyryp alýymyz kerek edi, — deıdi ol Býnkovqa. — Qazir anda-munda shapqylaýmen ýaqyt ótip jatyr. Sodan soń jantalasý bastalady.

Aıtyp turǵany qaı korpýs ekenin bilemin. Biz qaramaǵyna jiberilgen artılerıalyq korpýs, ol áli Vıslanyń arǵy jaǵynda. Ol korpýstyń saıası bir bóliminde Natasha jumys isteıdi. Korpýs endi kelýi kerek. Ol kelgenshe, shynynda da, biz dıvızıonnyń dál koordınattaryn kartaǵa túsirip bilip almasaq, artılerıanyń baqylaý pýnktterin anyqtaı almaımyz. Al onysyz foto baqylaý, optıkalyq, dybystyq baqylaý júrgizý múmkin emes.

— Túsinemin, Mısha, — deıdi Sokolovqa batalón komandıri, — oılasańshy, buıra basym-aý, Katonın bolashaq artılerıa dıslokasıasyn áli bilmeıdi ǵoı. Kenet jaýyngerlik jospar ózgeretin bolsa, dıvızıondy ornalastyrǵannan ne paıda? Al balalar jumys istep úırene bersin.

— Sender Katonın ekeýiń strategsińder, — deıdi vzvod komandıri. — Al men muǵalimmin. Balalardy aıaımyn. Uryspaı-soǵyspaı jolaı úsh adamnan aıyryldyq. Jáne aldaǵy shepte júrmiz.

— Seniki durys deıik, — dep kelisti Býnkov. — Júr, maıorǵa baryp sóıleseıik.

— Óziń sóıles. Men barmaımyn.

Ofıserlerdiń qarym-qatynastary bizge túsiniksiz. Býnkov pen Sokolovtyń dos ekenin bilemin. Biraq dıvızıon komandıri men Sokolovtyń arasynda ne bolǵany belgisiz. Áıtpese, Sokolov barmaımyn demes edi ǵoı. Shamasy, bir sebebi boldy ǵoı, bul jaıdy Býnkov biletin sıaqty jáne Sokolovqa jany ashıdy. Kelesi kúni Sokolov kóńildi keldi jáne ádeıi taranyp sulýlanyp ketkendeı kórindi.

— Jınalyńdar, birinshi dybys barlaý batareıasynyń ortalyq stansıasyna júremiz! — dedi.

Bir saǵat ótkende vzvodymyz birinshi dybys barlaý batareıasynyń ortalyq stansıasy aýdanyna keldi. Dybysshylar Podlese degen shaǵyn derevnányń shetindegi ashyq alańǵa bekindi. Túnniń bir ýaǵy edi, leıtenant uıyqtaýǵa buıryq berdi.

— Shettegi úılerge qonasyńdar. Al tańerteń iske erte kirisemiz, — dedi.

Biz — Sasha, Volodá, úsheýmiz, lastaý úıge tap boldyq.

— Bola ma?

Uıqyly-oıaý úı ıesi til qatpastan edendi nusqady. Peshte eki bala uıyqtap jatyr. Úı ıesi tereze aldynda jyrtyq kórpeniń ústinde.

Sasha ekeýmizge qaraǵanda Volodá poláktarmen erkin sóılesetin.

— Áıel qaıda? — dep surady Volodá, úı ıesi bir qushaq saban alyp kirgesin. — Analary qaıda? — dep balalar jaqty nusqady.

— Áıel joq, joq! — Úı ıesi sabandy jerge tósedi. Biz sheshinbesten sabanǵa shınelimizben jata kettik.

Tek belbeýimizdi ǵana aǵyttyq. Birneshe mınýt ótkende ishke Makaka men Sokolov kirdi.

— Qalaı ornalastyńdar?

— Bári oıdaǵydaı, joldas leıtenant! — dedi Volodá.

— Endeshe demalyńdar.

Biz ári-beri dóńbekship uıyqtaı almadyq. Sodan soń Volodá uıyqtap ketti. Peshtiń ústindegi úı ıesiniń balalary da qoryldap jatyr.

— Ózderi kedeı turady eken, — dep sybyrlady Sasha. — Shet el degen osy bolsa!..

Úı ıesi ǵana oqta-tekte kúrsinip, tósegi syqyrlap uıyqtaı almaı jatqan sekildi.

Shamasy kózim ilinip bara jatyr eken, shyńǵyrǵan dybys shyqty da, dál qulaǵymnyń túbinen eki ret myltyq atyldy.

Sasha ekeýmiz myltyǵymyzdy yńǵaılap tura bergenimizde, Volodá esik aldynda bir nemisti ustap úlgeripti. Ekinshi nemis bizge kezene berdi de, baspaldaqtan qulap tústi. Avtomaty ushyp ketti de, ózi meniń aıaǵymnyń astynda kózi jypylyqtap, qolyn kóterip jatyr.

— Úshinshi frıs qashyp ketti. Esikten shyqty! — dep Volodá nemistiń avtomatyn aldy. — Ákel munda! Attyń ǵoı, ońbaǵan! Ákel qane! Balalar, anany qýyp ustaý kerek.

Sasha atylyp syrtqa shyqty. Syrtta da myltyq daýysy.

— Ne bolyp qaldy? — Úıge Sokolov pen Makaka kirdi.

Sasha da oraldy.

— Qashyp ketti, — dedi Sasha. — Tas qarańǵy... Volodá Sokolovqa shardaqtan nemister túskenin, bireýiniń qashyp úlgergenin aıtyp jatyr.

— Jeksuryndar! — dep Sokolov nemisterge qarady. Sodan soń bizdiń artymyzda turǵan úı ıesine: — Sen de jaqsy ekensiń — fashıserdi jasyryp qoıyp, úndemeısiń! — dedi.

Úı ıesi kináli keıippen tómen qarady. Bir kezde ókirip jylap leıtenanttyń aıaǵyna jyǵyldy. Pesh ústindegi balalar jylaı bastaǵan, solarǵa baryp, bizge bir nárselerdi aıtyp túsindire bastady.

— Jaraıdy, boldy... — dep Sokolov qolyn sermedi.

— Mynalardy ne isteımiz, joldas leıtenant! — dedim nemisterdi nusqap. Endi baıqadym: ekeýi de jalańbas, shınelsiz. Bireýi tipti jas, biz shamalas, ekinshisi — saqal-murtyn qyrmaǵan egde ýnter-ofıser.

— Olardy ma? — dep qaıtalap surady Sokolov. — Úıdiń syrtyna shyǵaryp, atyp tastańdar! Al, ustap alǵandaryń úshin raqmet!

— Júrińder, júrińder! — dep Volodá buıryqty oryndaýǵa asyqty.

Sol jerde Makaka.

— Tura turyńdar... Bulaı bolmaıdy... — dedi.

— Joldas leıtenant, bular tutqyndar ǵoı, — dep men de qosarlana kettim.

— Tutqyn bolsa nesi bar eken! — dep Volodá myltyǵymen nemistiń bireýin nuqyp jiberdi. — Talqyǵa salatyn eshteńesi joq.

Úı ıesi Sokolovtyń janyna júgirip kelip óz tilinde birdeńelerdi aıtyp jatyr. Túsingenimiz: nemister ózin de, balalaryn da qorqytqan kórinedi; ózderi shatyrǵa tyǵylǵan kezde, orystarǵa ustap berseń, atyp tastaımyz dep záresin alǵan.

Sokolov bizge ashýmen qarady:

— Boqmuryndar, aýyzdaryńnan silekeıleriń shubyryp, nemenege jerge qaraı qaldyńdar? Múmkin, bastarynan sıpap qoıa berermiz bulardy?! Bizdiń jerimizde bulardyń ne istegeni esterińde me? Umytyp qaldyńdar ma? Endeshe, ózim-aq...

Sokolov pıstoletin sýyryp aldy da, nemisterdi syrtqa shyǵardy. Volodá sońynan ketti. Biz — Sasha, Makaka, men dal bolyp turmyz.

Eki ret pıstolet atyldy. Volodá kúlimdep, rızalyq kóńilmen oraldy:

— Bitirdik sharýalaryn!

— Múmkin men durys aıtyp turmaǵan shygarmyn, Volodá, — dedi Sasha. — Biraq Sokolov ekeýiń durys istemedińder. Tutqyndardy atýǵa bolmaıdy.

— Olar degen jeksuryndar ǵoı tutqyndar emes! — dep tańdandy Volodá. — Sodan soń komandırdiń buıryǵy — zań, balalar! Qoıyńdar sender!

Leıtenant bizge kelgen joq.

— Keteıin. Áıtpese, jaza alyp qalyp... Qaıyrly tún. Men túngi kezektemin ǵoı, — dep Makaka da shyǵyp ketti.

Budan keıin tún bolatyn ba edi. Biz basymyz jastyqqa tımesten kórer tańdy kózimizden atyrdyq. Jalǵyz Volodá ǵana qatty uıyqtaǵany sonshalyq, tań ata ony oıatýǵa týra keldi.

Ertesine biz mashınadaǵy teodolıt pen býesoldardy túsirip, men ózimniń úırenshikti taıaqshamdy qosyp aldym, túnde atqan nemisterdiń óliginiń janynan óttik te, arǵy jaǵyndaǵy dalaǵa tarttyq. Daladan ári arǵy baýraıynan oqta-tekte jaý pýlemetiniń úni men mınometterdiń satyry estilip turǵan shaǵyn tóbeshik bar-dy.

Sokolov ótken túndegi oqıǵalardy esine almady, ózi sabyrly da isker kalpynda. Kartadan tik turyp júrgizip tartatyn núkte koordınattaryn belgilep, árqaısymyzǵa tapsyrma berdi. Tórt saǵattyń, ishinde biz birinshi dybys barlaý batareıasynyń ortalyq stansıasyn, optıkalyq barlaýdyń eki postysyn baılap úlgerdik, nemister ornalasqan baǵyttaǵy birneshe núktelerdi aıqyndadyq.

— Kezdeısoq jaǵdaı bola qalsa, tirek núkteler bolsyn, — dedi Sokolov. — Eger shabýylǵa shyǵa qalsaq qajeti bolady.

Túski úziliske taıaý esepteýshiler bizdiń júrisimizdiń materıalyn dáleldedi de, Sokolov meni esepteý qorytyndysymen Býnkovqa jiberdi.

Batalón komandıri bizden bes shaqyrymdaı jerde basqa vzvodtarmen birge bolatyn. Men jaıaý olarǵa jetkenshe, ińir qarańǵysy túsip ketti. Aspanda nemis raketalary jarqyldap, aldyńǵy jaqta atys kúsheıe tústi. Kúndiz tym-tyrys jatqan jol boıy jandana bastady: mashınalar, qarý-jaraq, mınomet súıregen aýyr júk tartqyshtar shubyryp jatyr. Álde Vıslanyń arǵy jaǵynan ótip kele jatqan artılerıa polky ma eken?

Bireýden suraýdyń máni joq edi, biraq dirildep, syryldaǵan mashınalar tasqynynyń arasynan Natashany kezdestirem be degen oı basymnan ketpedi. Men ashyq júk mashınalarynyń shanaǵyna qarap, jabyq fýrgondardyń esigine úńildim, shtabtyń jeńil mashınalarynyń áınegine de kóz salýmen boldym. Aldymnan jeńil «gazık» shyǵyp, bireý meni shaqyrǵansha osylaı júre berdim.

«Gazıkte» Katonın, Býnkov jáne bir podpolkovnık otyr eken. Men, shamasy, ataǵy jóninen eń kishisi — aǵa leıtenant Býnkovqa qalaı derimdi bilmeı sasyp qalsam kerek. Batalón komandıri osyny sezdi bilem, ózi surady:

— Qane, nemene qolyńdaǵy?

Men málimetterdi berdim, biraq olardyń qajeti de bolmaı qalǵan sekildi.

— Leıtenant Sokolovka bar, — dep buıyrdy ol, — komandany jınaqtasyn de. Biz Nızınyda on toǵyz saǵatta kútetin bolamyz... — Býnkov saǵatyna qarady da: — On toǵyz otyzda kútemiz. Júgir! Úlken oqıǵalar ázirlenýde dersiń...

Qarańǵylyq erte tústi. Podlese mańyna ińir túskeni sol edi, derevná turǵyndary — olar onsha kóp te emes-ti — terezelerin jaýyp jatyr. Bireýler tereze jabatyn arnaıy perdelermen, kópshiligi jaı eski-qusqy shúberek, jaımalarmen. Derevná úıleriniń terezeleri qaıbir úlken deısiń.

Saǵat altyǵa taıaý men ózimizge kelip Sokolovqa batalón komandıriniń buıryǵyn jetkizgende, derevnáda túnniń bir ýaǵy bolǵandaı qarańǵy edi. Úıler jym-jyrt, kóshede qulaq-muryn keskendeı. Tek bizdiń mashınalardyń janynda únsiz qarańdaǵan kúzetshiler kórinedi.

Birtindep aınala jandana bastady. Úılerdiń esikteri sartyldap, etik, báteńkeler syńyry estildi, adamdar kúbir-kúbir sóılep, shoferlar mashına janyna kele bastady. Bizdiń batareıanyń zaty qandaı kóp — soldat ıyǵyna bári sıyp ketedi, degenmen bárin tıeý kerek.

Biz dıvızıon shtaby ornalasqan Nızıny degen jerge jınaldyq. Múmkin, jol júrgen soldatqa ylǵı da qýanysh ákelip, al jolǵa jınalýdyń abyr-sabyry kóp bolǵandyqtan ba — ofıserler de, kúzetshiler de, mashınalarǵa tehnıkany tasyp ákep júrgen biz de — bireýimiz baıqaıtyn nárseni baıqamappyz da, estimeppiz de.

Áýeli derevnányń sol jaǵynan, keshe biz aldyńǵy shepte jumys jasaǵan jerden nemistiń belgi berýshi birneshe raketasy aspanǵa kóterildi. Olar beıtarap alańdy, bizdiń aldyńǵy jaqtaǵy okoptarymyzdy jaryq qylyp barlap ótti.

Sodan soń nemister mınometten oq jaýdyra bastapty, birinshi snarád Podlesege túskenshe, osynyń bárin biz kórmeppiz. Snarád, baqytqa qaraı, qańyrap bos turǵan úıge túsipti. Tútin burq etti de, úı satyr-sutyr janyp, oń jaq búıirine qulap tústi.

— Báriń de oryndaryńnan qozǵalmańdar! — dep buıryq berdi Sokolov. — Motorlardy óshirińder! Petrov pen Ahmetálıev, maǵan erińder!

Olar aýla arasymen eńbektep alǵy shepke ketti. On-on bes mınýttan keıin, biz qorǵanys shebiniń ekinshi qataryndaǵy okoptarda nemis avtomashınalarymen atys bastap kettik. Nemis artılerıasy tóbemizden bizdiń artymyzdaǵy derevnány atqylaýda. Podlese janyp jatyr. Biz óz kózimizben kórdik, vzvod komandıri de solaı dedi: áıteýir shoferler áreń degende bizdiń mashınalardy aman alyp shyqqandary jaqsy boldy. Óıtpegende...

Nemisterdiń pıǵylyn túsiný qıyn boldy. Aldynala ázirlengen, oılastyrǵan shabýylǵa shyǵý josparlary buzylǵan bolýy kerek, óıtkeni bizdiń shaǵyn bekinis alańymyzǵa qarsy az ǵana avtomatshylar toby men artılerıa ǵana. Tank, mashına, motosıkl — jalǵyzy bolǵan joq. Shamasy, nemister artılerıanyń kúshimen bizdiń alǵy sheptegi okoptardy alyp, endi bizdi atqylap jatqan bolsa kerek. Múmkin, bul shabýyldyń psıhologıalyq bir máni bar shyǵar?

Álde bizge shabýyl jasaǵan dushpannyń qorshaýda qalǵan bir toby bolar ma? Biraq munyń da reti joq: nemister biz birneshe kúnnen beri belgilep júrgen ózderiniń atys shebi jaqtan kele jatyr.

Alaı da dál qazir nemisterdiń oıy ne dep jatqan eshkim joq. Nemister birneshe ret okoptan turýǵa umtylyp kórdi, bizdiń artılerıa óz oǵyn dál okoptardy emes, basqa alystaǵy jaý bekinisiniń túkpirin kózdep atyp jatyr.

Baqytymyzǵa qaraı, jaý artılerıasy bizdi emes, derevnány atqylaı berdi. Derevnányń órtenip jatqany sonshalyq («Turǵyndar qalaı eken?», «Túndegi úı ıesi balalarymen qutyla aldy ma eken?», bizdiń okoptarymyzdyń ishi jaryq bolyp turdy. Biz olardyń okoptaryn ǵana emes, ózderin, myltyq, kaskalaryna deıin anyq kórip jatyrmyz.

Olarǵa qaraı biz de oq jaýdyryp jatyrmyz. Men sonshalyq tyrysqanmen, dalaǵa atyp jatyrmyn jáne de men jalpy shıti myltyq degen onsha yńǵaıly nárse emes dep esepteımin. Ras, quralaıdy kózinen atqan mergen bolsań bir sári... Al bul jerde — kózdep atý qaıda, óziń okoptan basyńdy shyǵara almaı jatqanda, qaı nemistiń qaıda júrgenin shaıtan bilsin be (gıtlershiler brýstverden oqty jaýdyryp jatyr), sen árbir atqan saıyn myltyǵyńdy oqtap, ábigerge túsip jatqanyń.

Janymda Sasha bar. Ol sol jaǵymda, odan áregirekte jáne meniń oń jaǵymda — jaıaý áskerler. Olardyń qolynda avtomat, qyzyǵyp qarap qoıamyn. Nemister tynyshtala bastaǵan sekildi. Okoptarynan kaskalary da kórinbeı qaldy. Múmkin taýsylyp bitken shyǵar?

Osyny oılap úlgergenimshe bolǵan joq, Sasha ıyǵymnan tartty:

— Meniń kózildirigimnen be, álde eles pe... Qara, qara! — dedi. Aldyńǵy jaqqa qarap edim — nemister okoptarynan atyp turyp bizge qaraı tike tartyp keledi. Qoldarynda avtomat. Osy sátte men ózimdi jalǵyz jatqandaı sezindim, myna fıgýralardyń bári bizdiń okopqa emes, maǵan kele jatqandaı kórinip ketti. Ózderi qansha? Tegi, on ekisin sanap úlgerdim de, sodan soń esepten jańylyp qaldym. Men kózdeı bastadym. Myltyǵym yńǵaısyzdaý jatqan, túzep aldym da, ıyǵyma myqtap tirep, bireýin nysanaǵa aldym. Bir kezde oqyp júrgende úırengenimizdeı yńǵaılana berip em, komanda estildi:

— Atpańdar! Jaqynyraq kelsin!

Men alǵan nysanamnan basqa túk kórmeı kettim. Kózdegenim jaqyndap keledi. Nemisterdiń nege atpaıtynyn da oılap jatqanym joq. Olar avtomattaryn qysyp ustap, bir oq atpastan, ilgeri jyljyp keledi.

Álgi meniń kózdegen adamym birte-birte jaqyndaı tústi. Kaskasy mańdaıyna túsip ketken, shıneliniń etegi jalpyldaǵan jyrtyq, bir ıyǵynda ǵana pogony bar, belbeýin — bárin ap-anyq kórgendikten qorqyp kettim: qazir barmaǵymdy basyp qalamyn. Alaıda shydap baqtym. «Toqta! Sabyr et!»

Shamasy osy jerde shydamym bitti ǵoı deımin. Nemistiń tulǵasyn taǵy da bir kózdep alyp, shúrippeni basyp jiberdim. Meni bári tańqaldyrdy. Aldymen álgi nemistiń shalqasynan qulaǵany, dál sol mınýtta «Atyńdar!» degen komanda berilgeni, qasymdaǵy jaıaý áskerdiń: «Shıti myltyqpen ádemi sulattyń!» — degeni... Osynyń bári tez bolǵany sondaı, men esimdi jıa almaı qaldym.

Sasha qaıta-qaıta: «Sen ǵoı alǵashqy nemisti sulatyp túsirgen! Senen kútpep edim!» — dep arqamnan qaǵa berdi.

Nemister eńbektep keıin qaraı kashyp barady, men ata almadym: álgi «óz nemisimdi» izdedim. Shynymen men óltirdim be degen oıdamyn. Múmkin ol jaı qulap qalǵan bolar? Múmkin keri qashyp bara jatqan shyǵar? Jaraly kúıinde ózderine qaraı eńbektep bara jatýy da múmkin-aý? Osyndaı san qabat oılardan denem bir sýyp, bir ysyp, keıin qashqan nemisterdi qadaǵalaýmen boldym. Qaıda ketti ózi? Álgi frısti saǵynyp qalǵandaı, kórgim kelip esim shyǵyp jatyr. Qaıda? Bul ol emes. Myna bireý me eken? Bul da emes. Aqyry taptym. Dalada qalǵan ólikterdiń arasynan. Onyń etiginiń jyltyraǵan tabanynan tanydym — órttiń jaryǵymen jarqyldap áýeli kózime etigi túsken.

Nemister shegindi, shegingende ózderi jaqqa emes, bizdiń okoptarǵa ornalasyp aldy.

— Daıyndalyńdar! Qazir shabýylǵa shyǵamyz! Biraq eskertemin — saq bolyńdar!

— Bul — bizdiń leıtenantymyz Sokolovtyń sózi. Onyń janynda turǵan kapıtan da jaıaý áskerlerine osyndaı buıryq berdi.

Men ómirde shabýylǵa qatysyp kórgen emespin. Al, endigi shabýyl degen álgi nemisti óltirgennen keıin túkke turǵysyz birdeńe bolyp elestedi. Myna nemis jatyr. Men oǵan qarap qoıamyn. Ol jatyr...

Mine, biz okoptan shyqtyq. Sasha kózáınegin túzep aldy. Jaıaý áskerler de oryndarynan turdy. Olardyń arasynan Volodá men Makaka kórindi. Al Shúkirbek qaıda? Á, munda eken ǵoı!

Shúkirbek Sasha jatqan sol jaqta emes, oń qolda eken. Ol jerde jaıaý áskerler. Iaǵnı, biz kóp ekenbiz.

Sokolov Sasha ekeýmizdiń ortamyzda. Qolynda pıstolet. Meniń kózime onyń qoly sál dirildep turǵandaı kórindi.

— Olarda granata bar, qoryqpańdar, — dep qoıady Sashaǵa.

— Kimderde? — dep suraıdy Sasha.

— Jaıaý áskerlerde.

Nemister únsiz. Olardyń da, bizdiń de okoptarymyz jym-jyrt. Tek bizdiń artymyzda Podlese áli órtenip jatyr, ilgeride nemis bekinisiniń túkpirinde ot kórinedi. Leıtenant Sokolov bizden buryn jaıaý áskerlerdi jiberip:

— Asyqpańdar! Jáı-jáı! — dep buıryq berdi. Biraq biz báribir okoptardyń janynda turmyz.

Nemister oq atyp edi, biraq avtomat úni bizdiń «ýramyzǵa» kómilip qaldy.

Jaıaý áskerler aldymyzda júgirip barady. Olar okoptarǵa jetti. Biz júgirip jetkenshe aıqaı-shý, atys úni estildi. Sasha okopqa súrine qulady, bir nemisti okoptyń ishinde basynan soǵyp jatyr. Sokolov atysýda. Meniń janymda jalǵyz da nemis joq. Tek bizdiń jaıaý áskerler, Sokolov jáne Sasha ǵana. Bizdiń basqa adamdardy kóre almadym. Qaraýǵa mursham da joq. Men Sokolov atyp jatqan okopqa jetkim keldi — onda nemister bar. Ózderi ekeý. Mine, bireýi qulady, ekinshisin de jaıaý áskerdiń biri sulatyp saldy.

Okoptar alyndy. Qorǵanystyń birinshi qatary iske qaıta qosyldy. Jaıaý áskerler kapıtany da buıryq berip jatyr:

— Mynalardy bir shetke aparyp tastańdar! — dep okoptaǵy nemisterdiń óligin kórsetti. — Egorov pen Kosterın, sanıtarlyq bólimge! Tezirek!

Sokolov bárimizdi jınap aldy da, saǵatyna qarady:

— Ýaqyt boldy. Tezirek júrińder!

Biz okoptan shyǵa berip edik, artılerıa taǵy da oq ata bastady. Eki jaqtyki de.

— Jat! — dep buıryq bergen batalón komandıri qulaǵyn ustaı aldy.

— Sizge ne boldy?

Men Sokolovpen qatar jatqam, qolyna kózim tústi — qan sorǵalap tur.

— Túk emes. Úndeme!

Qorǵanystyń ekinshi qataryna — baǵana nemis avtomatshylaryn atqanda ózimiz jatqan okoptarǵa jete almadyq.

Aınala jarylyp jatqan snarád pen mına. Bizdiki me, nemistiki me — ajyratyp bolar emes. Eki jaq ta atyp jatyr.

— Sol jaqtaǵylarǵa jetkiz: okopqa eńbektesin! — dep aıqaılady Sokolov. — Tez!

Men buıryqty oryndadym. Komandır oń jaq qanattaǵylarǵa álgi buıryqty ózi aıtyp jatyr. Endi biz ylǵal ári salqyn jermen eńbektep kelemiz. Men basymdy kóterip em, bir ystyq lep sharpyǵandaı boldy jáne arqamdy bireý ustaramen osyp ótkendeı sezindim.

Okoptarǵa kelip qaldyq.

Atys ta toqtady. Ornymyzdan turyp, shınelderimizdi qaqtyq, sodan soń adamsha aıaǵymyzdy tik basyp ózimizdiń mashınaǵa qaraı kettik.

— Seniń arqańdaǵy ne? Qane, shınelińdi shesh! — Sokolov oq jyryp ketken qulaǵyn ustaǵan kúıi janyma keldi.

— Eshteńe emes, — dedim.

— Sen shınelińe jáne keýdeńe qarashy! — dedi Sokolov. — Shesh, shesh, gımnasterkany da. Jaralysyń ǵoı. Shaıtan alsyn!

— Nızınyǵa kelgesin, sanbatqa tez jetý kerek! — dedi Sokolov, balalar meniń arqamdy spırtpen súrtip (áreń shydadym), keýdemmen qosa tańyp tastaǵasyn.

— Meni sanbatqa deısiz, al ózińiz she? — dedim Sokolovqa batylyraq sóılep.

— Mende eshteńe emes, qulaǵymdy jyryp ketken.

Onyń qulaǵyn da balalar baılap jatqan.

— Mende túk emes, joldas leıtenant! — dedim óz sózime ózim senbeı. — Eshqandaı sanbatqa barmaımyn. Barmaımyn!

— Bitti! — deıdi Sokolov, bórkin alyp, shıneliniń jeńimen mańdaıyn súrtken kúıi. Shashy qobyrap ketipti, kózi ushqyn atyp tur.

— Men áýeli onyń betine myltyqpen qoıyp qaldym, — deıdi Sasha kózáınegin súrtip, — sodan soń ol qulaǵanda baryp attym. Al ol taıyp ketti.

Sasha biz ústinen attap ketken nemis jaıly aıtyp tur.

Biz taǵat tappaı úlken oqıǵalar kútý ústindemiz. Dál osyndaı kezde jetpeı turǵany sanıtarlyq bólimge barý edi! Baqytyma qaraı, Býnkovtyń aıtqanyna da kónbeı qoıdym. Óıtkeni janymda bizdiń vzvodtyń komandıri leıtenant Sokolov bar ǵoı. Ol maǵan qabaǵyn túıip, urysqan bolǵanmen ózi de men sekildi, jaraly halde. Eger snarád jaryqshaǵy meniń arqamdy jaraqattasa, dál sondaı oq onyń oń qulaǵyn jyryp ketken.

Ol da, men de aqyry ózimizdiń dıvızıonda jaramyzdy tańýmen tynyshtaldyq.

Biz kúnde jumysqa shyǵamyz, keıde tipti kúnine eki-úsh márte, biraq maıdannyń biz turǵan bóliginde eshqandaı erekshe oqıǵalar bolmaǵasyn, kesh saıyn ishimiz pysyp, qulazyp qalamyz. Árıne, ádettegi jumysymyz kúnde qaıtalanyp jatady jáne oǵan, bir tańdanarlyq jaı, tez úırenip kettik. Ádettegideı aldyńǵy shepte keıde nemis oǵynyń ne bombasynyń astynda eńbekteý, úırenshikti jaıǵa aınalǵan uıqy qanbaý. Ras, munyń báriniń orny biz maıdanǵa kelgenshe kórmegen, basqa nársemen toltyrylady: ol — tamaqtyń orasan kóptigi. Iesiz qalǵan mal degen qaptap júr — tańdaǵanyńdy usta da soıyp ala ber. Al Volodá sıaqty keıbireýler úshin «maıdan normasy» taǵy bar. Bul norma ájeptáýir bolatyn. Tapsyrmaǵa shyǵar aldynda bir stakan ıaǵnı eki júz gram nemese bizdiń sharýashylyq vzvody araqtyń ornyna spırt bergen kúnderi jarty stakan taza spırt.

Kúnbe-kún atys shebi men artılerıanyń barlaý pýnktterin baılanystyrýǵa, jaýyngerlik tártip osy jeltoqsan kúnderinde talaı ózgergen, bizdiń dıvızıonnyń postylary men pýnktteriniń koordınattaryn anyqtaýǵa shyǵyp júrip, soǵys qorytyndysyn sheshýde belgili bir dárejede bizde úles qosyp júrmiz dep oılamappyz. Bylaısha alǵanda, bizdiń jumysymyz, tirekti artılerıalyq tizbekti qurý dep atalady. Al, topograf mamandarynyń tilimen aıtqanda, bul tizbekti topografıalyq negizde, karta boıynsha, tik sáýleler, sekýnd ólsheýish arqyly jasaımyz. Al, biz alǵan osy málimetterdi esepteýshiler analıtıkalyq, syzyqtyq jáne aralas ádistermen jóndeıdi.

Eger bir jaǵdaı bolyp qalmaǵanda, osynyń bárin, múmkin, aıtpaı-aq qoıýǵa da bolar edi. Áńgime bul kúnderi bizge AIR mektebinde, zapastaǵy oqý polkynyń jalyqtyrǵan oqý saǵattarynda ótkenniń bárin ǵana emes, máselen, áýe bazasy boıynsha topografıalyq daıyndyq sekildi eshqashan oqymaǵan, ótpegen nárseniń bárin eske alýǵa týra kelgeninde.

Osynyń bári tez ótip jatqasyn, biz shynynda da aldymyzda erekshe bir oqıǵalar kútip tur dep senetinbiz.

Degenmen biz osynda, ólim men ómir aldynda bári birdeı maıdanda da bárimiz uqsas ári san túrli edik.

Aldymen Sasha japa shekti: oǵan komsorg retinde Volodá úshin sógis berilip qala jazdady. Áńgime soldat aǵaıyn týraly bolsa, Sashany lıberal deı berińiz. Biraq dál osy jaǵdaıda Sasha da onyń ózi sekildi soldat onyń ústine komsorg bolǵanmen, soldat aǵaıyn Sashanyń lıberalızmimen sanasa bermeıdi.

Volodá ońbaǵandyq istep, aty shyqty. Biz qonǵan úılerdiń birinde ol on bes jasar polák qyzyna tıiskeni. Urlyǵynyń ústinen túsip degendeı, ony ustap aldy. Ustap alǵan Sasha.

Sasha Volodányń keshirim suraýyn talap etip edi, anaý qyljaqtap, ázilge shaptyrdy:

— Já, qoıshy, Sashok, aqymaq qylmaı! Eger men shyn máninde kóńilim ketken bolsa, retin tabar edim ǵoı...

Sasha úndemeı, basyldy da qaldy. Al, qyzdyń týǵandary úndemeı qalmady. Ertesine, biz oıanyp úlgermeı bolǵan oqıǵa dıvızıon komandıri men batalón komandırine de jetkeni belgili boldy. Anyq-qanyǵyn bilýge Býnkovtyń ózi keldi. Qyzdyń týǵandary «mynaý kórdi» dep Sashany nusqady.

— Men oǵan aıttym... — dep mińgir etti Sasha. Sol jerde Volodányń aqymaq bola qalmasy bar ma:

— Bári de komsorg Barınovtyń kózinshe boldy. Bolǵanda ne boldy? Túk te emes, ásheıin bos sóz!

Komsomol múshesi Protopopov jáı ǵana jaza aldy, óıtkeni maıdan jaǵdaıynda bes táýlik tutqynda otyrý — naqty nárse emes.

Komsorg Sasha Barınovty bastyqtarǵa biraz súıreledi. Dıvızıon komandıri dıvızıon daq túsiretin árekettiń bárin tamyrymen qurtyp jiberetinin barlyǵymyzǵa kórsetkisi keldi.

— Men senen suraıyn dep em, — dedi Sasha maǵan, — budan bylaı sen Volodáǵa qalaı qaraısyń?

— Sen ne, Volodány áli bilmeısiń be? — Meniń bar aıtqanym osy boldy.

Jańa, 1945 jyldyń qarsańynda, otyz birinshi jeltoqsanda, bizde tynysh kún boldy. Erteńgi jumys — artılerıalyq atys bekinisin baqylaý — erte bitti, sodan soń vzvod komandıri Sashany, Makakany jáne meni kórshi derevnáǵa azyq-túlik, spırt alyp kelýge jiberdi. Onda dıvızıon shtaby jáne bizdiń sharýashylyq, fotobaqylaý vzvodtarymyz bar edi.

Nemister bul kúni tynysh jatqan. Bizdiń barar jáne keler jolymyzda bir ǵana bomba tastaldy, onda da psıhologıalyq shabýyl «ıýnkers» áýede saldyrlaǵan bolat bolvankany tastady. Eki ret jaý mınometshileri atty. Boldy.

Bul ólkege kelgisi kelmese de, báribir qys belgi bere bastady. Jańbyr jaýmaǵaly úsh kún boldy, jerge túse bastaǵan qar ushqyndary dalany, úılerdiń tóbesin, jol boılaryn jaýyp qalypty. Aýanyń qyzýy mınýs segiz gradýs.

Biz azyq-túlik, spırt alyp keldik, men jańa jyldyń aldy ekenin eskerip:

— Joldas leıtenant, batalón komandırine bir ótinish aıtýǵa ruqsat etińiz? — dedim.

Vzvod komandıri leıtenant Sokolov tańyrqaǵan joq:

— Ruqsat, ruqsat. Qandaı suraq?

— Men búgin keshke suranýym kerek bolyp tur, — dedim. — Saıası bólimge baryp kelýim kerek, — dep artılerıa dıvızıasynyń nomerin aıttym.

— Árıne, ruqsat suraýǵa bolady, — dedi de kishkeneden keıin: — Tek... Jaraıdy, — dep úndemeı qaldy.

— Ne aıtaıyn dep edińiz, joldas leıtenant?

— Senen suraıyn dep em. Múmkin bunym yńǵaısyz bolar? — dep, vzvod komandıri kúmiljip qaldy. Túsi bir túrli eken. Qataldyq ta, ásheıindegi túıyqtyq ta kórinbeıdi, qaıta qysylý bar.

Sokolov maǵan unaıtyn. Úndemeıtin, tipti, bir qaraǵanda qatal adam sekildi bolǵanmen, ol qatyp qalǵan áskerı qyzmetker emes. Qaıta, basqa ofıserlerdiń arasynda ol áskerı emes qarapaıym adamǵa kóbirek uqsaıtyn. Bireýge aıqaılap ursa qalsa, sol sátte basyla qalatyn.

— Neni aıtasyz, joldas leıtenant? — dep qaıta suradym.

— Sol qyz ekeýiń... Ózderińde shyn sezim be? — dedi aqyry. Iaǵnı, ol bárin biledi. Qaıdan? Lejaıskide kórdi me eken?

— Sen áli janyp turǵan jassyń, sondyqtan surap otyrmyn, — dedi batalón komandıri. — Tańdanba. Mundaı sharýada tez aldanýshylar kóp bolady...

Men ne derimdi bilmeı, úndemedim.

«Iá, ıá, bizdiki shyn», — dep aıtýyma bolar edi. Biraq shyn bolǵanda ne shyn? Meniń ony kórgim keletini me? Onyń maǵan, tipti de, tanys emes basqa mahabbaty, Gennadıı Vasılevıchke degen mahabbaty bolǵany ma? Sony aıtam ba? Aqymaqtyq!

— Aıtqyń kelmese, aıtpaı-aq qoı, — dedi jaıymen. — Men ásheıin...

— Ol ekeýmiz baıaǵydan dospyz, joldas leıtenant, basqa eshteńemiz joq, — dedim. — Búgin jańa jyl, quttyqtaǵym kelip edi...

— Bar! Bar! Árıne! — dep kelisti leıtenant.

Býnkov ta jiberdi, tipti, aqyl berdi:

— Jolǵa shyq ta qolyńdy kóter. Áıtpese búgin jete almaısyń. Olarǵa deıin júz jıyrma shaqyrymdaı ǵoı. Toqtaı tur, kapıtan Govorovqa qaǵaz jazyp bereıin. Saǵan eshkim tıisip júrmesin. Meniń eski tanysym.

Báriniń reti kele ketti. Osydan birneshe saǵat buryn, biz azyq-túlik alýǵa barǵanda, dıvızıanyń saıası bólimi qaıda ekenin bilip alǵam. Endi, mine, Býnkov, tipti, qaǵaz jazyp jatyr.

Batalón komandıri qaǵazdy berdi de, taǵy eskertti:

— Qolyńa myltyq al. Saqtyqta qorlyq joq. Sodan soń erteń tańerteńnen qalmaı keletin bol, — dedi.

— O ne degenińiz, men búgin-aq oralamyn, — dedim qyp-qyzyl bolyp.

— Jaraıdy, endeshe.

Jol boıynda mashına sırek eken. Yńǵaıly júk mashınasyn kútip turyp (yńǵaıly dep ústinde ofıserler joq mashınany aıtam. Ofıserler kele jatqan mashınany toqtatý yńǵaısyz ǵoı), men qaǵazǵa qaradym. Býnkov ne dep jazdy eken?

«Salamatsyń ba, qymbattym! Qalaısyń? Saǵan bir jigitti jiberip otyrmyn jáne Jańa, 1945 jylmen quttyqtaımyn! Hat jazyp jibere sal! Myna jigitti ókpeletpe. Óziniń jeke sharýalarymen bara jatyr.

Maksım Býnkov», -

degen sózderdi oqydym qaryndashpen asyǵys jaza salǵan qaǵazdan, oqyp alyp qyzaryp kettim-aý deımin. Býnkovqa eshteńe aıtqanym da joq qoı. Al, ol...

Aqyry jartylaı azyq-túlik tıegen úsh tonnalyqty toqtattym. Shofer «Semenov sharýashylyǵyna» deıin (dıvızıany solaı ataıdy eken) aparyp salýǵa kelisti.

— Olarmen kórshi turamyz. Bizden eki attap jetesiń. Otyr shanaqqa, — dedi. Ústinde eki qart soldat bar eken. Bireýi, ózi aıtqandaı, «bastyqtar úshin jańa jylǵa tamaq ákele jatyr», ekinshisi — gospıtáldan shyǵyp keledi.

Mashına kedir-budyr jolmen bultalaqtap uzaq júrdi. Shaǵyn derevnáǵa jetkende jol tegistelip, mashınanyń júrisi de durystaldy. Erte týǵan aı tóbemizden qarap tur. Ár jerden turǵan mashınalar kórinedi. Aspanda ár jerde sharby bulttar, olardyń ara-arasynan juldyz syǵalaıdy. Qar qıyrshyqtary ushqyndap aı men juldyzdyń bulyńǵyr sáýlesimen jylt-jylt etedi. Shofer jyldamdyqty údetken saıyn, jol burylystaryndaǵy qar men muzdaqqa dońǵalaqtar taıǵanap, bizdi soǵa bastady. Aınala typ-tynysh. Aspan da, aı da, onyń salqyn sáýlesinde jyltyldaǵan qar da, mańaıdaǵy dala da — bári qosylyp adamdy terbetip turǵandaı.

Men ekeýmizdiń kezdesýimiz, áńgimemiz týraly oılap kelem. Áýeli saıası bólimge kirip, kezekshiden suraımyn. Ony taýyp alamyn da, adam az jerge baramyz. Men ony Jańa jylmen quttyqtaımyn, sodan soń men ony báribir súıetinimdi aıtamyn. Ylǵı solaı súıe beremin deımin. Kapıtan Smırnovqa meniń de janym ashıtynyn, men ony jaı Genadıı Vasılevıch retinde biletinimdi aıtam.

Joq, búgin Genadıı Vasılevıch týraly aıtpaımyn. Jáı, ózin kóremin, quttyqtaımyn, shtabqa kirip kapıtan Govorovqa qaǵazdy beremin. Múmkin, áýeli hatty berip, sodan keıin izdesem be eken? Sol durys shyǵar.

Menimen qatar otyrǵan soldattarda ún joq. Jalpy maıdanda qart adamdardyń kóp sóılemeıtinin men kópten baıqap júrgem. Men de úlken bolyp kóringim keletin. Kenet bireýi:

— Gospıtáldan kelesiń be, álde jańadan shaqyryldyń ba? — degende, qýanyp kettim. Ózimniń birinshi bolyp sóılemegenime qýandym.

— Joq, jumyspen kelemin. Batalón komandıriniń qaǵazyn ákele jatyrmyn, — dedim salmaqty túrde.

— Á-á! Jańa jyldyq quttyqtaý ákele jatyr ekensiń ǵoı, — dep, túsingen adamdaı keıip kórsetti de, soldat uıqyǵa ketkendeı kórindi.

Men de uıqy basyp, qalǵı bastadym: sońǵy kezde biz táýligine eki-úsh saǵattan ǵana uıyqtap júrgenbiz.

...Oıanyp kózimdi ashqanda, túkke túsine almadym. Edende baǵanaǵy jolaýshy soldattyń birimen qatar jatyrmyn. Aldyńǵy jaqta aq jaıma jamylǵan adamdar júr. Álde aq halatty dárigerler me eken? Biz qaıdamyz ózi? Shynymen arqamdaǵy jaranyń kesirinen gospıtálǵa ákelgenderi me? Kóz aldymda dóńgelek aı sáýleleri sekildi syzyqtar, basym dyńyldaıdy. Sol aıaǵymdy tizeden joǵary tastaı etip baılap tastapty. Taǵy sol aıaǵym... Qazir Gýrıı Mıhaılovıch pen sestra Vera... Vera... Vera... Qalaı edi áli? Vera... Vera... Jurt ony Verochka deıtin. Men ǵana aty-jónin aıtatyn edim ǵoı. Biz de Gýrıı Mıhaılovıch Vera... Vera... sekildi, sodan soń shanaqta qatar otyrǵan myna soldattar sekildi eresek boldyq pa? Sasha da, Shúkirbek te, Vıtá da — bárimiz úlkenbiz be?

Endi balalyqtyń oralmaıtyny jaman. Anam da maǵan jaqyn kelmeı tur... Ákem de... Nege ekenin bilmeımin, qazir sonshalyq qulazyp, ári qorqyp jatqan sekildimin.

Men basymdy kórshime qaraı buraıyn dep em, qulaǵymnan yp-ystyq qoıý birdeńe aǵyp jatqandaı boldy.

— Eshteńe emes, baýyrym. Eń bastysy, áıteýir tirimiz. Al, soǵýyn jaman soqty — shofer de, jolserigimiz de sanıtarlyq batalónǵa jete almady, — degen sózder qulaǵyma kúńgirlep kelip jatyr. Munyń bári tús dep oıladym.

Sodan soń meni bireýler jerlep jatyr eken. Túsimde emes, kádimgideı óńimde. Sasha, Shúkirbek, Makaka, Volodá — bári jıylyp, maǵan kór qazyp jatyr. Shuńqyrdan qup-qurǵaq, surǵylt topyraqty laqtyryp, arasynda tershigen mańdaılaryn súrtip qoıady. Tipti Volodá: «Balalar, tezdeteıik!» — dep asyqtyrdy.

Katonın, Býnkov, Sokolov qysqy qulaqshyndaryn alyp, men jatqan mashınanyń sońynda keledi. Al, orkestr bolsa, qaıǵyly áýen tartyp sarnatyp keledi. Biraq bul Shopenniń qaraly marshy emes, basqa án. Kenetten men, ánniń sózin eshkim aıtyp kele jatpasa da qandaı án ekenin esime túsirdim.

Kezdim talaı jerdiń júzin,
dúnıeni sharladym,
Jer úılerde, okoptarda,
burqaǵynda taıganyń...

Biraq qazir bul ánniń áýenin orkestr óte jaı oryndap keledi, ony kostel úıindeı alyp organ qostaıdy.

Al, Natasha, meniń yp-ystyq mańdaıyma qolyn salǵan kúıi, qatarymda keledi. Onyń qoly muzdaı, al men sol salqyn qoldyń mańdaıyma tıgenine raqattanyp jatqan sekildimin. Aýadan Lejaıskidegi tárizdi jáne dál keshegi Jańa jyldyń aldyndaǵy sekildi, shyrsha men qaraǵaıdyń ıisi shyǵady. Beıne úıdegi satyp alynǵan áli oıynshyq ilinip, áshekeılenbegen shyrshanyń janynda turǵandaımyn.

Sodan soń qaıdaǵy bir shuńqyrǵa qulap baramyn.

Álde uıyqtap kettim be, álde jaı sandyraq pa — ajyrata almaımyn.

«Papasynyń bul kúndi kóre almaǵany ókinishti», — deıdi anam. Anam qaıdan kelip qalǵan? Jáne ákem nege kóre almady deıdi? Qaıdaǵy kún? Qandaı kún? Biz ákem ekeýmiz syzdy okopta qatar jatyrmyz, men anama ákem tiri dep aıqaılaǵym keledi. Tiri! Ólgen menmin! Meni dostarym jáne Natasha jerlep jatyr. Ol (Natashany aıtam) endi meniń tiri kezimde súıemin dep aıtpaǵanyna ómir boıy azap shegip ókinetin bolady. Joq, ol azap shekpese eken, ókinbese eken. Endi ol bári bir meniń ózin qanshalyqty súıgenimdi biledi ǵoı...

Bir mezgilde organ úni baıaýlaı bastady. Orkestr de úndemeıdi. Alańǵa nemister shyǵyp keledi. Ózderi kóp-aq. Olar maǵan qaraı umtylyp, júgiredi. Sasha olardyń jolyn bógep, kózildirigin súrtedi de:

«Menińshe, bul... Men senen suraǵym kelip edi, sen qalaı oılaısyń — bular nemister me? Olardy atýǵa bola ma?» — dep sybyrlaıdy.

Men olardyń nemister ekenin bilip turmyn, biraq leıtenant Sokolov meniń myltyǵymdy julyp alyp:

«Atýǵa bolmaıdy! Bolmaıdy! Bular tutqyndar! Tutqyndardy atýǵa bolmaıdy!» — dep aıqaılaıdy.

«Menińshe, balalar, myna ońbaǵandardy atpaý degen baryp turǵan aqymaqtyq!» — dep sybyrlaıdy Volodá.

Volodányń usqyny sondaı qorqynyshty. Alaıda ol kúlimsirep, meniń arqamnan qaǵyp qoıady:

«Esińde bolsyn, baýyrym, Sokolovqa senýge bolmaıdy. Oǵan áli de baıqap qarańqyraý kerek. Bul meniń ǵana pikirim emes, baýyrym, esińde bolsyn! Dıvızıon komandıriniń ózi solaı oılaıdy. Mine, qandaı másele!» — deıdi.

Men shydaı almaı kettim:

«Sen ońbaǵansyń, Volodá! Men Sokolov úshin...»

Al, Natasha óziniń sup-sýyq qolyn meniń mańdaıyma basady.

«Seniń leıtenantyń analardy beker músirkedi, — deıdi ol. — Olar seni óltirdi ǵoı, jeksuryndar. Óltirdi! Túsinesiń be?

«Túsinemin, — dep sybyrlaımyn men, — sen sondaı jaqsysyń. Men bárin de túsinemin!»

Leıtenant Sokolov qabaǵynan qar jaýyp maǵan jaqyndaıdy da, nege ekeni belgisiz, Natashaǵa qarap sóıleıdi:

«Keshirińiz, joldas kishi leıtenant!»

Sodan soń ol maǵan burylyp:

«Al sen sanıtarlyq batalónǵa aqyry barmaı qoıdyń ǵoı», — deıdi.

«Siz she? Sizdiń qulaǵyńyz qalaı, joldas leıtenant?»

Sokolov jaýap berip úlgere almaıdy. Býnkov kelip qalady:

«Mısha, qoıshy sen! Jurtqa úıretesiń, al óziń...»

Kelemin asyp belderden,
Kórinbeıdi jol alda.
Qar jamylǵan jerlerden
bir qarasyn tabam ba.
Kelem uqsap jetimge,
Úreı jaılap sanany.
Kók aspannyń betinde
bulttar júzip barady.
Yzyńdaıdy jel túzde,
Dala biraq taskereń.
Qorqynyshtan elsizde
dirildeıdi jas denem.

Men nege óleń oqyp, kúbirlep jatyrmyn? Pıonerler úıi qaıdan paıda boldy? Qalaısha men maıdanda júrip, balalyq shaqqa oraldym?

«Sizderdiki durys emes, balalar, — deıdi Vera Ivanovna. — Bul muńdy óleń emes. Jáne onyń budan basqa da óleńderi kóp... Durys qoı, joldas Sokolov?»

«Adamdarǵa sený kerek, — deıdi vzvod komandıri buıra shashyn silkip qoıyp. — Bárine sený kerek. Tek balalarǵa ǵana emes...»

Qaıtadan orkestr oınaı jóneldi. Biraq endi organ úni estilmedi. Oınap jatqany gımn emes, «Internasıonal»...

1945 JYL

— Qalaı, táýirsiń be? Jańa jyl qutty bolsyn!

Mine, biz de kezdestik.

Osylaı bolaryn bilgem. Ol maǵan keledi degem. Qazirgi sóıleskenimizdeı, bir-birimizge qarap otyratynymyzdy bilgem. Bildim be? Joq, bilgenim joq, mendegi osylaı bolsa eken degen arman ǵana bolatyn.

Qazir oǵan qarap jatyrmyn — qandaı eresek bolyp ketken!

Medısınalyq sanıtar batalónyna da ózi kelip, endi mine, menimen qatar otyr.

— Seniń asyǵýyń beker. Dáriger jata turý kerek deıdi.

Iaǵnı, ol dárigermen de sóılesip úlgergen. Men oǵan qazir eshteńe aıtpaımyn. Bárin ózi biledi, ózi túsinedi.

— Men sol joly saǵan kele jattym ǵoı, — dedim. Esimde qalǵany sol. Bizdiń batalón komandıriniń kapıtan Govorovqa joldaǵan haty, «Semenov sharýashylyǵyna» jetý úshin jol boıynda qol kóterip turǵanymdy, júk mashınasyna otyrǵanymdy aıttym. Basqasy esimde joq.

— Iaǵnı, sen men úshin... Kórdiń be, men qandaı baqytsyzbyn...

Súıdedi de ol qabaǵyn shytyp balshyq-balshyq etigine qarady. Onyń ábden sharshaǵanyn sonda ǵana túsindim. Óńi bop-boz, kóziniń aınalasy kógildir tartyp, janarynda ot qalmaǵandaı. Buryn onyń kózderi úlken, jarqyldap turatyn.

— Sen sharshaǵansyń, — dedim.

— Joq, men shynynda naǵyz baqytsyzbyn.

Nege bulaı deıdi?

— Sen Gennadıı Vasılevıchti aıtyp otyrsyń ba? Ol úndemeıdi. Nege ony esime aldym dep ishimnen ózime ózim ursyp jatyrmyn. Aıtaıyn degenim joq edi, aýzymnan shyǵyp ketti.

— Joq, ol týraly ǵana emes, — dedi ol. — Múmkin, sharshaǵan da shyǵarmyn. Qazir jumys sondaı kóp.

Biz Moskvany eske túsirdik, ol kishkene kóńildeneıin dedi.

— Esińde me: qustar... aınala sondaı ádemi — bári jarqyrap tur, adamdar da kóńildi, baqytty, ádemi kıingen, bári kúlimsireı qaraıdy... deımin ertegide júrgendeı sóılep.

— Esimde, — dep kóńildendi ol. — Men keıde osyny túsimde kóremin, árıne, jumys az kezde. Al, jumys kóp bolsa, ólgen adamsha qulaı ketesiń...

— Esińde me, biz aqyry shomylýǵa barmadyq?

— Berlınde shomylamyz! — Ol taǵy kúlimsiredi. Sodan soń muńdy daýyspen: — Jalpy, jylylyqty saǵyndym.

— Al, qashan bastalady?

Aldyńǵy túnderde de, osy kúnderi de jol boıynda ótip jatqan tehnıka dúrsili sanıtarlyq batalónnyń qabyrǵalaryn zirkildetip, qulaqqa tynym bermeıdi.

Shamasy, aldyńǵy shepke ákelip jatyr. Úlken shabýyldyń aldynda osylaı bolatyn shyǵar.

— Jaqyn arada, — dedi ol. — Dál bilmeımin, biraq ázirlenip jatyr. Ázirlik kúshti.

Joq, men, árıne, durys jasadym. Gospıtálǵa barmaǵanym aqyl boldy. Qazir aıaǵym aýyrmaıdy, oq degeniń súıekke jetpeı etin ǵana zaqymdaǵan. Al, arqamdaǵy jara jazylyp keledi dep dárigerlerdiń ózdepi aıtty. Ómir súrýge bolady. Basym aýyryp, qulaǵym shýyldaǵany da ketti, kózim de jaqsy kóredi. Keshe teksergen.

Erteń shyǵaryńdar dep suraımyn.

Al, búgin Natasha ketken boıda, qaǵaz, qalam alyp, oǵan hat jaza bastadym. Búgin, ótken jyly aıta almaǵanymnyń bárin jazdym. Bilsin dedim. Bilýi tıis. Sodan keıin hatty jyrtyp tastadym... Jáı birdeńe bolyp shyqty. Mundaı hatty oǵan jibere almaımyn.

Qys deıtin qys ta emes, al jerde siresken toń jatyr. Shamasy, ylǵaldyń moldyǵynan bolar. Jerdi de sybap júrmiz. Kúrek batpaıdy. Súımen degen bizde atymen joq, soldattyń kúregi ǵana. Dybys ańdıtyndar, fotoǵa túsiretinder, biz de negizgi jumysty bitirgennen keıin dıvızıon komandırine jer úı qazyp júrmiz. Sońǵy kezde nemisterden tynyshtyq ketti. Baqytqa qaraı shyǵyn bolmaǵanmen, shtab mashınasyna da oq tıip úlgerdi. Fotolaboratorıanyń shanaǵyn da mına zaqymdady. Tipti asqana da cay qalǵan joq — dushpannyń áýe shabýyly kezinde qazandy oq tesip ketti.

Biz Gýra dep atalatyn, elý shaqty úıi bar túkpirde jatqan bir derevnányń shetinde jumys isteımiz. Kúnde saǵat túngi eki jarymǵa deıin júremiz. Ekinshi qatar bórene júrgizip bolǵanymyz sol edi, Volodá:

— Nesi bar, jigitter! Tamasha boldy! — dep maqtanyp qoıdy. Shynynda da tamasha boldy.

Tań ata jer úıdi aıaqtaýymyz muń eken, «ıýnkerster» kórindi. Úsheý. Bizge kórshi turǵan tank kolonnasy ne batareıa sekildi mańyzdy obekt bolmasa da, «ıýnkerster» bombylaý úshin aınalyp usha bastady.

— Aıtatyny joq, kórimizdi qazyp úlgerdik, — dep ázildedi Volodá, jańa ǵana turǵyzǵan jer úıge topyrlaı tyǵylǵanymyzda.

— Ázilińdi qoıshy osy! — dep Sokolov zekip tastady.

Samoletterdiń bireýi aınalyp usha bastady. Biz onyń jaqyndap kele jatqan jan túrshiktirer dybysyn, ile-shala bombanyń jarylysyn estidik. Sol kezde vzvod komandıri meniń ıyǵymdaǵy avtomatqa jabysty:

— Bershi maǵan!

Maıdanda júrip, bizdiń kóbimiz nemis avtomatyn qolǵa túsirgenbiz. Podlese derevnásynyń mańyndaǵy biz buryn kórmegen urystan keıin men de avtomatqa ıe bolǵam. Bul zańsyz erkindik bolatyn, ózimizdiń myltyǵymyzdy mashınaǵa jasyryp qoıǵanymyz úshin de sybaǵamyzdy alatyn shyǵarmyz dep kútip júrmiz. Alaıda Sokolov ta, Býnkov ta, basqa ofıserler de, tipti, dıvızıon komandıri maıor Katonınniń ózi de bizge til qatqan joq, árıne, bizdiń basqasha qarýlanǵanymyzdy olar kórip júr. Mine, Sokolov meniń avtomatymdy qarańǵyda julyp aldy da, jer úıden shyqty.

— Tómpeshtep bitti bilem, — dedi kóp sóılemeıtin Makaka, biraq ony qostaýǵa mursha bolmady. Jaqyndap kele jatqan samolet úni men jarylystan oıymyzdy da umytyp qaldyq. Jer úıdi teńseltip jibergeni sonshalyq, beıne býyrqanǵan tolqyn arasyndaǵy korablge uqsap ketti.

Qalaı bolǵanyn bilmeımin, bir qarasam, Makaka meniń aıaǵymda jatyr. Sasha qolyn sermep qalǵanda, bórki ushyp ketti. Tas qarańǵy úıdiń ishinde jurttyń bári abyr-sabyr bolyp qaldy, tek Shúkirbektiń daýsy ǵana bizdi toqtatty:

— Leıtenant syrtta qaldy. Ol shyǵyp ketti ǵoı, óz kózimmen kórdim! Qalaı boldy?

Shúkirbek birinshi bolyp úıden atyp shyqty. Onyń sońynan Sasha, men, taǵy bireý — balalardy keıin baryp kórdik. Áýeli kózimizge túsken Sokolov boldy, sodan uzap bara jatqan «ıýnkerstiń» quıryǵyn kórdik jáne úshinshi «ıýnkers» bizge elý metrdeı jaqyndap qalǵan eken. Sokolov sol úshinshi samoletti kózdep tur. Kenet «ıýnkers» alǵashqy bombany tastaı bergende, Sokolov avtomattan oq jaýdyrdy.

— Jatyńdar! — dep aıqaılady Sokolov, biz kózimiz túk kórmeı jerge jabysyp jata qaldyq.

Bomba jaqyn jerge tústi. Odan soń ekinshisi. «Órtendi! Qarańdar!» — degen leıtenanttyń aıqaıy men samolettiń jarylǵan úni qatar shyqqanda, biz basymyzdy áli kótergen joq edik. «Iýnkers» jolǵa jaqyn jerdegi Iısýs Hrıstos beınelengen kres janyna qulady. Biz japatarmaǵaı júgirip jetkenshe samolet te, kres de qalmapty, tek bólshekter ǵana tútindep jatyr.

Tańǵy saǵat beste qatty dúrsilden shoshyp oıanǵan biz uıqyly-oıaý terezege úńildik. Jer silkingendeı boldy. Barlyq jerde — oqtyń ushqyny «Katúshanyń» otty jarqyly, bomba tastaýshy samoletterdiń jan túrshiktirer gúrili.

— Shabýyl ma? Artılerıalyq ázirlik pe?

— Ázirshe uryspen barlaý, — dedi leıtenant Sokolov, tańyp tastaǵan basyndaǵy qońyr daqty kórsetpegisi kelip. — Artılerıalyq ázirlik keıin bastalady.

— Barlaý mynandaı bolsa, artılerıalyq ázirligi qandaı bolady?

Sokolov sóz arasynda:

— Dybysshylar men kózdeýshiler bizdiń koordınattarda kóp núktelerdi belgilegen eken. Kombat sizderdi quttyqtaýdy suraǵan, — dedi.

Uryspen barlaý saǵatqa jaqyn sozyldy, al erteńgi onda naǵyz urys bastaldy. «Katúshanyń» ot teńizinen keıin, ile-shala qýatty artılerıa, odan keıin túrli kalıbrli artılerıanyń bári iske kiristi. Úıdiń áınekteri dirildeıdi. Jer úılerdiń tóbeleri syqyrlaıdy. Jer sarnap turǵandaı. Aǵashtar qoryqqannan butalaryndaǵy qardy silkip túsirip jatqan sekildi. Budan keıin bizdiń áskerler ot tasqynyn dushpan qorǵanysynyń túkpirine burdy. Túske qaraı aldyńǵy shepke tankiler shyqty. Joldyń bári qozǵalysqa toly. Áskerı tyl da qımyldaı bastady. Tek biz ǵana umyt qalǵandaımyz, «alǵa» degen de buıryq joq, ne basqa joq...

Keshikpeı bizdiń derevnáǵa alǵashqy jaralylar ákeline bastady.

— Al, qalaı, ne bolyp jatyr? — Biz olarǵa júgirdik.

— Jaǵdaı jaman emes... Bizderdiki alǵa ketip barady...

Al, tankiler ulyp barady. Tank kolonnalarynyń bas jaǵynda attary jazylǵan: «Orel kolhozshylarynan», «Proskýrovty azat etýshi», «Oral jumysshysy», «Sibirlikter — maıdanǵa»...

Bizdiń uqqanymyz: bir úlken nárse bastalǵan sekildi, jurttyń bári kútip júrgen, soǵan ázirlenip júrgen, sol úshin kún saıyn bizder de jumysqa shyqqan úlken nárse... Biraq nege ekenin bizdiń eshqaısymyz áli tolyq bilmeımiz. Bizdiń maıdannyń Sandomır plasdarmyndaǵy shabýyly ma? Álde barlyq Birinshi Ýkraın maıdany túgel shabýylǵa shyqty ma? Múmkin, búkil maıdandardyń shabýyly bolar ma?..

Qyp-qyzyl bolyp, qýanǵan Býnkov júgirip keldi.

— Keshke mıtıń bolady. Ózderińdi retke keltirińder.

Al, ázirshe, basqa jumystarmen qosa, jaralylardy qabyldańdar. Qazir alǵashqy toptar kele bastaıdy. Mısha, saǵan, komandırdiń tapsyrmasy osy, — dedi ol leıtenant Sokolovqa, — baıqa, tentek bolyp júrme!

Sokolov qýanbady ǵoı deımin:

— Táýirirek eshkimdi tappadyńdar ma?

Olar jaralylardy tasymaldaý týraly kelisti. — Bizdiń shtab turǵan kórshi derevnáǵa deıin olardy biz aparamyz. Odan ári -: sharýashylyq vzvody men foto vzvody.

Jaralylardyń alǵashqy toby dárigerlerdiń tikeleı kómegi qajet bolatyn jaǵdaıda keldi. Tutqyndar tórteý eken — artılerıa shabýylynan qansyrap, qulaqtary bitelip qalǵan, — aýzy-muryndarynan qan sorǵalap, eshteńemen isi joq, ázer tur.

Sasha olarmen nemisshe sóılesýge tyrysyp kórdi. Ol nemisshe biletin sózderin esine túsirý úshin qınalǵany óz aldyna, olarǵa estirtýdiń ózi kúsh boldy.

Olardyń biri, shamasy túsingishteý bolsa kerek, basyn qýana shulǵyp, bizge tanys sózderdi qaıtalaı beredi:

— Gıtler kapýt! Stalın — gýt!

Basqa nemister birdeńe dep edi, biraq men olardy estı almadym.

— Mynalar ne deıdi? — dep suradym Sashadan. Qyzyq jaǵdaı: biz mektepte qanshama jyl nemis tilin oqydyq, men tipti jaqsy baǵalar da alyp júrdim, artıklderdi jatqa biletinmin, quıttaıymda jattap alǵan óleńdi (Aın mennláın shteet ım valde, gans shtıl ýnd shtým»...) de oqı alatynmyn, alaıda. «Gıtler kapýt!» degennen basqa kúrdelirek birdeńe aıtqan nemisti túsiný túgili, eń qarapaıym sózderin de aıta almaımyn. Emılıa Genrıhovnanyń keremet degen mektebi de kómektese almapty.

— Olar aıtady: búgingi bastan keshirgenimiz — sonshalyq qorqynyshty, jan túrshigerlik deıdi, — Sasha maǵan túsindirdi.

Sasha tórt tutqynnyń bireýi prıbalt, bireýi avstrıalyq ekenin de bilip alypty.

Birinshi topty Sasha jalǵyz alyp ketti. Makaka oǵan:

— Múmkin birge apararmyz? — dep uıańdaý til qatqanyna qaraǵanda nemisterdi jalǵyz ózi áketkisi kelmedi bilem.

Ekinshi topta tutqyndar kóbirek — jeteý eken. İle-shala úshinshi top alty nemis ákelindi. Sóılesetin mezgil joq. Makaka ekeýmiz tezdetip ekeýiniń jaralaryn baıladyq ta, shtabqa ákettik. Makaka ekeýmiz qatar kele jatqanda Patashon men Patqa uqsaımyz. Tutqyn nemisterdiń janynda Makaka Gerkýles bop kórinbeıdi. Myltyqty kóldeneń ustaǵan ol tutqyndar kolonnasynyń birese aldynda, birese sońynda júgirip júr. Nemisterdiń keıbireýi aqsańdap keledi, ekeýi jalań aıaq, qandary shyǵyp tur. Men kolonnanyń qatarynda kelemin.

Tutqyndar bastaryn salbyratyp, tártippen keledi. Bir-birinen qalǵysy kelmeı, ilese almaǵandardy ózderi asyqtyrady. Shtabqa deıin onsha alys emes — úsh shaqyrymdaı. Tek birese joǵary kóterilip, birese tómen túsken jol jaman. Biz jaı júrip kelemiz. Qyrsyq shalǵanda, men de sál syltyp qoıamyn.

Shaǵyn alańqaıdyń janyna kelgende jalǵyz aıaq jol kilt ońǵa buryldy da, biz sál-pál kidirip qaldyq. Bir nemis súrinip ketip, aıaǵyndaǵy sý-sý sharyǵyn baılaý úshin tizesin búkti.

Biz kúttik. Makaka meniń janyma keldi.

— Bizdiń til bilmeıtinimiz aqymaqtyq, á? Mynalarmen sóılesip kórer me edik.

Osy kezde alańqaıdan bizdiń ofıser shyǵa keldi. Biz onyń ataǵyn baıqaı almadyq — ústine keýdeshe kıip alypty. Biraq qulaqshyny, gımnasterka men shalbarynan tanydyq: bizdiń ofıser.

— Kimsińder? Qaıda barasyńdar? — dep surady ol, pıstoletin qolyna ustaǵan kúıi qatqyl únmen.

Biz jaýap berdik.

— Shtabqa ózim aparamyn, al sender kelesi topty alyp kelińder! — dep buıyrdy ol sózge kelmeı.

Men sasyp qaldym da, Vıtáǵa qaradym.

— Biz olaı isteı almaımyz, — dedim batylsyzdaý únmen. — Shtabqa ózimiz aparýǵa tıispiz, al siz...

Ofıser sózimdi bólip jiberdi.

— Áńgimeni qoıyńdar! Buıryqty oryndańdar! Áıtpese ıt sekildi atyp tastaımyn! Túkke túsinbegen nemister de ań-tań. Sol sátte kútpegen oqıǵa boldy — ofıser Makakany atyp qaldy da, nemisshe aıqaı saldy:

— Laýfen, Ezel?!1

Men ne bolyp, ne qoıǵanyn, onyń nemisshe ne degenin túsinbedim, bar bolǵany bir jaǵyna atylyp tústim de, eki ret áýege oq attym. Bizdiń tutqyndar oryndarynan qozǵalmastan ne isterge bilmeı tura berdi, tipti, bireýi de qashaıyn degen joq, kerisinshe, ofıser aǵashtyń artyna tasalanyp, endi meni kózdeı bastady. Oq janymnan óte shyqty. Osy sátte nemisterdiń biri:

— Gerr ofıser! — dep aıqaılap júgire bergende, Makakanyń janyna kelip qulap tústi. Shamasy, Vıtá jaraly ǵoı deımin, biraq men onyń janyna barýǵa shamam joq. Aǵashty ekinshi ret kózdep attym da, ol jerde ofıserdiń joq ekenin bildim. Granata laqtyrdym. Kózdemeı jiberip em — aǵash arasynan aıqaı shyqty. Nemister oıymda joq. (Aqymaq! Qur qol meni olar ustap alsa qaıter edim!) Men alańqaıǵa júgirdim. Ofıser qanǵa bókken kúıi jan daýsy shyǵyp, domalanyp jatyr. Oq onyń kózi men betiniń birine tıse kerek.

Jaraly Makaka oıyma túsip artyma qarap edim, eki nemis ony súıemeldep turǵyzyp jatyr. Basqalary qarap tur.

— Saǵan ne boldy, Makaka. Ne? — Men onyń shınelin sheshe bastadym.

— Eshteńe emes, — dep Makaka búıirin ustaı berdi.

— Jyryp ketti bilem. Sen ananyń pıstoletin, pıstoletin al!..

Ofıser aıqaılaýyn qoıyp, qan jýǵan betin basqan kúıi aýyr dem alyp, yńqyldap jatyr eken. Pıstolet qasynda. Men shúrippesin basyp alarmyn dep qorqaqtap qolyma aldym. Bul ómirde birinshi ret pıstolet ustaýym ǵoı.

Endi ne isteý kerek?.. Vıtá jaraly. Tutqyndardyń biri ólip qaldy. On ekisi qasymda tur. Jáne myna ofıser... Kim ózi? Bizshe kıingen frıs pe? Barlaýshy ma, álde banderovshy ma? Ol tiri jáne tiri turǵanda shtabqa jetkizý kerek.

Bizdiń vzvodtan góri shtab jaqyndaý jerde. Makaka ornynan áreń turdy:

— Kettik.

Júgirińder, esekter! (nemisshe)

— Myna túrińmen qaıda barasyń?

— Kettik, kettik! — dep sybyrlady túsi qup-qý bolyp, erini kógerip ketken ol. — Júre alamyn.

Bireýge ólgen nemisti, basqalaryna jaraly ofıserdi alyp júrý, endi bireýlerine Vıtáǵa kómektesý kerektigin tutqyndarǵa túsindire almaı turǵanymyzda, baqytymyzǵa qaraı, Sasha shyǵa keldi.

Ol shtabtan kele jatyr.

— Qalaısha sen osy jolmen alyp óttiń? — dep suradym men, bolǵan ýaqıǵany aıtqannan keıin.

— Osy jolmen alyp júrdim. Eshteńe bolǵan joq.

— Qaıta nemister momyn bolyp janymyz qaldy, — dep sybyrlady Makaka. — Ol bularǵa nemisshe birdeńe dep aıqaılady, shamasy, qashyńdar degen bolar, al bular oryndarynan qozǵalmady...

Sasha nemisterdiń birinen surap edi, anaý basyn ızep, qyzyna sóıledi:

— Laýfen, ezel! Laýfen, ezel!

— «Júgirińder, esekter!» — dep aıqaılapty bularǵa, — dep aýdardy Sasha. — Banderovshy ne vlasovshy ǵoı.

Jarty saǵattan keıin biz shtabqa jettik. Tutqyndardy tapsyrdyq. Bizdiń Makakany medsanbatqa apardyq.

Jaraly ofıserdi kórýge maıor Katonınniń ózi keldi.

— Anyqtaımyz. Al sender meniń «gazıgime» minińder de ózderińe jetińder. Leıtenant Sokolovqa saǵat jetide osynda bolatyn jıynǵa bári túgel kelýleri kerektigin aıtyńdar.

Keshkisin biz shtabqa oraldyq. Derevná kóshesinde dıvızıon túgel sapqa turdy. Qyzyl tý jelbireıdi. Bizdiń aramyzda foto vzvodynyń komandıri kishi leıtenant Feklıchev joq bolatyn — ol óz mınometiniń otyna órtenip qaza tapqan. Gospıtálǵa jiberilgen Makaka da joq...

— Búgin bizdiń maıdannyń eń sheshýshi shabýyldarynyń biri bastaldy, — dedi maıor... — Korpýs komandıri, jaýyngerler, senderdiń bárińe, serjanttarǵa, starshınalar men ofıserlerge osy shabýylǵa óte jaqsy ázirlik úshin alǵys aıtýdy surady.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemiz! — dep hormen jaýap berdik.

Radıony qashannan beri tyńdamaǵanym esimde joq. Kenet — habar. Moskvadan. Jáne qandaı habar! Bizge tikeleı qatysy bar habar.

— Sovettik Informbúrodan, — kópten estimegen Levıtannyń daýsy. — On úshinshi qańtardaǵy jedel habar. Sandomırdiń batys jaǵynda shabýylǵa shyqqan Birinshi Ýkraın maıdanynyń áskerleri, aýa raıynyń avıasıanyń jaýyngerlik qoldaýyna múmkindik bermegen qolaısyzdyǵyna qaramastan, jaýdyń qyryq shaqyrymǵa sozylatyn maıdandaǵy myqty qorǵanys shebin buzdy. Jaý shebin buzýda oıdaǵydaı uıymdastyrylǵan kúshti artılerıalyq shabýyl sheshýshi rol atqardy. Eki kún boıy jaýyngerlik shabýyl jasaı otyryp, maıdan áskerleri qyryq shaqyrymǵa ilgeri ketti jáne maıdan aýmaǵyn alpys shaqyrymdaı jerge keńeıtti. Shabýyl kezinde bizdiń áskerler jaýdyń Shıdlýv, Stopnısa, Hmelnık, Býsko-Zdrýı (Býek), Vıslısa, sonymen qatar úsh júzden astam basqa pýnktterge uryspen kirdi...»

Sodan soń Levıtan Joǵarǵy Bas komandashynyń buıryǵyn oqydy. Onda bizdiń korpýs komandıriniń jáne korpýsqa qaraıtyn dıvızıalar komandırleriniń, basqa da kóptegen dıvızıalardyń jáne maǵan tanys Natashanyń dıvızıasy komandıriniń attary ataldy.

«Búgin, on úshinshi qańtarda, — degen úndi estidik, — 21 saǵat 30 mınýtta bizdiń Otanymyzdyń astanasy Moskva nemis qorǵanysyn buzǵan Birinshi Ýkraın maıdanynyń er júrek áskerleri qurmetine Otan atynan eki júz jıyrma tórt qarýdan jıyrma ret artılerıalyq salút beredi...»

Biz ol salúttiń dabylyn estigenimiz joq. 14 qańtarda Birinshi jáne Ekinshi, olarǵa ileshala Úshinshi Belorýs maıdandary áskerleriniń shabýylǵa shyqqanyn da estimep edik.

Soǵys degen biz elestetkendeı bolmaı shyqty. Ras, ol burynǵy, alǵashqy kúnderdegige de uqsamaıdy. Qyryq birde Moskva túbinde ótkizgen birneshe saǵattar arqyly soǵys meniń esimde qalǵan. Men ol jaıly jıyrma ekinshi maýsymda bastalǵan soǵys jaıly biz sekildi birneshe apta ǵana emes, úsh jyl boıy maıdanda júrgen Natashadan da estidim! Qazir soǵys jeńiske jaqyn, sondyqtan da ol qýanyshty seziledi. Kúsh pen tehnıka basymdylyǵynyń aıqyndyǵy sonshalyq, sheshimdi túıinge az qalǵanyn árkim de túsinedi. «Berlınge jetemiz!» degen uran da burynǵydaı kóńil túkpirindegi tilekteı qabyldanbaıdy.

Degenmen soǵystyń aty — soǵys. Soǵysty batyrlyq pen dańqtyń dalasy dep elestetken bizdiń túsinigimiz, Gorohovesk lagerleri sekildi, tym jyraqta qaldy.

Biz áskerlerimizdiń eń sońynda kelemiz. Jol ezýinde qıraǵan nemis tehnıkasy. Dalanyń beti byt-shyty shyqqan okoptar men jer úılerge toly... Temir jol mańy qısaıyp qalǵan eshelondar. Topyraǵy eskirip úlgermegen týysqandar beıitteri de qalyp jatyr. Biz birneshe ondaǵan shaqyrymdardy ótip, kóp keshikpeı bizge deıin azat etilgen Krakovke jettik. Bizde qazir aýyz toltyrarlyqtaı jumys joq, ózimiz qaramaǵyna berilgen korpýstan qalmaý úshin sońyna ilesýdemiz.

Krakov jalaýlarǵa malynyp tur eken: sovettik qyzyl týlar, poláktyń qyzyl jolaqty aq jalaýy, keıbir terezelerge aq jaıma ilýli tur. Batysqa qashyp úlgermegen nemister ózderiniń nıeti túzýliginiń belgisi retinde aq jalaý ilip qoıǵan. Al, meni Krakov taǵy bir jaqsy habarmen qarsy aldy — birneshe úılerdiń tóbesinde, kóshe buryshtarynda «Semenov sharýashylyǵy» degen kórsetkishterdi baıqadym.

Bizdiń dıvızıon qalanyń shetine toqtady.

Uzaq merzimge me?

Aǵa leıtenant Býnkov:

— Shydaı turyńdar! Qazir bilip kelemin... — dep ýáde berdi.

Keshikpeı ol da oraldy:

— Júkti túsirińder. Qonatyn boldyq. Bizge berilgeni áne ana bireý úı.

Meni birden kezekshilikke qoıdy. Iaǵnı, keshke deıin kútýge týra keledi.

Kezekte turǵanda kórgenim — Krakov kóshelerinde shubyrǵan mashına: qarý-jaraq tıegen aýyr mashınalar, tankter, jaıaý ásker tıegen júk mashınalary. Úılerine oralǵan turǵyndar da shubyryp keledi: jaıaý, attyly, qoldarynda qap, sómke. Olardyń keıbireýleri kóńildi, kezdesken bizdiń soldattar men ofıserlerge qýanyshpen sálem beredi. Endi bireýleri eńsesi túsip, aınalanyń bárine nemquraıdy qaraıdy. Dákemen tańyp eski-qusqy shúberekke oraǵan kip-kishkentaı aýrý, álsiz balalaryn kóterip keledi. Bet-álpeti sábıdiń júzindeı júdeý áıel balanyń tabytyn arbaǵa salyp súırep kele jatyr. Dál meniń janyma kelgende, áıel toqtap, tabyttyń betin ashty da, balasynyń júzine úńilip kóńili tynshyǵandaı taǵy ilgeri ketti. Múmkin, ana sábıin týǵan jerine jerleýge ákele jatqan bolar...

Kezekshilikten keıin men Natashany izdeýge júgirdim. Qalany alý ústindegi urysta qaza bolǵandardyń beıiti janyndaǵy alańdardyń birinde balalar oınap júr, bizdiń kózimiz úırenbegen qara, aq kıimdi monashkalar áńgime soǵyp otyr, olardyń qasynda aq shashty shal duǵa oqyp, «Matka boska» degen sózdi qaıtalaı beredi.

Maǵan bireýler saıası bólimniń qyzdary turǵan úıdi kórsetip:

— Eger ol ketip qalmasa... Jınalyp jatyrmyz, — dep eskertti.

Asyǵyp kelem. Jas shamasy elýlerdegi kisi esik ashyp, birden bólmege kirgizdi:

— Salamatsyz ba! Iá, ıá, olar bizde bolǵan! Óte súıkimdi boıjetkender... Ivan, qyzyl ásker myrzaǵa oryndyq bershi, — dedi taza orys tilinde.

Kórshi bólmeden jabyrqaý júzdi jigit shyǵyp, úndemeı oryndyq usyndy. Men qaıtalap suradym:

— Kóp boldy ma ketkenderine?

— Bir saǵattaı bolǵan shyǵar, — dedi úı ıesi. — Siz otyrsańyzshy, otyryńyz! Múmkin, tamaq ishersiz, bir rúmkaǵa qalaısyz?

— Joq, joq. Al mynaý kim? — dedim kútip turǵan jigitti nusqap.

— Á! Bul meniń qyzmetshim. Óte súıkimdi jigit! — dedi úı ıesi. — Ivan, qyzyl ásker myrzaǵa nege sálem bermediń?

Ivan bir túrli ebedeısiz qımyldap basyn ıdi de:

— Qaıyrly kún, — dedi poláksha.

Men tańyrqap úlgermeı, Volodá júgirip keldi:

— Seni izdep júrmin! «Mashınaǵa otyryńdar!» degen komanda boldy kettik! Kettik!

Joldar, joldar... joldar... Tamasha. Asfált. Orman men dalany jaryp, eski zamoktarmen qazirgi zamanǵy vıllalardyń jolymen jemis baqtarynyń, jáı derevnálardyń arasymen zýlap keledi.

Derevná ádette joldan jyraqtaý jasyrynyp turady, biraq biz kórip kelemiz. Qazir olardyń jasyryna qoıýy qıyn — aǵash butalary sıdıyp tur, jasyl shóp atymen joq, al qar — osy da qar bolyp pa?! — ne tasalaıdy. Qar shamaly. Jyralar men saılarda qalǵany da erip jatyr; kópirdiń astynda, aǵash túbinde óziniń sońǵy sátin jasyrynyp ótkizýde.

Al, derevnálar tym jadaý. Biraq tirshilik nyshany bar áıteýir. Turbalardan tútin shyǵyp jatyr. Biren-saran adamdar kórinedi. Oqta-tekte sıyr móńireıdi.

Jolǵa jaqyn jerlerde tirlik belgisi joq. Ádemi jeke úıler men vıllalar da jansyz. Baqsha, baq ta tymsyraıyp tur. Voleıbol alańdary men tenıs korttary da jym-jyrt. Bári ádemi, ári únsiz, beıne sýret sekildi. Keıbir baı úılerge qadalǵan qyzyl jolaqty aq jalaýlar da jelbireıdi. Jelsiz, aınalany bozǵylt tuman basyp tur. Jol ústinde tumandy tútin kórinedi.

Jol boıynda túk kórinbeıdi. Túrli jerlermen zýlap keledi. Bizdiń dıvızıon esh jerge aıaldamady. Aldymyzda Katonınniń «gazıgi», odan keıin shtabtyń, dybysshylardyń, topograftar men fotosýretshilerdiń jabyq, sharýashylyq vzvodynyń júk mashınalary... Synǵan mashınalardy jóndep úlgergen. Tegis asfálttyń ústinde skattar zýlaýda.

Motor dúrildeıdi. Krakov artta qaldy. Bir saǵat júrdik, eki. Úshinshi saǵatqa aınaldy bilem.

...Bizdiń mashına besinshi bolyp keledi. Kenet birden toqtaı qaldy. Aldyńǵy mashınalardyń tormozy shıqyldap qoıa berdi. Túsiniksiz aıqaı. Jarylys. Mına bilem.

— Qorǵanysqa kóshińder!

Vzvod komandıri Sokolovtyń daýsy. Biz japa-tarmaǵaı sekirip túsip, beton kópirdiń astyna tyǵyldyq.

Ekinshi jaǵymyzda shaǵyn orman men zavod turbalary kórinedi. Sol jaqtan atqylap jatyr.

— Altyatar. Jáne bireý emes, — dedi Sokolov. — Qazir bileıin... Úsheý eken.

Biz bárimiz qorǵanyp úlgerdik. Bos mashınalar ǵana jol boıynda qaldy. Olarǵa tyǵylatyn jer joq: Mınalar qatarymyzda jarylýda. Men mashınalarǵa, áıteýir aınala dońǵalaqtarǵa qarap otyrmyn.

Mına birese bizge jetpeı, birese asyp baryp túsedi. Kenet mına kópirge, dál mańymyzǵa tústi.

— Bular nege bastamaıdy? — dep Sokolov keıip sóıledi. — Káne, kettik!

Ol beseýmizdiń atymyzdy atap, ertip aldy, biz plasýnsha eńbektep, bizdiń mashınalardyń tasasymen joldan óttik.

— Granatalar! Saq bolyńdar! — dep sybyrlady leıtenant. — Tek eńbekteńder!

Biz zavod turbasy kórinip turǵan shaǵyn orman jaqqa eńbektep kelemiz. Sokolov basqa ofıserler sekildi «plasýnsha» demeıdi, «eńbekte!» — deıdi.

— Mende granata joq, — dep mińgirledi janymyzdaǵy Volodá. — Ne isteý kerek?

— Eńbekteı ber, — dedim oǵan. — Eshteńe emes. Birdeńe etermiz. Biz ormandy oń jaqtan aınalyp óttik. Aǵash arasynan zavodtyń kirpish qabyrǵasy men qaqpasy kórindi. Qaqpa ashyq tur. Mınomet qaqpanyń arǵy jaǵynan atylýda.

Sokolov úsh granatany baılastyrdy da:

— Qabyrǵaǵa jetkesin, meni basyna shyǵaryńdar, — dep buıyrdy.

— Nege sizdi? Siz onsyz da jaralysyz... — dep Sasha qarsylyq bildirdi. — Men... Biz de...

— Úndeme! — dedi Sokolov. — Aıttym ǵoı... Meni shyǵaryńdar.

— Bizdiń adamdar, qarańdar! — dep Volodá aıqaılap jiberdi.

— Aıqaılama! — dep túrtti ony vzvod komandıri. — Kórip kelemin...

Qabyrǵanyń ekinshi jaǵynan bizdiń dybysshylar, olardyń arasynda, nege ekeni belgisiz, Býnkov eńbektep barady. Olar qabyrǵaǵa taıap qalypty.

— Tezirek! — dep asyqtyrdy bizdi Sokolov. Mınomet áli atqylaýda. Oń zýlap tóbemizden ótip jatyr, al mına alysta jarylyp jatqan sekildi. Biraq bizge solaı estiledi, áıtpese nemister jol boıyndaǵy bizdiń mashınalardy atqylap jatyr. Al jol degen, aǵash butalarynan kórinbeıtini bolmasa, tıip tur.

Biz qabyrǵaǵa taıap qaldyq.

Sokolov pen Sashany shyǵardyq. Qaqpanyń ekinshi jaǵynan Býnkov pen eki soldatta qabyrǵaǵa shyǵyp úlgerdi. Granatalar usha bastady.

— Endi qaqpaǵa! — dep aıqaılady Sokolov qabyrǵada turyp. — Tez!

Biz qaqpaǵa júgirdik.

Mınometter qırap qalypty. Janynda ólikter. Bir, eki... Beseý ǵoı deımin. Shtab bastyǵy men bizdiń kombat úsh nemistiń qarýyn aldy.

Bir nemis qarsylasyp, aıqaılap júr.

— He deıdi? — dep suradym.

— Jaraıdy, jaraıdy, — dedi Býnkov. — Alyp júrińder, — dep bizge kóńildene qarady. — Júıkeleriniń juqasyn kórdiń be! «Bizdi satyp ketti» dep qoıady ózderi...

Taǵy tórt táýlik jol júrdik. Jol boıy sál aıaldap alamyz, bir saǵat, eki saǵat. Biz taǵy batysqa kelemiz. Korpýs urys salyp barady, oǵan bizdiń kómegimiz ázir kerek emes tárizdi. Biz korpýsty qýyp jettik. Korpýsty emes, onyń sońǵy jaǵyn deýge bolady. Sanıtarlyq batalón, sharýashylyq bólimi, arbalar. Tipti shtabtar da alǵa uzap úlgeripti.

Uıqysyz ótken birneshe táýlikten keıin Berýt Staryı degen qalaǵa toqtadyq. Barlyq jerden jaqynda ótken urystyń izi baıqalady. Turǵyndar dúkennen azyq-túlik alyp, qabyrǵalary qaqyraǵan úılerden zattaryn shyǵaryp jatyr.

— Búgin uıqyny qandyratyn shyǵarmyz, — dedi batalón komandıri Býnkov.

— Oryn izdeńder, ornalasyńdar.

Biz — Sasha, Volodá, úsheýmiz bir úıge kirdik. Tap-taza. Qabyrǵada Lenınniń portreti! Bizdi eki áıel jáne bizden sál eresek jigit qabyldady.

— Keteıik, — dep asyqty Sasha. — Odan da bir qańyraǵan úı taýyp alǵan jaqsy.

Úı ıeleri qonýǵa shaqyrdy.

— Myna portretti qaıdan aldyńyzdar? — dep suradym.

Jigit polák tilinde bir nárselerdi qyzyna túsindirip jatyr.

— Ne! Nemene! — dep Volodá túsinbedi. Men túsingen sekildimin:

— Bul portret nemister ustap áketken ákesinen qalypty.

— Qandaı adam bolǵan! — dedi Sasha. — Endeshe qalaıyq!

Biz oryn taptyq dep aıtýǵa kelsek, «mashınaǵa otyryńdar!» degen komanda bolyp jatyr eken.

— Báriń de jaýyngerlik ázirlikte bolyńdar, — dep eskertti maıor Katonın, biz mashınalarǵa jaıǵasqasyn. — Oq-dári, granata — bári daıyn bolsyn.

— Eshteńe emes, slavándar, uıqyny qandyramyz áli. Bári aldymyzda, — dep ázildedi Býnkov. Sodan soń leıtenant Sokolovqa qarady: — Qalaı, Mısha, durys pa?

— Durys, — dep kelisti Sokolov.

Sońǵy kezde bizdiń leıtenant kóńildenip ketken sekildi. Dálirek aıtsaq — shabýyl bastalǵannan beri. Tipti, qazirgi bizdiń jumys jasamaı kele jatqanymyzǵa da rıza tárizdi. Onyń jan-dúnıesinde ne bolyp jatqany bizge qarańǵy.

Bizdiń mashınalar Berýt Staryı qalasynan orman jaqqa qaraı júrip keledi. Bul mańda, ótkende biz kórgendeı emes, naǵyz aralas orman kóp eken.

Alystan atylǵan oq daýsy shyǵady. Raketalar jarqyldaıdy. İńir qarańǵylyǵy túsip keledi.

— Senderge aıtýǵa umytyp barady ekem. — Bizben bir mashınada kele jatqan leıtenant Sokolov Sasha ekeýmizdiń famılıamyzdy atady. — Senderdiń atqan «ofıserleriń» vlasovshy bolyp shyqty.

Germanıaǵa ótkisi kelipti. Sasyp qalmaı, sender durys jasapsyńdar.

— Bular degen bizdiń qyrandar dep Sizge baıaǵyda aıttym ǵoı, joldas leıtenant, — dedi Volodá.

Men úndemedim. Árıne, munyń Sashaǵa qatysy joq, biraq Makaka ekeýmiz sasyp qaldyq. Eger baıaǵyda-aq ábden jalyǵyp bitken tutqyndar bolmaǵanda, bizdiń sharýamyz bitetin edi. Qazir bul mashınada otyrmaǵan da bolar edim, al Makaka gospıtálda jatpas edi.

Aqyry shaǵyn derevná kórindi.

— «Iaroshevıse», — degen jazýdy oqydy bireý. Shamasy, jaqyn mańdarda urys júrip jatqanǵa uqsaıdy. Mınomet úni ǵana emes, pýlemettiń vıntovkanyń, tipti, pıstolettiń daýysy shyǵyp jatyr. Biz derevnányń shetine toqtadyq. Turǵyndardan, kórshi áskerlerden estigenimiz mynaý: ormanda nemisterdiń jaıaý ásker dıvızıasy, artılerıa polky, bronemashına polky qorshaýda turǵan kórinedi. Bizdiń artılerıashylar olarǵa birjola soqqy bergisi kelgenmen, munda bizdiń áskerler az. Negizgi bólimder ilgeri ketip qalǵan kórinedi. Sondyqtan ormandaǵy nemis tobyn qurtýǵa shtabtaǵylar, sharýashylyq qyzmetkerleri, tipti, kir jýatyn qyzdarǵa deıin qatysýda eken.

Kesh tústi, biraq nemis artılerıasy áli atyp jatyr.

Derevnáǵa birneshe snarád, mına tústi. Bizdiń úıdiń janyna túsken bolvanka jerge kirip ketti.

Biz buıryq kútýdemiz.

Túnge qaraı oq tolastap edi, sol boıda:

— Shyǵyńdar! — degen komanda boldy. Ár vzvod tapsyrma alyp jatyr. — Qorshaýdaǵy top, — dedi dıvızıon komandıri, — bizdiń artılerıanyń oǵynan toz-tozy shyqsa kerek, endi múlde qurtýǵa bolady. Ony qazir, nemister ózdi ózine kelmeı turyp jasaǵan durys.

Bizdiń vzvodtar ormandy ońtústik-batys jaqtan bastap tazalaýy kerek. Bizdiń vzvodty Sokolov ormanǵa qaraı bastap áketti. Segiz adambyz, bárimizde de ún joq. Aýa raıy buzylyp tur. Aspanda aı da, juldyz da joq. Kózge túrtse kórgisiz. Tek aıaqtyń astynda qurǵaq butaqtar syqyrlaıdy, artılerıa qıratqan aǵashtar qatty jel ekpinimen aýyr dem alyp tur. Ormannyń saý tamtyǵy qalmapty, túri qorqynyshty, qatty aýyryp, qınalǵan kúıi yńyrsıdy.

Basqa vzvodtar jáne batalón komandıri Býnkov ta jaqyn jerde, qatarymyzda keledi. Onan ári Katonın kele jatqanǵa uqsaıdy, onyń saıası orynbasary men shtab bastyǵy da sol mańda.

Maıdanda bolǵaly baıqaǵanym, Katonın barlyq operasıalarǵa ózi tikeleı qatysady. Birde maıordyń saıası orynbasary:

— Stepan Vasılıch, saǵan bolmaıdy ǵoı... — dep kórip edi.

Bul Nızıny derevnásynda nemis mashınalary shtabqa qaraı óte bastaǵan kez bolatyn.

— Toqta, toqta, kedergi jasama, — dedi Katonın. — Odan da eki bótelke ala salshy. Áne, áne. Biz onsyz da kóp emespiz.

Biz maıordy kópten, armıadaǵy alǵashqy kúnimizden beri bilemiz. Áýeli mektep basshysy, sodan soń polk shtabynyń bastyǵy retinde bilemiz. Alǵashqyda ol biz úshin jáı basshy ǵana bolatyn. Qazir de solaı, tipti úlken dárejede. Dıvızıon komandıri, onyń ústine kez kelgen áskerı bólimge teń túsetin óz aldyna derbes dıvızıon. Bizge odan úlken bastyq joq. Degenmen maıordy taǵy bir qyrynan tanyǵandaımyz, aldymen onyń batyldyǵy...

Biz orman ishimen júrip kelemiz: men, janymda Sasha, birneshe adamnan keıin Volodá, sodan soń taǵy da bizdiń balalar.

Orman ishine engen saıyn snarádtan qıraǵan aǵashtar, aıaq asty tolǵan jańqa, tuńǵıyqqa qulaǵandaı aıaǵymyz shuńqyrǵa túsip kete beredi. Bizdiń avtomat, karabın, protıvogaz sómkesinde salǵan granatamyz bar.

Áskerı zańnyń bárin buzyp, biz protıvogazdy áldeqashan mashınaǵa jasyryp tastaǵanbyz. Oryndyqtardyń astyńǵy jaǵyndaǵy jáshikterde jatyr.

Orman ishi typ-tynysh. Qarańǵy. Orman ósip qalǵan tárizdi. Ne adam daýsy, ne myltyq úni joq. Al, budan bir saǵat qana buryn osy ormanda tarsyl-gúrsil edi. Shynymen bizdiń artılerıa oty nemister tobynyń bárin qurtyp jibergeni me? Bútin jaıaý áskerler dıvızıasyn, artılerıalyq polkty, bronemashınalar men basqa da mashınalardy? Ol bólimder áýelden tutas bolmaǵannyń ózinde túk qalmaǵany ma?

Endi biz de leıtenantpen qatarlastyq.

— Joldas leıtenant, siz soǵys bitkesin qaıta mektepke oralasyz ba, joq áskerde qalasyz ba? — dedim men bas joq, aıaq joq vzvod komandırine.

Rasynda da, aqymaqtyq boldy bilem. Álde mynaý qulaq-muryn keskendeı únsizdik pen aldymyzda ne bolaryn bilmegendikten be — men bir túrli bolyp kettim.

Biz ishimizden solaı dep úmittensek te, buǵan sene qoıý qıyn. Qorshaýda qalǵan nemis tobynyń taǵdyry aldyn ala sheshilip qoıǵan, óıtkeni ol bizdiń áskerler tylynda qalyp tur ǵoı. Alaıda árbir nemispen kezdesý — meıli ol bizdiń tylda bolsyn qaýipti. Qorshaýda qalǵan nemistiń oǵynan ólý — aqymaqtyq.

— Birdeńe jyltyraıdy, — dep sybyrlady Sasha. Aldyńǵy jaqta shynynda da bir jaryq bar. Aǵashtar sıreı bastady da, aldymyzdan appaq birdeńe kórindi. Qar bolǵany ma? Biz juqa qar basqan jáne oıdym-oıdym qazylyp qalǵan alańǵa shyqtyq. Alańda qap-qara kúıege malynǵan nemis mashınasy men qarýlary qısaıǵan shaǵyn kalıbrli artılerıalyq batareıa tur.

— Saq bolyńdar, men alǵa kettim, — dedi vzvod komandıri.

Bári tynysh. Leıtenant nemis mashınasynyń qasyna baryp, bizge qol bulǵady.

Biz ilgeri kettik. Mashına órtenip ketkenge uqsaıdy. Tipti kresi de áreń kórinedi.

Alańnan ári taǵy orman eken, ábden byt-shyty shyǵypty. Keıbir aǵashtar tamyrynan qyrqylyp, endi bireýleri qırap qalǵan. Beıne alapat daýyldan keıingi kórinis.

— Bul jerden tezirek júrýge bolady ǵoı! — dep, vzvod komandıri asyqtyra bastady.

Shynynda da esh qaýip joq. Al biz dushpan dál janymyzda jatqandaı ilbip kelemiz.

Sasha meniń oıymdy oqyǵandaı:

— Sen qorqyp kelesiń be? — dedi.

— Al sen she?

— Azdap...

— Bilmeımin, — dep jaýap berdim men.

Al vzvod komandıri meniń suraǵyma jaýap bermesten áli úndemeı keledi. Aqyry til qatty:

— Bilmeımin, bilmeımin...

Biz eshqandaı nemis kórip turǵanymyz joq, biraq aldymyzdan, oń-solymyzdan:

— Hende hoh! — degen daýystar shyqty.

— Tur, ońbaǵan! — dep Sokolov aqyryp jiberdi de, bireýin jerge ushyryp túsirdi. Biz júgirip kelsek, bir nemis jerde, ekeýi qoldaryn kóterip tur eken.

Endi aǵash arasynan nemister anyq kórindi: bireýleri bizdiń daýsymyzǵa shyqty, endi bireýleri qarsylasyp, jaralylary yńyranyp jatyr. Qarańǵy jerde biz ólikterge súrinip júrmiz. Olardy jerlep úlgermepti, bireýleri tiri adamdardyń arasynda jatyr. Jaqyn mańda nemisshe, oryssha balaǵattaǵan daýystar estiledi. Tutqyndardyń birazyn bizdiń jigitter alyp ketti. Qarsylaspaǵandaryn bir topqa bóldi. Volodá jıyrma shaqty adam jınapty.

— Protopopov, apar! — dedi vzvod komandıri! — Mynalardy da ala ket! Áliń kele me?

— Keledi! — deıdi Volodá kóńildi. Biz ilgeri júrdik.

Alańda birneshe bronetransporter jáne órtengen mashına turdy. Bronetransporterdyń bireýi pýlemetin bizge qaraı burdy.

Alańda bizdiń adamdar. Qorshap úlgeripti. Bári jınalyp jatyr: eki vzvod komandıri, serjant jáne batalón komandıri Býnkov.

— Jat! Granata! — dep buıyrdy kombat. Bronetransporterǵa birneshe granata qatar ushty.

Bireýi qataryna baryp tústi, ekinshisi áýede jaryldy, biraq báribir mashınalap etip órtendi. Bireýi benzın bagine dál tıgizdi.

Alańda taǵy tynyshtyq ornady.

— Ólip qalypty, — dedi leıtenant Sokolov. Ol janyp jatqan mashınany qarap úlgeripti.

Aldymyzdan men tanymaıtyn soldattar men ofıserler nemisterdi alyp keledi. Ekeýi bir jaraly nemisti súıemeldep alypty, tegi starshına bilem.

— İlgeri, ilgeri, nemister tolyp jatyr! — dedi olar kidirmesten.

Orman aranyń uıasyndaı shýlaıdy. Ár jerden qalta fonarynyń jaryǵy kórinedi. Bizde fonar bolmaıdy, Býnkov janymyzda. Kórip kelemiz.

Birneshe jarylys úni estildi, biz taǵy jata qaldyq.

— Faýstpatrondar! — dep aıqaılady Býnkov. Jarylys. Taǵy biz jerge, aǵash dińgegine jabysyp jatyrmyz. Jerde jatqan salqyn ári yńǵaısyz. Shınel, shalbar, tipti, shulǵaýymyzǵa deıin bylshyrap ketti. Ormanda yzǵarly. Meniń jelke jaǵymnan Sokolovtyń daýsy shyqty:

— Kombat! Maksım!

— Qarasam, Býnkov tizerlep otyryp qalypty jáne teńselip ketkendeı me, bet-júzin kóre almadym, qarańǵyda tek denesi ǵana kórinedi.

— Ne boldy saǵan? Ne? — dep Sokolov qasyna júgirip keldi.

— Úndeme, úndeme, — dep sybyrlaıdy Býnkov. Sokolov qol fonaryn jaǵyp edi, Býnkovtyń túsi ózgerip, ernin tistep alypty. — Úndeme, Mısha... Úndeme!

— Kelińder! — dep shaqyrdy Sokolov biz janynda tursaq ta. — Qane, kóterińder!

Áreń degende batalón komandırin Sokolovtyń shıneline saldyq, ústi-basyn túgel qan jaýyp jatyr, beti-qolyna deıin qan, al ózi qaıta-qaıta:

— Úndeme... úndeme... — dep sybyrlaıdy. Sokolov óziniń ornyna aǵa serjantty qaldyrdy da, biz úsheýlep Býnkovty keri derevnáǵa alyp júrdik.

Kombat bir sátke talyqsyp ketkendeı, sodan soń biz tynys alyp jatyr ma dep tyńdadyq. Biz ózimiz de dem almaýǵa tyrysyp tyńdap edik, aǵa leıtenanttyń dem alǵanyn estidik. Ol bizge kómekteskisi kelgendeı, kózin ashyp, kúlimsiredi.

Endi Sokolovty kórip:

— Eger birdeńe bolsa, batareıa seniki, Mısha... Men maıorǵa buryn da eskertkenmin. Seniki, estımisiń...

— Estip turmyn, biraq joqtan ózgeni aıtpa! — dedi Sokolov demin ázer alyp.

Biz derevnáǵa kelsek, kósheniń bárinde tutqyn nemister eken. Endi biz batalón komandırin Sokolov ekeýmiz kóterip kelemiz: Sasha vzvod komandıriniń buıryǵymen sanıtarlyq ınstrýktor izdeýge júgirip ketti.

Alǵashqy úıdiń janyna kidirip, Býnkovty jerge túsirdik. Ol burynǵysynsha aýyr demalyp, tisin qaırap jatyr.

— Ókpesi saý bolsa jarar edi, — deıdi Sokolov. — Álgiler qaıda ushyp ketti?

Janymyzdan shınel kıgen qyz júgirip ótti.

— Siz dáriger emessiz be? — dedi Sokolov ony menen buryn kórip.

— Joq, biraq mende dári-dármek bar. Qane, baılaıyq, — dedi qyz.

— Natasha!

Ol da meni birden tanymady:

— Sen osyndamysyń?

Biz kombattyń denesine úńilip turmyz.

Natasha onyń kóılegin aıyryp jiberip, dákemen keýdesin tańa bastady. Oq sol jaq keýdesine tıip, búıirden shyqqan eken. Býnkov yńqyldap jatyr, biz tańýǵa yńǵaıly bolsyn dep keýdesin sál kóterdik.

— Bul qorqynyshty emes, — dedi Natasha. — Tek tezirek gospıtálǵa jetkizý kerek. Men rasynda da dáriger emespin. Múmkin durys tańbaǵan shyǵarmyn. Siz de jaralysyz ba? — Ol Sokolovtyń tańýly basyna qarady.

— Baıaǵyda bolǵan, — dedi leıtenant. Keshikpeı sanınstrýktor ertip Sasha da jetti.

Al orman jaqtan aǵylyp kele jatqan tutqyndar. Soldattar, ofıserler. Balalar, shaldar. Kádimgi balalar men shaldar: sońǵy ýaqytta nemister qolyna qarý ustaıtyn adamnyń bárin áskerge ala bastaǵan.

— Men osynda turamyn, — dedi Natasha janymyzdaǵy úıdi kórsetip.

Biz kezdestik, biraq tańǵa jaqyn. Tóbesin kirpishpen japqan, polák úıinen góri nemis mekenine uqsańqyraıtyn shaǵyn úıde Natasha, saıası bólimdegi onyń jumystas qyzdary turady eken. Áýelgide bárimiz sóıledik, áriberiden soń, jurttyń uıqysy kele bastady:

— Biz keteıik... — dedi qyzdar. Demalýǵa berilgen ýaqyt erteńgi onǵa deıin. Al qazir saǵat bes jarym. Men de turyp jatyr em, Natasha toqtatty:

— Sen kidir! Biz kórispegeli qashan...

Ol syrtqy esikti jáne as úıdi jaýyp, kilttep aldy.

— Nege? — dep tańdandym men.

— Jáı, ánsheıin...

Biz ekeýmiz nemisshe «sók», «kúrish», «un», «shaı», «tuz», «burysh», «qant» degen jazýlary bar qoraptar uqypty qoıylǵan appaq shkaftar turǵan tap-taza as bólmede otyrmyz. Ol termospen ystyq sý ákeldi. Ekeýmiz shaı iship otyrmyz. Meniń hatymdy aldyń ba dep suraǵym keledi. Jańa jyldyń aldynda men oǵan aqyry hat jiberdim ǵoı.

Men sol jaıly oılap, ózim onyń kózine qaradym, al suraǵym tipti basqa týraly boldy:

— Krakovta sender turǵan úıdiń ıesi jáne onyń qyzmetshisi Ivan qandaı adamdar ózi? Men seni izdep baryp edim...

— Oı, bul degen óz aldyna bir tarıh! — dedi Natasha. — Onda kóp kidirmegenimiz jaqsy boldy.

Tipti mazamyz ketti. Onyń uly — ushqysh, nemis avıasıasynda. Sondyqtan oǵan Kıev mańynan kelgen Ivan degen bireýdi bergen. Biz odan: «Sizge qyzmetshi bergeni nesi?» — dep suradyq. «Men nemis áskerine ulymdy berdim, ıaǵnı, olar maǵan qyzmetshi berýge tıis. Bilip qoıyńdar, meniń ulym orystarǵa qarsy soǵysqan joq. Ol Anglıa maıdanynda», — deıdi. Al álgi Ivan degen jigit ábden qajyp bitken. Biz oǵan Ýkraınaǵa, úıińe qaıtýyń kerek qoı dep, olaı aıtamyz, bylaı aıtamyz, al ol kózin jypylyqtatyp úı ıesine qaraı beredi. Úı ıesine: «Siz ózińiz nege túk istemeısiz, bárin Ivan jasaıdy?» desek, «Ivan sharshamaıdy. Men senderge aıttym ǵoı, balam áskerde, meniń qyzmetshi ustaýym zańdy dep», — deıdi.

Ol azdap jylynǵan sekildi. Úı salqyn bolǵanmen, ystyq sý edáýir qyzdyrdy. Boıym jylynǵasyn men de maýjyraı bastadym.

Ekeýmizde de ún joq. Osylaı shıneldi jamylyp, únsiz otyrǵannan artyq eshteńe joq sekildi.

Bir kezderi, soǵysqa deıin, meniń oǵan úlken adam bop kóringim keletini áli esimde. Birde men oǵan anekdot aıtqanymda, ol meniń sybaǵamdy berip: «Aıtpa, ótinemin. Maǵan unamaıdy», — degen.

— Sen jazatyn ediń ǵoı? Óleń oqyshy, — dedi. Men úndemeı qoıdym. Oǵan ne aıtarymdy bilmedim.

Ol týraly óleń jazǵanym joq edi. Jalpy, bir jol da jazǵanym joq bolatyn.

— Oqyǵyń kelmeı me? — dedi ol.

— Jańa eshteńe jazǵanym joq, al burynǵylar...

— Sen, shynynda da, ózgerip ketipsiń, — dedi. — Eresek bolypsyń.

Esik qaǵyldy.

— Ashaıyn ba? — dep ornymnan turdym.

— Joq, ózim, — dep Natasha asyǵys esikke bettedi.

— Kim eken? — dedim ol qaıta kelgende.

Men ony bireý jumysqa shaqyryp kete me dep qoryqtym.

— Jáı, ánsheıin...

Kenet bireý as bólmeniń esigin soqqylap, Natashanyń famılıasyn atady.

— Ótinemin, ashshy. Sen meni osylaı balaǵa uqsatyp qoıasyń ba!

— Natasha esikke jaqyndady da:

— Men aıttym ǵoı sizge, Georgıı Frolovıch! Júz ret aıttym! Ózińiz uıalmaıdy ekensiz, joldas polkovnık... Eger qoımasańyz, Áskerı Sovettiń múshesine aıtam, eger siz... Boldy endi! — dep qatty ashýlanyp qaldy.

Syrtta ketip bara jatqan aıaq dybysymen qosa balaǵat sózder estildi.

Natasha stol janyna qaıta oraldy. Ekeýmiz de aýzymyzǵa sý toltyryp alǵandaı únsizbiz.

— Bul kim? — dedim shydaı almaı. — Daýysy tanys sekildi.

— Sen ony Lejaıskide kórdiń, — dedi Natasha. — Bylaı, jerleý kezinde. Tipti júrgizbeıdi. Bilmeımin ne isterimdi. Bylaı qarasań aqyldy, batyl adam, al iship alsa boldy kez-kelgen ıýbkanyń sońynan júgiredi. Mine, osylaı bizdiń ómir...

Biz taǵy únsiz qaldyq. Men shaı ishtim. Natasha taǵy ózine de, maǵan da quıdy. Sodan soń oryndyqtan turyp, ıyǵyndaǵy shınelin jóndedi de, janyma keldi.

— Men bárin bilemin jáne senemin, — dedi meniń basymnan bórkimdi alyp (ózim nege almaı otyrǵanmyn!), — biraq kidire tur. Ashýlanba! Qazir eshteńe aıtýdyń qajeti joq. Jaqsy ma?

Kún aıaz. Aqshyl aspandaǵy kún sáýlesi de jylýsyz. Ókpek jel saı-súıegińnen óterdeı. Aqpan aıy qańtardan da qaqap ketti. Alaıda, biz áıteýir kópten kútken Germanıadamyz. Múmkin aýa raıynyń osynshalyq jaǵymsyz kórinýi bizdiń ilgeri qozǵala almaı, bir orynda turǵanymyzdyń da áserinen bolar. Kópten kútken janyńdy jadyratar uzaq shabýyldan, bir ornynan ekinshi orynǵa kóship-qonyp, endi Berlınniń ózine jetkenshe osylaı bola beredi dep oılaǵan bizdiń kenet ilgeri attaı almaı turyp qalǵanymyz kóńilsiz-aq. Tym bolmasa Volaýda turǵanymyz artyq edi. Qırap, órtenip búlinip qalsa da, qalanyń aty qala ǵoı, al munda qybyr etken jan joq, aıadaı belgisiz derevná.

Bireýler Oder jaqyn jerde deıdi. Nemistiń qorǵanys shebin buzý úshin bizdiń tehnıka kele jatyr eken desedi. Al, bizge aýyr mınomet brıgadasy jetý kerek.

Tún saıyn Sokolov ekeýimiz bizdiń postylar úshin qolaıly jer izdeımiz. Aınalanyń bárin túgel sharlap shyqtyq — ylǵı jazyq jer, teodolıt júrisine yńǵaıly bolǵanmen, bekiniske, barlaýǵa jaramsyz. Atys bola qalǵan kúnde, birden oq astynda qalamyz. Áli kelip úlgermegen brıgadada erteden keshke deıin bekinis izdeımiz. Sál aıaldaıtyn úzilister kezinde jany ketken qolymyzdy peshke qyzdyramyz, ábden sý bolǵan kıimimizdi keptiremiz.

Kútpegen jerden bizge qosymsha kúsh kelip qosyldy: ýchılısheni jańa ǵana bitirgen birneshe ofıser men otyz shaqty soldat.

Jańa kelgenderdiń arasynda, mine, ǵajap! — Vadá Seıtlın júr!

— Taý taýmen kezdespeıdi!..

Vadá, 1941 jyldyń 22 maýsymynda pıoner lagerine birge attanǵan kúlkili de qyzyq bala — Vadá. Burynǵysyndaı emes, ózgerip ketipti.

— Bilesiń be, men dál osylaı bolady dep kútken emespin, — dep moıyndaıdy ol. — Anam da yńǵaı bermeı júrgen, dál sol kezde maǵan shaqyrý qaǵaz kele qalǵany! Anam jumysta edi, men kete bardym. Mine, bir jyl alty aıdaı boldy, áskerdemin. Endi senderge qosymsha kúsh retinde jiberdi: esepteýshimin. Al seni kezdestirem dep tipti de oılaǵan emespin...

Vadá! Qymbatty Vadá! Sen qosymsha kúshsiń be? Tamasha boldy! Áskerde janyńda jerles dosyń! Onyń ústine áýelden tanys adamyń!

— Men senen suraǵym kelip edi. Bizdiń taǵdyrymyz qyzyq, sen oılap kórdiń be? Kúndelikti jumys jasap júrgende, kádimgi qatardaǵy adam sıaqtymyz. Al naǵyz urys bastalǵanda, biz qajet emespiz.

Bylaı turyńdar, jol berińder! Úı qyzmetshileri sekildimiz...

Sasha ekeýmiz basymyzdan aıaǵymyzǵa deıin balshyq bolyp bizdiń mashınany ıterip júrmiz. Mınomet brıgadasy kelip, biz belgilegen oryndarǵa ornalasyp aldy, endi biz taǵy jolǵa qozǵaldyq.

Kún salqyn bolǵanmen, Oderǵa baratyn jol boıy attap júrgisiz balshyq. Týra mashınany ıyǵyńmen arqalaýǵa týra keledi. Tegershikter men dońǵalaqtar, bombalar men snarádtar, soldattardyń etigi men attyń tuıaǵy jerdiń astan-kesteńin shyǵarypty. Bári Oderǵa, belgi beretin raketalar aspandy sharlap, ózennen ótkizýge aldyn ala ázirlenip jatqan, saperlardyń baltasy tyqyldap jatqan, nemisterdiń esi shyǵyp biz jaq jaǵalaýdy avtomat oǵynyń astyna alyp turǵan Oderǵa umtylyp barady. Áskerler men tehnıka burynǵydaı túnde ǵana emes, kúndiz-túni birdeı júre beredi. Dushpannyń «messerleri» bizdiń jol ústinde jıi-jıi yzyńdap, kolonnalardy atqylaǵanmen, nemis artılerıasy oq jaýdyryp, bizdiń soldattardyń arasynan bizshe kıingen vlasovshylar men banderovshylar jıi shyǵa bastaǵanmen; soldat qutysyn ustap bir sátke otyra qalyp ne júrip kele jatyp ár nárseni áńgime etip, nemisterdiń qupıa jınalysta Gıtlerdiń ózi habarlaǵan soǵystyń eń sońǵy sátinde qoldanylýy múmkin asa qorqynyshty jańa qarýy jaıly sóz qozǵalǵanmen, salmaǵy jeti jarym kılogramnan turatyn álgi ǵalamat qarýdyń bireýiniń ózi jan-jaǵy alpys tórt sharshy shaqyrym jerdi kúl qylyp, ol túsken jerde on shaqyrymdaı bıiktikke jetetin ot baǵandary laýlap, al adamdy sál sharpyp ketkenniń ózinde azappen óltiretini jaıly áńgime soqqanmen — báribir ot pen oqtan ótip kele jatqan, fashıserdiń quldyǵynan góri ólim artyq kóringen soldatqa qorqynyshty eshteńe joq.

Ol kezekti nemis shabýylynan keıin balshyq arasynan bas kóterip, shınelin qaǵyp-silkip alady, sodan soń ólgenderge jany ashyp, jaralylardy tańady da:

«Ótti bilem, áıteýir...» — dep kúrsine dem alady,

Nemese álgi ǵalamat qarý jaıly áńgimeni shyn kóńilimen tyńdap ýhlep alady da, qaıtadan ornynan turyp, qasyǵyn jalap qoıyp qonyshyna suǵa salyp, jolǵa kóz salady:

«Áli kele jatyr... Ashyqtan-ashyq qaptap keledi. Tegi bizdiń kúshimiz Germannan basymyraq bolýy kerek!» — deıdi.

Oderdan eki shaqyrym jerdegi biz aıaldaǵan Dombzen derevnásy bul joly aýzy-murnynan shyǵyp tur. Nemister ıek astynda, al mundaǵy kósheler men aýlalarda sapyrylys, syrnaı men shetel akordeonyna deıin bar. Baılanys batalónynyń ne kir jýatyn jerdiń janynda lırıkalyq kórinister de bolyp turady.

Artılerıa shetke ornalasty, biz mashınadan sekirip túsip, birden iske kirisip kettik. Tez bitirý kerek: bir saǵattan keıin bizdiń qarýlar urysqa daıyndalýy tıis.

Biz eń sońǵy mınometshiler batareıasynyń koordınattaryn belgilep bitirýden buryn-aq artılerıalyq ázirlik bastaldy.

Saperler muz basyp jatqan Oderdyń ústimen ótetin joldy ázirleýde. Bizdiń jáne jaýdyń artılerıa otynan ózen muzy synyp, sapyrylysqan muz kesekteri saperlardyń jumysyn joqqa shyǵarýda. Alǵashqy eki tank sý astyna ketti. Áýeli sasyp, abyr-sabyr bolyp qaldyq. İlezde pontondar da kórindi. Olardy óte tez taýyp aldy. Bir qart soldat buryn daıyndalyp qoıǵan «Oder ózeni» degen jazýdy jaǵaǵa qadap úlgeripti.

— Balalar, mynaý tamasha servız boldy! — dep kóńildene daýystady Volodá biz ózennen óter jerge jete bergende.

— Mynaý ne degen bilimsiz edi, aıtshy, — dep sybyrlady maǵan Vadá. — Solaı deı me eken? Durys sóıle deý yńǵaısyz...

Sasha onyń aldyn orap ketti:

— Men saǵan bir nárse aıtqym keledi, Volodá... Sen óziń maǵynasyn túsinbeıtin sózderińdi aıtýshy bolma. Tipti qalaı aıtylýyn da bilmeısiń...

Gospıtálǵa jiberilgen Býnkovtyń ornyna aqyry Sokolov taǵaıyndalmady. Bizdiń leıtenant nege vzvod komandıri kúıinde qalyp, batalón komandıri bolyp Zaıkın degen kishi leıtenanttyń nege taǵaıyndalǵanyn biz túsingen joqpyz. Eshkimnen suraı almaımyz. Dıvızıon komandırinen qalaı suraısyń...

Kishi leıtenant Zaıkın úndemeıtin, jýas adam eken. Álde burynǵy birge júrgen ofıserlerdiń aldynda yńǵaısyzdana ma, álde óziniń kishipeıildiligi me, ózin sypaıy ustaıdy, jurttyń bárimen til tabysady jáne árbir iste Sokolovpen, basqa da vzvod komandırlerimen aqyldasyp júredi. Sondyqtan bir kúni Sasha menen:

«Men senen suraǵym keledi, bizdiń jańa komandır táýir adam ba — qalaı oılaısyń?» — degende:

— Menińshe, solaı, — dep oılanbastan jaýap berdim.

Shynynda da, kishi leıtenant Zaıkın jaıly basqasha oılaıtyndaı sebep joq edi. Onyń ústine, Býnkov tiri, saýyǵyp keledi, ıaǵnı erte me, kesh pe, batareıaǵa oralady ǵoı.

— Al, sen qalaı oılaısyń? — dedim Sashaǵa. Sasha sońǵy kúnderi bir túrli qyzyq bolyp júr.

Oderdaǵy artılerıalyq ázirlik kezinde kózáınegin joǵaltyp aldy. Jáne ózi álde neden qysylyp júrgendeı me... Ol kózáıneksiz óte nashar kóredi jáne onysyn sezdirmeýge tyrysady. Al, bizde jumys óte kóp bolatyn, ásirese Breslaýdyń ońtústik-shyǵys jaǵynda. Ras, leıtenant Sokolov Sashaǵa Breslaý sekildi úlken qalada kózáınekti tezdep jasatyp alý ońaı bolar degen. Alaıda áli tabylǵan joq. Qorshaýdaǵy Breslaý berile qoımady. Qala órtenip, snarád pen bombanyń jarylysynan astan-kesteńi shyǵyp jatsa da, qarsylasýyn qoıar emes. Aq jalaýmen jaý bólimderine bettegen bizdiń elshilerimizdiń birnesheýi nemis avtomatshylarynyń oǵyna ushty.

Biz Breslaýdyń ońtústik-batys shetinde eki jumadaı turdyq, aqyry Natashanyń da osy mańda ekenin estidim. Odan hat ta joq. Eshteńe túsinip bolmaıtyn bir-eki aýyz sóz jazylǵan bir hat alǵam. Ózim hat jazdym, kenet nemisterdiń burynǵy aerodromynyń mańynan onyń dos qyzyn ushyrattym.

— Ol da seni izdep júrgen, — degenin estidim. Ózimizdiń adamdarǵa jetip úlgermesten (múmkin suranarmyn dep oılaǵam), meni dıvızıon shtabyna shaqyrtty.

— Tez tapsyrma bar. Mine. — Maıor Katonın maǵan bloknottar usyndy. — Meniń mashınamdy alyńdar da, leıtenant Sokolov ekeýiń Lampensdorfqa, sodan soń Porshovıske barasyńdar. Bizdiń bolǵan jerimiz. Nemisterdiń Oderdaǵy qorǵanys sqemasyn syzasyń. Kelgennen keıin kálkaǵa túsiresiń. Esińde bolsyn, men saǵan senemin, saǵan! Bul óte mańyzdy. Túsindiń be?

«Esińde bolsyn, men saǵan senemin, saǵan!» Dıvızıon komandıriniń osy sózderi, nege ekenin bilmeımin, basymnan shyqpaı qoıdy. Múmkin, maǵan senim kórsetkendikten be — men baqytty sezindim. Sondyqtan shyǵar, degenmen taǵy bir sebep bar sekildi...

«Men...saǵan...» Nege maǵan ǵana? Bizdegi basqa balalar menen kem be? Joq, munda taǵy birdeńe bar...

Senim. Jáı senim emes, adamǵa degen senim. Bir kezderi ákemniń «Men saǵan senemin...» — deıtini esimde bolatyn. Men ol kezde bul sózderdiń maǵynasyna úńilip jatpaı-aq baqytty bolatynmyn, óıtkeni bári túsinikti edi. Sodan soń: «Balalarǵa sený kerek! Sený kerek, tekserý kerek, árıne. Biraq sený kerek!» — degendi bir jerde estidim. Á-á, bul Nogınskide, AIR mektebinde júrgende eken ǵoı. Býnkovtyń sózi. «Adamdarǵa sený kerek. Bárine. Tek balalarǵa ǵana emes...» Osy sózderdi kim aıtyp edi? Pıonerler úıinde me? Biraq bul sezderdi Vera Ivanovna aıtqan joq qoı. Joq, bul Sokolovtyń sózi ǵoı deımin. Iá, ıá, Sokolovtyń sózi! Esimde, esimde, medsanbatta aıtqan. Anada, Jańa jyldyń qarsańynda...

«Senim» — ne degen jaqsy sóz! Ol adam balasyna qansha qýanysh ákeledi! Barlyq adamdarǵa!

Sol kezde komsomol jınalysy bolmaǵanda, men bes mınýtqa bolsa da «Semenov sharýashylyǵyna» tartyp ketken bolar edim. Alaıda Sasha jınalysty saǵat 18.00-ge belgiledi jáne kún tártibindegi másele de mańyzdy edi: «Breslaý qalasyn birjola alý úshin urystaǵy dıvızıon komsomolesteriniń roli týraly». Osy bir «Breslaý» degen bárimizdi jalyqtyryp boldy, endi, tipti, komsomol jınalysynyń kún tártibine ilikkeni batyl soqqy berý ázirligi ekenin túsindik.

Bul maıdanǵa kelgeli bizdiń birinshi komsomol jınalysymyz edi. Dıvızıon soldattarynyń toqsan toǵyz prosenti — komsomolester. Eger buǵan toqsan bes prosent ofıser komsomolesterdi qossaq, jınalysqa dıvızıonnyń nege túgelge jaqyn kelgenin túsiný ońaı. Tek jaralanǵan biraz adamdar men gospıtál, medısınalyq sanıtar batalóndarynda jatqandar ǵana kelgen joq.

Sasha Barınov jınalysty saltanatty túrde ashty da, ári qaraı kóp tolqı bermeý úshin birden dıvızıon komandırine sóz berdi. Maıor Breslaý mańyndaǵy jaǵdaıǵa toqtaldy. Ol bul qalany alý fashıserdiń ordasy Berlındi kúıretýge kómektesetinin habarlady jáne ár batareıa men vzvodtyń aldynda turǵan mindetterdi qysqasha sholyp ótti.

Jurttyń bári jaǵdaıdy túsinip otyr, sondyqtan aıtatyn da eshteńe joq edi. Tártipke oraı úsh komsomol múshesi sóılep, Katonınniń sózin tolyǵymen qoldady, sodan soń:

— Biz daıynbyz! — degendi qosty.

Jınalys endi aıaqtalyp kele jatqandaı edi, kenet bizdiń kombat — kishi leıtenant Zaıkınniń batylsyzdaý úni estildi.

— Aıtyńyzshy, joldas komsorg, siz qalaı oılaısyz: adamgershilik máselesi turǵysynan bizdiń dıvızıonda bári oıdaǵydaı ma?

Sasha suraqqa jaýap berýdiń ornyna, ne derin bilmegen adamdaı, joq kózáınegin murnynyń ústine kóterip qoıyp, Zaıkınniń daýsy shyqqan zalǵa emes, janynda qatar otyrǵan maıor Katonınge qarap qalypty.. Dıvızıon komandıri suraqty estimedi me, álde áńgimeniń ne týraly ekenin túsinbedi me, áıteýir tańdanǵan júzben Barınovqa qarady.

Daýsy qattyraq shyqqan saıası orynbasar Sashany qutqardy:

— Kishi leıtenant Zaıkınnyń ne týraly surap otyrǵanyn dálirek aıtýyn surańyz.

Sasha Zaıkınnen surap edi, ol kelise ketti. Ol aldyńǵy qatarda sabannyń ústinde otyrǵan prezıdıým jaqqa ótti de:

— Dálirek aıtýyma bolady. Ras, men dıvızıonǵa jańadan kelgen adammyn, biraq birneshe ret estigen jaı týraly aıtyp turmyn jáne bul mańyzdy jınalys bolǵandyqtan aıtýdy paryzym dep sanaımyn. Bizde maıdannyń qyzý jaǵdaıynda mahabbat, keshirińizder meni, shataǵyna shyrmalyp júrgen jaýyngerler, anyǵyraq aıtsaq, komsomolester bar. Men olardy nashar jaýyngerler deı almaımyn. Biraq biz alǵa qaraýǵa, árbir jaýyngerdiń, tipti, jaqsy jaýynger bolsa da, adamgershilik tulǵasy jaıly oılaýǵa tıispiz.

Jınalys tyna qalǵandaı boldy. Jurt demin ishine tartyp, qatyp qalypty. Mine, sál qobaljý bastaldy. Komsomolester sybyrlasyp ketti de, maıor Katonın yńǵaılyraq otyraıyn degendeı ornynan turyp, qaıta otyrdy.

Zaıkın jalǵastyra berdi:

— Qosyp aıtarym, bul kórinister joǵary jaqtarda, qalaı desem eken, qoldaý tappaı otyr, máselen, kórshi artılerıa dıvızıasynda. Sonda meniń joldasym bar. Sol aıtady, dıvızıa shtabynyń polkovnıgi bizdiń dıvızıon soldatynyń sondaǵy kishi leıtenantpen, aıtqandaı saıası bóliminiń qyzmetker qyzymen kezdesip, ol qyzmetkerdi alań etip júrgenine qatty ashýly kórinedi.

Sol jerde Zaıkındi ári qaraı sóıletpeı qoıdy, on shaqty daýys jınalys tynyshtyǵyn buzyp jiberdi. Sokolov birinshi bolyp aıqaılady: «Dálirek!» Bireý túsinbegen daýyspen: «Kimdi aıtyp tursyz?» — dedi. «Bulaı bolmaıdy ǵoı! Famılıasyn aıtyńyz!» — degen birneshe daýys qatar shyqty.

Sasha da osyny talap etti. Sokolov ony taǵy qostap qoıdy: «Adamnyń zyǵyrdanyn qaınatasyz! Bul degen ósek aıtatyn bazar emes, jınalys qoı!»

Zaıkın jáne aıtty:

— Keshirińizder, artdıvızıadaǵy saıası bólimde isteıtin kishi leıtenanttyń famılıasyn bilmeımin jáne onyń qajeti de shamaly. Biraq maǵan yńǵaısyz bolsa da, bizdiń komsomolestiń, ózi osy jınalysta qatysyp otyr, famılıasyn ataımyn. Tek meni durys túsiner dep oılaımyn...

Kishi leıtenant famılıamdy atady.

Men qasymda otyrǵan kórshim Vadá Seıtlınge kezdeısoq jalt qaradym. Ol qabyrǵaǵa yńǵaısyzdaý súıengen kúıi tańdanǵan júzben prezıdıýmǵa qarap otyr. Shamasy, Vadá túkke túsinbegen sıaqty.

— Sen týraly ma?

— Estidiń ǵoı...

— Oıyma kelgen emes, — dep moıyndady Vadá. Men oǵan ashýlanýǵa ázir edim: onsyz da kóńil-kúıim joq kezde, Vadá da aqyl aıtqysy keledi.

— Qoıshy seni!

— Tipti túsiniksiz, — dedi Vadá taǵy. — Soǵys, maıdan, kenet mynandaı oqıǵa. Bul degen masqara ǵoı! Ol nege kirisedi? Zaıkınniń sharýasy qansha? Aıtshy! — Sodan soń sybyrlady: — Sende shynynda da mahabbat pa?..

Jetpeı turǵany osy suraq edi! Balalyq ańqaýlyǵyńmen birge joǵalshy, qymbatty dostym!

Jınalys meni aıyptaǵan joq. Kerisinshe, Sokolov ta, Sasha da, tipti, Katonınniń ózi de Zaıkındi kinálaǵandaı boldy. Sonda da meniń jaǵdaıym onsha emes edi...

Bul derevná Gremsdorf dep atalady ǵoı deımin. Áńgime onyń qalaı atalatynynda emes. Bizdiń tamasha bir jerge tap bolǵanymyzda. Tóbelerinde ońtústik, soltústik, batys, shyǵysty kórsetip turǵan áteshtiń sýretteri bar kóne aǵash úıler, emennen jasalǵan saraılar, úlken bóshkege uqsatyp salynǵan syrahana, Karl deı me — áıteýir aǵashtan oıyp bı zalynyń kire berisine qoıǵan ýaqytpen sarǵaıyp ketken papanyń músini. Bul jerde kim eske túspedi deseńizshi! Shıller, Geıne, aǵaly-inili Grımmder, gnomdar — bári alystaǵy balalyq shaqtan tanys. Jáne bizge, Gremsdorftyń ýaqytsha turǵyndaryna, jurt tańyrqap qaraıdy.

Derevná janyndaǵy jol boıy bizdiń áskerlerdiń tylyna, tipti, qaraýylsyz aıańdap, shubyryp bara jatqan tutqyn nemisterden kórinbeıdi. Kóp jyldar «nemistiń eńbek maıdanynda» bolyp, endi bizdiń tylǵa kele jatqan fransýzdar, chehtar, poláktar, madárlar. Olar bizge qoldaryn bulǵap, qýanyshty únmen daýystaıdy, biraq bizdiń atam zamanǵy nemis derevnásynda nege byltyrdan qalǵan las pen qardy, aǵash japyraqtaryn tazalap, kóshelerdi tegistep, keı jerlerine qum tógip júrgenimizdi túsindi deımisiz. Taza kıingen biz shetimizden sap-sary bolyp birden kózge túsemiz:

— Men Sokolov úshin qýanyshtymyn, — dedi Sasha. — Ótkendegi ol atyp túsirgen samolet úshin oǵan, sóz joq, orden beredi ǵoı. Múmkin, «Qyzyl tý» ordenin berer?

Keshikpeı artılerıalyq korpýs bastyǵynyń saıası jumystar jónindegi orynbasary keldi. Biz etigimizdi jyltyratyp, jaǵalarymyz tap-taza kúıimizde jaýyngerlik babymyzda, ózimiz tósegen sary topyraqtyń ústinde polkovnıktiń aldynda sapta turmyz.

Polkovnık nagradalar tapsyrdy. Sandomırdegi, Oppelndegi jáne Oderdegi urystar úshin.

— Maıor Katonın.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

— Aǵa leıtenant Fedorov.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

— Aǵa leıtenant Býnkov.

— Gospıtálda!

— Kishi leıtenant Feklıchev.

— Erlikpen qaza tapty!

— Qatardaǵy Petrov.

— Gospıtálda!

— Qatardaǵy Ahmetálıev.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

Al, leıtenant Sokolov she? Vzvod komandıriniń aty atalmady.

Jurt bir-birine ádiletsizdik jasaıdy. Olar basqa, úlken isterde ǵana ádiletti — bizdiń ortaq isimizge senýde, mahabbatta, balalaryna degen úmitte, kózsiz erlikterde, azamattyq boryshyn aqtaýda.

Alaıda ómirde kún, saǵat, mınýt degender bar ǵoı. Adam ómiri solardan turady — sonshalyq kúrdeli, qasıetti qysqa ómir! Sol ómir úshin medısınalyq sáýleler kúresedi, al solardy kóbinese biz, adamdar, územiz. Oılamaı turyp územiz.

Jerde jaraly jylqy jantalasyp jatyr. Janynda — qısaıyp qalǵan sanıtarlyq kresi bar eki aıaqty soldat arbasy, birinshi dúnıejúzilik soǵys kezindegi «Egistik» degen sýrettegiden aýmaıdy. Arbakesh joq, biraq bireý atty arbadan bosatyp ketipti. Jalynan qan sorǵalaǵan at dir-dir etip, óziniń ómir súrgisi keletinin dáleldegisi kelgendeı, ornynan turýǵa umtylyp, azapty kózqaraspen bizge qaraıdy.

— Atyp tastaý kerek! — dedi Volodá sheshimdi keıippen, súıdedi de moınyndaǵy avtomatyn yńǵaılaı bastady.

Biz tórteý edik — leıtenant Sokolov, kishi leıtenant Zaıkın, Volodá jáne men. Dıvızıondy Breslaýdyń soltústik jaǵyna kóshirgen bolatyn. Biz qolaıly jer izdep shyqqanbyz.

— Múmkin... — Sokolov bir nárse degisi kelip edi, biraq oılanyp qaldy ma, álde aıtyp úlgere almady ma, úndemedi. Maǵan ol Zaıkınmen sóıleskisi kelmeıtindeı kórindi.

Volodá atyp saldy. At yshqyna basyn kóterdi de, kózi sharasynan shyqqan kúıi qımylsyz qaldy.

— Ne istedińder! Toqtańdar!

Keshegi sheteldik jumysshylar, búgingi azat adamdar bara jatqan jol jaqtan qolyn sermelep bireý júgirip keledi.

— Toqtańdar! — Egde adam eken, janushyryp júgiredi.

Biraq kesh qaldy.

— Oı, ne istegensińder, al men... — Bizben qatarlasa bergen ol birdeńe dep mińgirledi de, ofıserlerdi kópip yńgaısyzdanyp qaldy: — Keshirińiz, joldas leıtenant!

Soldat etegin kesken shınel, jyrtyq qulaqshyn kıgen jasamys starshına eken. Ol atqa qarap qatty da qaldy, biz jaqqa kóz salmaıdy. Bir qolynda avtomat, ekinshi qolynda eski-qusqy shúberekter, dáke.

— Seniń bıeń be? — dep surady Volodá. — Nemenege azaptaısyń?

— Azaptaǵan men emes, «messerden» oq jaýdyrǵan frıs, — dep starshına buryla berdi. Jarasyn tańaıyn dep em. Jolǵa júgirip ketkenim de sol edi. — Dákesin sermep qaldy. — Ómir súrýi de múmkin edi. Moskvadan shyqqaly birge...

— Aǵaı, bir oram dákeńiz joq, dárigerligińiz kúshti eken, — dep mysqyldady Volodá.

— Iá, joq ekeni ras, óıtkeni ózim dári-dármek alýǵa kele jatyr edim, — dep jaýap berdi starshına. — Endi aıtyp ta keregi joq...

— Árıne, aıtýǵa turmaıdy, — dep qoıdy Volodá. Kenet Sokolovtyń daýsy qattyraq shyqty:

— Jeter endi, Protopopov! İsterińdi istediń be — únińdi shyǵarma! Saǵan nemis te bir, at ta bir! Ákeı, siz ókpelemeńiz. Durys bolady ǵoı dep edik... Kórdińiz be...

Keshikpeı biz ekige bólindik. Volodá Sokolovpen, men Zaıkınmen birge kettim.

Breslaý úshin urystar tabysty bolmady. Nemister qorǵanǵa aınaldyrǵan qalany birneshe ret oq astyna alǵanmen, nátıjesiz boldy. Endi bul jerge buryn ilgeri ketken bizdiń jańa bólimder kele bastady. Qalanyń ońtústik-batys shetinde artılerıalyq myqty tizbek quryp alǵannan keıin, mundaı tizbekterdi bizdiń artıl-lerıa jaqyndap qalǵan soltústik pen soltústik-batysta da qurý qajet boldy. Shamasy, Breslaýdy qorshaýǵa alýdy uıǵarǵan bolsa kerek.

Qala endi bizdiń sol jaǵymyzda qaldy — biz ony qap-qara tútin men snarád, mınalardyń jarqylynan kórip turmyz. Qala ústinde shubap bara jatqan qoshqyl bulttar kórinedi.

— Toqta, — dedi Zaıkın, biz jińishke soqpaqpen mal qorasyna jaqyndaı bergende. — Qaraıyq...

Ol qaltasynan karta aldy:

— Tas joly qaı jerde eken osy?

Breslaý — Berlın tas joly bizden shetkeri, birneshe shaqyrym jerde bolatyn. Kishi leıtenantqa onyń qandaı qajeti bolǵanyn túsine almadym.

— Baǵdardy bilý úshin, — dedi ol meniń oıymdy oqyp alǵandaı.

Baǵdarlaý úshin ana shirkeý bar ǵoı, mine, kartada da tur. Bul jer qala ǵoı deımin. Qant deı me... Ol da kartada, mine, — dep túsindirdim men. — Jáne shaǵyn orman janynda eki jol túıisedi, sodan soń beıit jáne orman. Bular kartada joq, tek orman ǵana belgilengen.

— Baıqaımyn, oıyń júırik eken, — dedi Zaıkın dostyq keıippen. — Tegi burynǵy batalón komandıri úıretip tastaǵan ǵoı.

— Nege burynǵy?

— Jaraıdy, jaraıdy, ashýlanba!

Jarty saǵattan keıin biz birinshi jáne ekinshi postylarǵa oryn belgiledik te, endi úshinshini oılastyrý úshin joldar qıylysyna qaraı jyljydyq.

Jol boıynda eshkim joq eken. Biz orman jaqtaǵy shetki soqpaqpen júrdik. Qabyrǵalaryn oq tesken, yrym-jyrymy shyǵyp, qańyraǵan úılerdiń, beıit pen jartylaı qıraǵan kópir turǵan las ózensheniń ústimen kelemiz.

Kenet sońǵy jaǵymyzdan avtomat úni zyryldap qoıa berdi.

Men ádet boıynsha joldyń ezýine jata kettim de, Zaıkın artyna tańdana burylyp tura berdi.

— Jatyńyz, joldas kishi leıtenant, — dep sybyrladym.

Zaıkın jyraǵa buǵyp úlgermesten, áýede taǵy oq zýyldaı bastady.

Oq álginde ǵana biz janynan ótken úılerden ne beıitten atylyp jatqan sekildi.

— Bul ne sonda? — dep tańdandy Zaıkın. — Maıordyń ózi... — Arǵy jaǵyn aıtpady.

Sol sátte orman alańqaıynan bireý qolyn bulǵap, oryssha birdeńe dep aıqaılady.

— Shaıtan alsyn senderdi, munda kelińder!— degendi estidik aqyrynda, aldymyzǵa qarap.

Orman túbimizde jáne onda bizdiń adamdar bardy.

— Eńbekteımiz be? — dep usynys jasady Zaıkın.

— Eńbekteıik.

Bizdi onsha jaqsy qarsy alǵan joq. Okopqa túsińder!

— Batyldaryn kórdiń be, joq jerde!

— Jol boıy qaptaǵan nemis, bular qydyryp júrgendeı aıańdaıdy!

— Balalar ǵoı!

Zaıkın aqtala sóıledi:

— Biraq bul mańda dushpan bolmaýy kerek edi.

— Biz de bul mańda bolmaýymyz kerek edi, — dep ashýlandy aryq kapıtan. — Biraq tańsáriden beri atysyp otyrmyz!

— Trofeılerdi kútip otyrmyz, — dedi bireýi.

Biz okopta, belýardan sýda otyrmyz. Soldattar men kapıtan jáne serjant bul jerge oılamaǵan jerden tap bolypty. Olar jaıaý ásker polkynyń shtabyna ketip bara jatyp, tań ata nemisterge kezigipti de, sodan beri bekinis jasap, qorǵanyp otyr eken.

— Biz trofeı komandasynanbyz, — dep túsindirdi serjant, — Al, kapıtan polktyń fınans bóliminen.

— Bul qaıdan kele qalǵan qarsylastar? — dep Zaıkın tańdana berdi. — Ózderi kóp pe?

— Eki vzvodtaı, — dedi kapıtan. — Jáne bronetransporter bar, anaý úıdiń artynda. Beıitte de biraz otyr. Qazir taǵy, tańerteńgideı, ata bastaıdy...

Bul, shamasy, bizdiń shabýylymyzdyń kezinde otyryp qalǵan nemis áskeriniń kóp toptarynyń biri bolsa kerek. Múmkin taǵdyry sheshilgeli turǵan nemister kete bastaǵan shyǵar.

— Biz qalaı aman ótkenimizge túsine almaımyn, — dedi Zaıkın.

Biz okopta taǵy da eki saǵattaı otyrdyq, nemister shabýylǵa shyǵýdy oılamaǵan da sekildi. Oqta-tekte avtomattan oq jaýdyryp qoıady. Ol oqtar bizdiń okopqa jetpeı, jol erneýine túsip jatty.

Meniń kishi leıtenantym tyqyrshı bastady. Qarnymyz ashyp barady, biraq bizde de, trofeıshilerde de tamaq atymen joq. Okopta malmandaı bolyp otyra bergennen de eshteńe shyǵatyn emes. Bul nemisterdi qansha kútýge bolady? Bir-birimizdi ańdysyp otyra beremiz be!

Zaıkın kapıtanmen kúbirlesti de, maǵan qolyn sermedi:

— Kettik! Orman arqyly arǵy jaǵymen qaıtaıyq. Bizdiń óz tapsyrmamyz bar degendeı...

Men kishi leıtenanttyń sońynan okoptan shyqtym. Eńkeıe júgirip sırek aǵashtardyń arasymen kelemiz. Sońymyzdan atqylaı bastady. Biz buryldyq.

— Qaıta oralý kerek shyǵar, — dep sybyrlady Zaıkın, sodan soń: — Sen qalaı oılaısyń? — dedi.

— Menińshe de, sol durys sekildi.

Birer mınýttan keıin álgi okopqa qaıta keldik. Nemister men atysa bastadyq. Jol boıynda oǵyn taýysqan bronetransporter únsiz ilbip keledi. Onyń sońynan úsh motosıkl, on-on eki jaıaý nemis áskeri keledi. Nemister bizdiń jaqqa qaraı avtomatpen atyp qoıady, biraq maqsatty atys emes, áıteýir qutylyp ketsek degen oımen ǵana bolý kerek.

— Mine, bizge de ortaq is tabyldy, — dep qoıdy bizge qarap kapıtan. — Al, meniń de óz tapsyrmam bolatyn...

Zaıkınde ún joq.

Biz bronetransporterdi ótkizip jiberip, nemisterdi atyp jatyrmyz. Qarýymyz — avtomat pen vıntovka jáne eki pıstolet. Nemister sasyp qaldy. Jaıaý nemister atysa júrip, joldyń arǵy jaǵyna yǵysty, alǵa ótip ketýge tyrysýda.

— Múmkin qýyp atysarmyz? — dedi serjant. — Áıtpese, bireýlerin qulatqanmen, mashınadaǵylary...

Shynynda da bronetransporterda tyǵylyp otyrǵandary bolar degen oı basqamyzǵa kelmepti. Tipti, basqasyn óltirgen kúnde de, mashınadaǵylary kete barady ǵoı.

Kapıtan meniń kishi leıtenantyma qarap edi, anaý túsine qoıdy.

— Kettik pe, serjant! — dep aıqaılady. — Kóldeneńinen. Granata bar ma?

Zaıkın shıneliniń janynan eki granata alyp bir qolyna ustady.

Serjant úndemedi. Onyń denesi okoptyń túbindegi sýǵa jyljyp barady eken. Qyzyl qońyr qanǵa malynǵan basy jer okoptyń qabyrǵasyna qısaıǵan kúıi qatty da qaldy. Basynan qan áli sorǵalap jatyr.

Kapıtan serjantqa umtyldy da:

— Men baramyn, ákel granatalar... — dep avtomatyn yńǵaılady.

Zaıkın til qatpastan granatalardy berdi, kapıtan okoptan atylyp shyǵyp, ormanǵa qaraı tartty.

— Mynalardy sender jaıratyńdar! — dedi ol ketip bara jatyp okopta qalǵan soldattarǵa jol boıyn nusqap.

Zaıkın shyǵa berem degende okoptyń qabyrǵasyna mańdaıyn soǵyp aldy da, kapıtannyń sońynan ketti. Men de ilestim.

Biz orman arasymen eńkeımeı júgirip kelemiz, bizdiń sońynan júgirip kele jatqanymyzǵa kapıtan da tańdanǵan joq.

— Qane tezirek, aldyn oraıyq! Anaý baǵanaǵa qaraı! Úlgere alsaq!

Orman alańyna shyǵa bere ol granatalarymen avtomatyn joǵary kótergen kúıi tómen syrǵanap qulap tústi.

Zaıkın ekeýmiz onyń sońynan áreń ilesip kelemiz. Mine, biz baǵana turǵan joldyń ezýindemiz.

— Jáı demalyńdar, shaıtandar! — dep sybyrlady kapıtan, ózi de biz sekildi entigip jatyp.

Sol jaǵymyzda jol boıymen bronetransporter jyljyp keledi. Júz shaqty metrdeı qaldy. Al motosıkl she? Artynda ilesip kele me? Biz barlap qarap edik, motosıkl kórinbedi. Jaıaý nemister de joq. Iaǵnı bizdiń jigitter jaıratqan ǵoı! Nemese áli atysyp jatqan bolýlary kerek — alysta atys estiledi.

Bronetransporter jaqyndap qaldy.

— Atpańdar, áýeli men, — dep sybyrlady kapıtan, tisin qaırap.

Kútip jatqannan ba, álde qoryqqannan ba onyń denesi dirildeıdi.

Biz jerge jabysqan betimizde siresip jatyrmyz. Taǵy bir mınýt. Motor úni, tipti, jaqyndap qaldy.

— Sabyr, eń bastysy — sabyr, — dep sybyrlaıdy kapıtan.

Men Zaıkınge qaradym. Kishi leıtenanttyń bar nazary jol boıynda. Mashına jyljyp keledi. Mine, tipti, jaqyndap qaldy. Jıyrma bes metr, jıyrma, on bes, on metr...

Jol boıy ajyldap barady, kapıtan da, biz Zaıkın ekeýmiz de shydamsyzdana kútip jatyrmyz.

— Jat! — dep aıqaılady kapıtan, súıdedi de eki granatany laqtyryp jiberdi.

Tıdi! Metal úni!

Kapıtan avtomatyn alyp ata bastady. Transporterden nemister sekirip túse bastady. Bir, eki, úsh. Qulap jatyr. Zaıkın ekeýmiz de atyp jatyrmyz: ol pıstoletpen, mende myltyq.

Mashına órtene bastady. Alty nemis qasynda sulap jatyr. Biz kútip jatyrmyz. Taǵy túsetin shyǵar? Biraq eshkim túspedi.

Zaıkın birinshi usynys jasady:

— Qaraıyn...

— Toqta! — dep kesip tastady kapıtan. — Demala tur...

Óziniń qozǵalýǵa shamasy joq. Ol kúlimsiredi, tipti, jas adam sekildi kórinip ketti.

— Jaraıdy, bar! — dedi sodan soń Zaıkınge. — Tynysh qoı.

Zaıkın jolǵa shyqty. Meniń qutymda araq bar-dy.

— Alyńyz, — dep usyndym kapıtanǵa.

— Oı, raqmet, qymbattym! Raqmet! — Kapıtan raqattana jutty. — Taǵy bir jutaıyn... Mine, endi durys boldy.

— Maǵan da ber, — dedi Zaıkın qaıta oralyp. — Júrgizýshi bar eken. Sharýasy bitti.

Ol qutyny alyp, qylǵyta jutty da: «Dáminiń jamanyn-aı!» — dep ózime qaıyrdy:

— Al sen she?

Endi maǵan da bolady. Eki juttym — quty sarqyldy. Belime ilip aldym.

— Qozǵaldyq pa? — dep surady kapıtan. — Bizderdiki qalaı eken?

Biz jolǵa shyqtyq. Bronetransporterden eki júz metrdeı uzaǵanda, kapıtan:

— Al dokýmentter she? Júgirip baryp kel! Bir kádege jarap júrer. Biz kúte turaıyq, — dedi maǵan qarap.

Men mashınaǵa oraldym. Shınelderin aǵytyp, qarap jatyrmyn. Altaýyn qarap shyqtym. Jetinshisi kabınada. Endi soǵan júgirdim.

Men ofıserlerge kelsem, áńgime soǵyp jatyr eken.

— Al soǵysqa deıin she? — dep surady Zaıkın.

— VÝAP-ta istegem. Mundaı mekemeni estip pe edińiz?

— Estigem joq...

— Búkilodaqtyń avtorlyq pravony qorǵaý basqarmasy. Sondaı bolǵan.

— Neshedesiz?

— Elý jetidemin.

Ol meni baıqap qaldy:

— Aldyń ba?

Sodan soń kinály adamdaı Zaıkınge qarap qoıdy da:

— Kishi leıtenant, siz qarsy emessiz be, eger men alsam?..

Sizder soǵysyp júrsizder, bári bir ǵoı. Al men birinshi jáne sońǵy ret bolar... Zaıkın kelise ketti:

— Ólgenderdiń dokýmentterin kapıtanǵa ber, — dedi. Berdim.

— Sizder renjimeńizder, — dedi kapıtan qaltasyna salyp jatyp. — Túsinesizder ǵoı...

Biz ózimizdiń adamdarǵa kelip, qaza bolǵandardy jerleı bastadyq. Serjantty jáne eki soldatty. Úsheýi jaraly eken. İsti jeńildetý úshin molany qazbaýǵa uıǵardyq. Ólgenderdi okopqa salyp, kóme bastadyq.

Nemisterdiń bul sý-sý okopy endi eshkimge qajeti joq. Sodan soń qoshtastyq.

— Saý bop turyńdar!

— Hosh!

Olar bir jaqqa, biz ekinshi jaqqa kettik.

Qarańǵy túse bastady. Jel kóterilip, óńmenimizden ótip barady. Sý-sý shınel, shalbarymyz siresip qata bastady. Komandırdiń etigi, meniń báteńkem sýdan shylqyp keledi.

— Famılıasyn suramaǵanymdy qarashy, — dedi Zaıkın.

— Kimniń?

— Kapıtannyń deımin.

Sol kezde ekeýmizdiń de oıymyzǵa sap ete tústi.

— Al úshinshi posty qaıda?

Qaıta oraldyq. Joldyń qıylysy baqylaýǵa jaqsy jer eken. Orman alańqaıyndaǵy jańa qazylǵan beıit — jaqsy belgi. Kartaǵa belgilep qoıdyq. Alysta Breslaý da kórinip tur.

— Sen ókpeleme, — dedi kenet Zaıkın. — Men senderde shyn sezim ekenin bilgenim joq edi. Onsyz da sybaǵamdy aldym. Sokolov jep qoıady eken dep edim. «Bar, keshirim sura, ońbaǵan!» — dedi. Ashýlanba! Kelistik pe?

— Kelistik.

Kenet Zaıkın, tipti, balaǵa uqsap ketti:

— Sende onyń sýreti joq pa? Kórsetshi!

— Joq. Shynynda da joq edi.

Órttiń jaryǵy Breslaýǵa qaıtar joldy aıqyn kórsetip tur. Mine, sońǵy soqpaq. Biz balshyqty shalpyldatyp áli júrip kelemiz.

Baǵanaǵy ólgen at jatyr. Arba joq. Shamasy, starshına ketip qalǵan bolsa kerek.

— Men seni kúni boıy izdep júrmin, — dedi Vadá Seıtlın, biz oralǵanda. — Maǵan bir tapsyrma berip... Senimen ońasha aqyldasaıyn dep...

— Ne bop qaldy?

— Saıası basshy nagradalardy jazýdy tapsyryp edi. Meniń qolym tımeıdi, sen bári bir bossyń deıdi. Tizimi mynaý. — Vadá bir qaǵazdy kórsetti. — Erlikterin sýrettep jazý kerek deıdi. Ne jazarymdy bilmeımin. Aqyldasatyn da adam joq. Kómektesip jibershi!

Qaǵazǵa kóz júgirtip em, nege ekeni belgisiz, birinshi Protopopov tur eken.

— Bilmeımin, Vadá! Bilmeımin! Jazǵyń kelgenin jaza ber!

Al men uıqyǵa kettim! Ólip baramyn!

Leıtenant Sokolov ekeýmiz barǵan medısınalyq sanıtar batalónynda bizdiń jaramyzdy tańǵan dákelerdi aldy. Onyń basynan, meniń keýdemnen jáne aıaǵymnan. Kelesi kúni leıtenant mazasyz júrdi. Iaǵnı, bir oılar ishteı tynym bermeı júr dep uqtym.

Biz jumysty bitirgen boıymyz edi jáne tez bitirdik, tipti, sharshaǵan da joqpyz. Al vzvod komandırine ne bolyp júrgenin túsine almadym.

Búgin aýa raıy jaqsy. Kún kózi jarqyrap tur, jyp-jyly! Komandır ekeýmiz keń dalamen júrip kelemiz. Naýryz aıynyń taza aýasy kókiregińdi ashyp jibergendeı. Ózenniń arǵy jaǵalaýynda jabaıy eshkiler júr eken.

Olarǵa qarap kele jatqan men, al leıtenant shashyn sıpap qoıyp, ózimen-ózi bolyp keledi.

— Qazir ań aýlar ma edi, joldas leıtenant, — dedim men únsizdikti buzǵym kep qashyp bara jatqan qoıan men jabaıy eshkilerdi kórsetip.

— Ań deısiń be? — dedi Sokolov. — Al men basqany oılap kelemin. Jaraıdy, má, oqy! — Ol janynan hat alyp, maǵan usyndy. — Sen týraly da bar...

— Aǵa leıtenanttan ba? — Býnkovtyń jazýyn birden tanydym.

— Iá, sodan, sodan. Sen oqy áýeli, — dep qaıtalady Sokolov toqtap.

«Mıshka, meniń qymbattym! Seniń hatyńdy alǵandaǵy meniń qýanyshymdy kórseń ǵoı, dýdar bas. Raqmet saǵan, úsh júz raqmet. Osy kezge deıin meni eshkim esine almaǵany kúlkili ǵoı. Aramyzdaǵy qashyqtyq 100 — 300 shaqyrym. Bastyq rasıamen de sóılesýine bolar edi. Jaraıdy, meıli, qudaıy jar bolsyn. Al, bastyq isti biledi, bul qazirgi birinshi másele. Basqasyn qoıshy. Soǵys!

Sen jan-dúnıeńmen bárin túsinesiń! Men bastyqtan da, basqalarynan da ótinip em ǵoı, al sen áli kúnge óz ornyńda júrmeýiń qalaı? Jalpy, túsinemin, árıne. Sen de túsinesiń. Biraq, qudaı aqy, ár nárseni kóńilińe ala berme! Jurttyń bári birdeı emes qoı. Al, meniń ornymdaǵynyń komsomol jınalysyndaǵy sózi — aqymaqtyqtyń sońǵy shegi dep esepteımin.

Al, men osynda bir qyzdarmen tanystym. Aýyr jaralylarǵa kómektesý úshin korpýstan qyzdar kelip turatyn. Bireýi — sol eken! Bizdiń Romeo qatelespepti. Biz Romeo týraly da áńgimelestik. Bul da adal ekenin túsindim. Al, qyz baısaldy, súıkimdi.

Men amanmyn. Júre bastadym. Dárigerler «tynyshtyq» deıdi. Báribir keshikpeı shyǵamyn, Berlınge birge baramyz. Meni umytpa, ashýlanba, aqymaqtyq isteme!

Eger qolyń tıse bir saǵat, bir mınýtqa kelip ketersiń? Romeony da ala kel. Ol óziniń Djýlettasyn kórer edi. Osynda gospıtálda bizdiń Petrov ta jatyr. Esińde me, balalar Makaka deýshi edi ǵoı?

Solaı.

Qushaqtaımyn, ázir eshkimge sálem aıtpaımyn. Meni kim esine saqtap júrgenin bilmeımin.

Seniń Maksımiń».

— Oqydyń ba? — dedi Sokolov.

— Oqydym, joldas leıtenant...

— Men dıvızıon komandırine barmaımyn, batalón komandırimen sóılespeımin. Al, Býnkovqa baryp shyǵý kerek. Biz — shoshqamyz. Aıta berseń Lıgnıs dál janymyzda ǵoı, eger barǵyń kelse, Katonınge kirip sura. «Biz shoshqalarmyz, Býnkovty umytyp kettik» de. Býnkovty bilmeıtin, jańa adam ǵoı, kombatqa, kishi leıtenant Zaıkınge soqpaı-aq qoı. Men ruqsat eteıin. Eger ertkiń kelse, Barınovty al qasyńa. Ol ne degenmen, komsorg qoı. Baıqaımyn — jaqsy jigit...

— Eger maıor sizdi nege suramaıdy dese she? — dep kúmándana sóıledim.

— Meni jamandaı ber. Oǵan aıtý oıyma kelmepti de, áıteýir oıyńa kelgendi aıta sal. Býnkovtyń haty jaıly aıtpa...

— Baramyn maıorǵa, joldas leıtenant. Kelgen boıda kiremin!

Men Sokolovqa, Býnkov jazǵandaı, qalaısha batalón komandıri bolmadyńyz dep suraq qoıǵym kelse de, batylym barmady.

— Bilesiz be, kishi leıtenant Zaıkın batyl adam bolyp shyqty. Ana joly biz frıstermen bronetrans-portermen qaqtyǵysyp qalǵanda... — dedim aýzymnan nege jáne qalaı shyqqanyn baıqamaı.

— Qymbatty dosym meniń! — Sokolov maǵan beıne klass partasynda otyrǵan oqýshydaı qarady. — Jaqsylyq pen jamandyq keıde qatar ómir súredi. Muny men kishi leıtenant haqynda aıtyp otyrǵanym joq.

Ertesinde biz teodolıt júrisine ázirlik jasadyq. Jer tanys. Kishi leıtenant Zaıkın ekeýmiz júrip ótken jer.

— Óte jaqsy! — dedi Sokolov.

Baıqaýymsha, tańdaǵan jerimizge de, maǵan da rıza tárizdi. Men veshkany alysyraq qoıdym.

Sasha, Shúkirbek, Volodá jáne Sokolov sońymda keledi.

Árıne, bizdiń jumysymyz — urys emes. Sashanyń aıtqany da shyn — naǵyz urys bastalǵanda, bizge bylaı turyńdar deıdi. Biraq óz jumysyma rızamyn. Ózimniń qyzyl, aq jolaqty taıaǵymdy alyp, jurttyń bárinen buryn baqylaýǵa shyǵamyn jáne basqalardyń jumysy maǵan baılanysty ekenin bilemin. Olardyń esepteýshi mashınanyń kómegimen teodolıt kórsetken koordınattary, olardyń dáldigi tek qana meniń durys jerge ornalastyrýyma baılanysty. Sodan soń barlyq artılerıashylar, foto barlaýshylar, tipti, shtab qyzmetkerleri de sol koordınattar boıynsha jumys jasaıdy.

Biz buzylǵan qoranyń, zırat pen bos úılerdiń ústimen óttik. Aldymyzdaǵy alańda eki motosıkl tur da, al nemisterdiń óligi joq. Qaıda ketken?

— Úshinshi qaıda? — dep Sokolov motosıkldiń birine jaqyndady. — Mynaý solar ma?

— Solar. Biraq... bireý frısterdi jerlepti...

— Úshinshi posty qaıda? — dep surady vzvod komandıri.

— Ana jerde, joldas leıtenant, ormannyń mańynda. Jas qabirdi kórdińiz be?

— Kórip turmyn.

Trofeıshiler komandasynyń bir serjanty men eki soldatty jerlegen zırat joldan anyq kórindi.

— Teodolıtti joldyń qıylysyna qoıalyq, — dedi leıtenant. — Kórip qalar ma eken?

— Kóredi ǵoı.

Sasha, Shúkirbek, Volodá teodolıtti alyp joldyń qıylysyna jetkenshe, men zırattyń sol jaǵyndaǵy tóbege baryp úlgerdim.

Vzvod komandıri de keri oraldy. Balalar meniń veshkamdy belgilep alǵan sekildi. Men olardy jaqsy kórip turmyn. Iaǵnı, olar da meni kórip tur.

Shynynda da, boldy, qaıta ber degendeı belgi berdi.

Men tóbeshikten túsip, jolǵa shyqtym. Kún shyǵyp tur. Kóktemgi aýa, ár jerde jasyl shóptiń belgisi bar. Men molany aınalyp ótip, jol boıynda teodolıtti kórdim. Janynda eshkim joq. Kenet aldyńǵy jaqtan atys estildi. Sonyń arasynda avtomat úni...

Men áýeli Sokolovtyń soraıǵan boıyn kórip qaldym. Onyń sońynan Sasha. Olar joldyń jaǵalaýymen úılerge qaraı júgirip barady. Tizerlep atyp jatyr.

Men kelgenshe atys basyldy.

— Ne boldy?

Volodá ólgen nemistiń avtomatyn alyp jatyr. Ekinshi nemis esik aldyna sulap túsipti.

— Jaýyzdar, Shúkirbekti óltirip ketti, — dedi Sasha.

— Haıýandar! Ózderi azamattyq jáı kıim kıip alypty! — dep Sokolov basyn qasydy. — Aqymaqtyq boldy...

Biz Shúkirbektiń denesin jańaǵy men taıaǵymdy alyp shyqqan tóbeniń baýraıyna, bizdiń soldattardyń kabiriniń qasyna qoıdyq.

Sasha sıa qaryndashpen jazdy: «Shúkirbek Ahmetalıev, 1926-45. Jáne eki soldatpen bir serjant». Biz trofeıshiler komandasynyń osydan eki kún buryn qaza tapqan serjanty men soldattarynyń famılıasyn bilmeýshi edik.

Olar osydan bir saǵat buryn qaladan qashyp shyǵypty.

— Qalaı?

— Oı, suramańyzdar! — birese kúlip, birese jylaıdy, taǵy kúledi. — Ózimizdiń adamdar! Týǵandar!

Báriniń ústinde las kıim, aıaqtary sý-sý, kózderine deıin oramalmen baılap alǵan, attary da, jastary da belgisiz. Tek bireýi ǵana úndemeıdi, qoryqqan júzben shetteı beredi. Onyń kózderi bir orynǵa turaqtamaı tek qorqynyshty jaýtańdaıdy.

— Al sen nemene? — dep Volodá oǵan jaqyndady. — Nemene qýanǵannan tiliń baılanyp qaldy ma?

Qyz sharbaqqa qaraı júgirip baryp, bireý ony uraıyn dep jatqandaı, dirildep ketti.

— Umytyp ketippiz, — dedi áıelderdiń biri. — Bul Hılda, nemistiń qyzy. Jaqsy ózi. Tek baqytsyz. Anasy qaza tapqan, ákesiniń qaıda ekeni belgisiz. Breslaýda olardyń soldattary... Qyz aqylynan adasatyn boldy. Eki juma jer úıde otyrdyq. «Bul jerde qalmaımyn, sendermen ketem» deıdi. Fúrhte nıht, «Hılda! — dedi áıel oǵan qarap. — Zı lassen dıh ın rý! Das zınd doh ýnzere, ýnzere!1

— Nemisshe bilesiz be? — dep tańdandy Zaıkın.

— Azapqa túskenimiz birinshi jyl emes, — dedi áıel. — Úıretti ǵoı.

— Kóp boldy ma nemisterde bolǵandaryńa?

— Úsh jyldaı.

— Qaı jerdensiz?

— Bránskidenmin men...

Qoryqpa, Hılda! Bular saǵan tımeıdi! Bular bizderdiki ǵoı, bizderdiki!

— Men Pskovtan, Nıkolsk selosynan.

— Men Oreldan...

Olar nemis qyzynan basqa úsheý. Kishi leıtenant Zaıkın olardy tamaqtandyryp, úıge ornalastyrýdy buıyrdy.

— Biz jýynsaq dep edik.

Biz olardy jýynýǵa apardyq. Sodan soń olardyń turatyn úıin kórsettik.

Volodá da olarmen jaǵalasyp úıge kirip ketti.

Olar biz keshki tamaq iship jatqanda keldi. Bári ózgerip, adam túrine enip qalypty. Zaıkın oryndyq usynyp edi:

— Ih danke ınen2— dedi nemis qyzy. Kelgender ózderin tanystyra bastady:

— Lúsá.

— Klava.

— Al sizdiń atyńyz kim? — dedim otyzdar shamasyndaǵy kelinshekke.

— Valá.

— Ákeńizdiń aty?

— Ákemniń atyn aıtyp qajeti ne, Valá dep ataı berińiz.

— Endeshe, — dep Zaıkın bizdiń sózimizdi bólip jiberdi. — Myna tosty bizdiń áıel joldastardyń aman-esen oralǵany úshin, sodan soń Siz úshin, — dep Hıldaǵa qarady, — qazirgi kezde biz jaý bolǵanmen, nemis halqynyń bolashaq urpaǵy — sizder túsiner degen úmittemiz...

— Keshirińiz, — dep sybyrlady Valentına maǵan, — men Hıldaǵa túsindireıin...

Sodan soń ol sybyrlap Zaıkınniń sózin aýdara bastady.

— Al, Sizder úshin! — dep qaıtalady kishi leıtenant.

Zaıkın ornyna otyrǵasyn Hıldaǵa birdeńe aıtqysy keldi, biraq nemisshe túsindire almaǵasyn qasyndaǵy Klavaǵa qarap:

— Endi qaıda baryp, ne istegisi keledi? — dedi.

— Ol aıtady: jumys jasaımyn, Germanıanyń kúnásyn jýý úshin kóp jumys jasaımyn deıdi, — dedi Klava. — Múmkin, gospıtálǵa ne naýbaıhanaǵa jumysqa ornalastyrýǵa bolar. Breslaýǵa keri barǵysy kelmeıdi.

Stol basyndaǵylar kóńildene bastady.

— Bizdiń Valka sulý, biz sekildi emes, — dedi Lúsá. — Ol nemis soldattarynyń kózine túspes úshin betine kúıe jaǵyp ta júrgen. — Sodan soń Valáǵa qarap biraz oılanyp otyrdy. — Oı, Klava ekeýmizdiń kórmegenimiz joq qoı... — dedi.

— Sender kópten tanyssyńdar ma? — dep suradym Valádan qyzdardy kórsetip.

— Joq, jaqynda, — dedi ol, — Breslaýǵa shabýyl bastalarda ǵana. Buryn ár jerde júrdik.

_________________________________

2 Raqmet sizge.

Men kezekte turǵan Sashany aýystyrýym kerek edi. Kóshege shyqtym. Tynyshtyq. Sasha meni kútip tur eken:

— Qalaı, onda kóńildi me?

— Bar, jańa bastalyp jatyr.

— Baraıyn. Ábden tońyp kettim.

— Bar, bar...

Shamasy bir saǵattan keıin úıdegi otyrys aıaqtalyp, balalar syrtqa shyǵa bastady.

— Taǵy balshyq.

— Erteń ashymal jasaımyz. Balalardyń birazy áıelderdi shyǵaryp salýǵa ketti. Hılda jaıymen sońdarynan erip barady.

Eń sońynan Valá men Volodá shyqty. Volodá onyń qoltyǵynan ustap alypty.

— Á, jas jigit, siz munda ekensiz ǵoı! — dedi Valá. — Adú! Zaı gezýnd, knabe!1

Valá da, Volodá da biraz qyzý.

Olar áıelder qonatyn úıge qaraı ketti.

Men olardyń daýsyn estip turmyn.

— Joq, qazir bolmaıdy. Keıinirek. Jurt jatqasyn... — deıdi Volodá.

— Men uıyqtap qalamyn. Men sondaı sharshadym.

— Jarty saǵat kúte alatyn shyǵarsyń?

Men janyma shtabta kezekshiliktegi leıtenant Sokolovtyń qalaı kelip qalǵanyn baıqamappyn.

— Protopopov kimmen sóılesip tur?

— Keshirińiz, joldas leıtenant! Breslaýdan bizdiń úsh áıel qashyp shyǵypty, buryn Germanıaǵa aıdalǵan. Qastarynda bir nemis qyzy bar. Birge tamaq ishkenbiz... Endi qonýǵa bara jatyr.

— Muny estidim. Al Protopopovtyń qasyndaǵy kim, aty kim? Estimediń be? — Sokolovtyń daýsynan mazasyzdanǵany sezildi.

— Valá degen, Valentına, — dedim. — Oreldan ǵoı deımin.

— Valentına?

Men jaýap bergenshe, Sokolov jyldam basyp Valá men Volodá turǵan jaqqa aıańdady.

Sodan soń men áıeldiń shyńǵyrǵanyn estidim. Záresi ushqan Volodá meniń qasyma júgirip keldi:

— Onyń esi durys pa? Ne boldy? Jyndy! Men eshteńe túsinip turǵanym joq.

— Aty kim dedi, aıttym...

Volodá ókpelegen bala sekildi. Jylap jiberýge jaqyn tur.

— Qoı endi! — dedim. — Odan da shylym shegeıik.

______________________

1 Saý bol, balaqaı (nemisshe)

— Saǵan aıtýǵa ońaı... Al men... Bárin qurtty... Bolǵan oqıǵa meni de Volodádan kem tolqytqan joq.

— Leıtenant keledi, aıtatyn shyǵar nege, qalaı bolǵanyn.

Lúsá men Klavany shyǵaryp salǵan balalar keldi.

— Ne boldy? Valá baqyryp, júgirip barady. Sokolov sońynda:

«Toqta! Tımeımin! Toqta!» — dep aıqaılaıdy. Volodá áli kúńkildep tur.

— Kórdiń be osyndaı sátte...

Erteńine Lúsá men Klava keldi.

— Múmkin, áýelden tanys shyǵar? Valámen?

— Keshe qashyp ketkennen kelgen joq, bizben qonǵan joq!

— Senderdiń leıtenanttaryń eshteńe degen joq pa?

— Endi ol qaıda barady? Qalaısha jalǵyz ketti?

— Nemistermen shatasyp júrmesin...

— Ondaılar da bolǵan...

— Sulý ǵoı!

— Joq, basqa birdeńe... Olaı bolýy múmkin emes...

— Ózi qalaı beıshara bolyp otyrdy!

Biz de áıelderden kem tańyrqaǵanymyz joq. Leıtenant Sokolov keshe de, búgin de, tamaqtyń ústinde de til qatpady.

Bir kezde, úndemeı áıelderdiń qasynda turǵan Hılda:

— Zı var dı fraý aınes doıchen SS offısıere!

Zı zagte mır zelbst ýnd bat shvaıgen! Aber ıh kannte zı frúer bıs sým aıntrıtt der rýssep!1

Eki kún ótkesin leıtenant Sokolov ekeýmiz áreń dep Lıngmıske baratyn boldyq. Jolaı kezdesken mashınaǵa otyrdyq, vzvod komandırinde ún joq. Tek oqta -tekte til qatady:

— Qol kótereıik!

— Otyr!

— Osy jerde túsemiz!

— Endi jaqyn!..

Men Sokolovqa qarap, eńsesi túsip ketkenin baıqadym. Kóziniń aldy ájimdenip, shashyna aq kiripti. Buryn joq bolatyn, ózi otyz ekide ǵana ǵoı!

Biz kelesi mashınany ustaý úshin burylysqa túskenimizde Sokolov uzaq ýaqyt kózin ýqalady. Shamasy, uıyqtamaı júrgendikten aýyrǵan bolsa kerek. Sodan soń, Lıgnıskide de ýqalaı berdi. Kózi sodan qyp-qyzyl bolyp, isinip ketti de, tipti kári kórindi.

Men, shynyn aıtsam, Sokolovty bilmeýshi edim. Biraq onyń boıyndaǵy bir jumbaq meni ózine tartatyn. Bir kórgennen túsinikti adamdar onsha qyzyq emes shyǵar.

_________________________

1 Ol SS ofıseriniń áıeli bolǵan! Ony maǵan ózi aıtty, aıtpa dedi. Alaıda men olardy orystar kelmesten buryn da kórgenmin (nemisshe)

Ol ne týraly oılap keledi? Valá. Valentıkamen kezdesýin qalaı túsinýge bolady.

Gospıtálda, Býnkovtyń janynda otyrǵanda, men qazir aıtatyn shyǵar dep otyrdym. Dostar ǵoı... Biraq áńgime kúndelikti ómir, dıvızıon jaǵdaıy, odaqtastar jaıly boldy.

Sodan soń maǵan qarady:

— Mısh, jigitti nesine azaptaımyz? Jibereıik. Erteń qaıtasyńdar ma?

— Erteń tańerteń, — dedi Sokolov. — Búgin qaıda barady?

— Iá, kesh túsip ketti, — dedi aǵa leıtenant. — Al, sen júgir. Adresin alyp qoıǵam.

Ol týmbochkadan gazettiń jyrtyndysyn aldy.

— Men Petrovka kirip shyǵaıyn dep em, — dedim.

— Á, Petrov pa, ol úshinshi bólimshede, jıyrma jetinshi palata.

Biz Sokolovpen tańerteńgi segizde gospıtáldyń janynda kezdesemiz dep ýádelestik.

Makaka, meni kórgende jylap qoıa berdi.

— Bir saǵattan keıin saǵan leıtenant Sokolov keledi, — dedim, — ol da osynda.

Vıtá gospıtáldyń kójesine semirip, tolysyp ketipti.

On shaqty kúnnen soń shyǵaramyz deıdi. Al, Býnkov degen! Men oǵan ǵashyq bolyp qaldym! — dedi Vıtá. — Ony osyndaı ǵajap adam dep, tipti, oılaǵan emespin!

Onyń jarasy, menikindeı emes, qaýiptirek, al ol maǵan kúnde qaǵaz jazyp jiberedi. Kúlkili qaǵazdar: ýaıymdama, Makaka, biz ekeýmiz operasıadan keıin de urysqa shyǵamyz áli, — deıdi. Keıin kelip-ketetin boldy. Aýlada da kúnde kórisemiz. Men oǵan qandaı alǵys aıtarymdy bilmeımin. Ony dál osyndaı adam dep eshqashan oılaǵan emespin!

Makaka bárin asyǵys aıtyp jatyr, surap jatyr, sodan soń taǵy aıtady.

— Al bizde Shúkirbek... Aqymaqtyq boldy, — dedim.

Terezeden, ótken aýyr kúnnen tynystap jatqandaı, uıqyly-oıaý qala kórinedi. Soǵysqa búlinbegen úlken qaladan zavodtar men fabrıkalardyń turbasynan qoshqyl tútin býdaqtaıdy, soldat taqasynyń tyqyly estiledi, jalaýshalar jelbirep, sypyrǵysh syryldaıdy — nemister kópirler men trotýarlardy tazalap júr. Kóshelerde adamdar keledi — úlkender jáne balalar. Jumys jasap jatqan dúkender jabyla bastady. Shtab mashınalary zýlap ótip jatyr. Torǵaılar shyryldaıdy. Kóp jyldyq aǵashtarǵa qonǵan qarǵa qarqyldaıdy. Turǵyndary bar úılerdiń tereze perdeleri túsirildi. Qazir elektr stansıasy jaryq beredi.

Úsh qaqpasy bar gospıtál aýlasyna mashınalar kirip-shyǵýda. Kelgen mashınalardan jaralylardy túsirip, keıbireýlerin shyǵaryp jatyr.

— Baıqa! Kóterdik. Solǵa júr. Abaıla, abaıla! Qane! — Aýla ishi osyndaı áńgimege toly.

Bos sanıtarlyq mashına áskerı kolonnalardy basyp ozyp, qalanyń ortasymen Breslaý — Berlın tas jolyna qaraı qaıta ketip barady. Bos sanıtarlyq mashınalar da, áskerı kolonnalar da maıdanǵa asyǵýda.

Lıgnısk ústine kesh túskende, gospıtál qaqpasynan beti jabyq mashına shyqty. Onyń ishi tolyq ekenin, qoldaryna fonar jáne kúrek alǵan úsh soldat onyń shanaǵyna otyrǵanyn eshkim kórgen joq. Qala syrtyna shyqqan bul mashına tas joldan burylyp, shaǵyn tóbeshiktiń janyna toqtady.

Munda okop sekildi qazylǵan jer ázir.

Úsh soldat pen júrgizýshi mashınadan qap sıaqty bes deneni túsirip, qazylǵan orǵa jaıymen biriniń ústine birin saldy. Sodan soń kúrek alyp, topyraqpen japty.

— Qaǵaz qaıda? — dedi ordyń ishine túsken bireýi.

— Mynda, — dedi joǵary jaqtan. — Má!

Álgi kisi qaǵazdy jerge saldy da, taspen bastyrdy.

— Fonardy berińder, teksereıin.

Oǵan fonardy berdi. Soldat qolymen topyraqty tegistep, shashy kórinip jatqan óliktiń betine taǵy qum septi de, qaǵazdy qaıta oqyp shyqty: «4.03.45 j. Komsomolester Homýtov, Anjıbekov, Svırılın, s-t Savınkov, kishi s-t Soıkın. Oryndary bos».

— Bári durys qoı deımin. Shyǵýǵa kómektesińder. Soldat ordan shyqty, sodan soń bári únsiz turyp shylym shekti. Shylym qaldyǵyn etikpen taptap, mashınaǵa qaraı júrdi.

— Búgin osymen boldy ǵoı.

— Kórermiz áli. Tań atqansha áli qanshasy bar!.. Men Natashaǵa tańǵa deıin bospyn dep aıtqym keldi. Alaıda erkimnen tys onyń sharshaýly júzine jáne qolyna qaradym. Saǵat on. Onnan jıyrma mınýt ketti. On birge... on mınýt qaldy. On birden on bes mınýt ketti. Jıyrma bes mınýt...

Úsh saǵattyń qalaı tez ótkenin baıqaı almaı qaldym. Biz qańyrap turǵan úlken ádemi úıde ekeýmiz ǵana otyrmyz jáne maǵan qazir ǵana kóriskendeı, eshteńe aıtyp úlgermegendeı kórindi. Ol mynaý bóten úıdiń ıesi bolýǵa tyrysyp, maǵan sháı berip, qaıta-qaıta as bólmege júgirip qonaq etýde. Al, meniń oılap otyrǵanym; ýaqyt ótip barady, ýaqyt ótip barady, ótip barady.

— Maǵan ketý kerek shyǵar, — dedim aqyry saǵatyma qarap. — On eki jaqyn...

— Jaraıdy... — Ol ornynan turdy. — Kelgenińe raqmet. Sen bilesiń be, men sondaı qýanyshtymyn!

Biz bólmeden aýyz úıge shyqtyq, ol bir nárse esine tústi bilem:

— Oı, osy meni-aı! Ádeıi saqtap qoıyp edim. Umytyp baramyn.

Múmkin, jolǵa shyǵarda?

Shınelimdi sheshpesten, onymen ilesip qaıta kirdim. Ol álgi «birdeńeni» ákeldi:

— Kezdeskenimiz úshin... bizdiń, — dedi ol stakandy kóterip. — Meniń osyndaı ekenim úshin ashýlanba!..

— Kóriskenimiz úshin jáne taǵy kezdesýimiz úshin! — dedim.

Biz esik aldynda taǵy qoshtastyq. Ol meni shyǵaryp salýǵa shyqty.

— Shylym shegesiń be? — Ol meniń temeki orap turǵanymdy kórip, tańdandy. — Sen qazir qaıda barasyń? Túnniń bir ýaǵynda keri ketesiń be?

Men ne derimdi bilmeı, turyp qaldym. Qaıda baram?

Tańǵa deıin kóshede qańǵýǵa túngi kezekshiler ustap alýy múmkin. Álde bos turǵan bir úıge kirip, jata ketsem be eken? Ondaı bos turǵan úıler qazir kóp. Biraq túnniń bir ýaǵynda qalaı tabasyń.

— Sen nege úndemeısiń? — dedi ol.

— Men qaıda baratynymdy bilmeımin, — dep moıyndadym. Tańǵa deıin bospyn. Solaı keliskenbiz.

— Esiń durys pa? — Ol meni keri, úıge súıreledi. — Sen qandaısyń óziń? Men de suramappyn. Bos turǵan bes bólme bar! Maǵan da qorqynyshty bolmaıdy... Men qorqaqpyn ǵoı!

— Biraq sen jalǵyz emessiń ǵoı, — dedim onyń qyzdary bar degeni esime túsip.

Olar kezekshilikte. Al mynadaı úıde jalǵyz zárem ushady.

Shınelimdi sheship, meni bólmege kirgizdi.

— Osy jerge saǵan tósek salyp berem. Qazir, bir mınýtta!

Mine, kúlsalǵysh. Shylymyńdy shek!

Kúlsalǵysh qolymda. Temeki tartý úshin kúlsalǵyshty qaıda qoıarymdy bilmeı turmyn. Al, temeki tartqym kep ólip baramyn.

— Qoısańshy, — dep, ol meniń qaı jerge qoıýdy bilmeı turǵanymdy sezip kúlsalǵyshty qolymnan aldy da, týmbochkanyń ústine qoıdy.

Ol meniń kózime uzaq qarap qalǵan sekildi kórinip ketti, álde men ishteı sony tilep turǵasyn ba.

— Iaroshevıskide, as bólmede otyryp aıtyp em ǵoı saǵan, esińde me? Sen ashýlanba, men saǵan shyn aıtam: men seni buryn súıgen joqpyn ǵoı. Al qazir... bilmeımin. Ekinshi mahabbat shyn mahabbat bolady degendi bir jerden oqyp edim. Múmkin solaı shyǵar... Tek qazir eshteńe aıtpaı-aq qoı... Jaqsy ma?

Men úndemedim.

Ol maǵan «Qaıyrly tún» dep, kórshi bólmege ketti. Meniń esim ketip qalǵany sonsha, appaq tósektiń janynda qaqshıyp áli turmyn. Aq jaıma, qus jastyq... Shynymen myna tósekke kóılek, shalbarymmen jatamyn ba dep turmyn.

Men Gorohovesk lagerinen ketkeli kúni búginge deıin sheshinip uıyqtaǵan emespin.

Al eger shınelimdi sheship jatsam, bul adam tózbeıtin erkindik bolyp júrer. Mundaı erkindik úshin men jáne vzvodtaǵy dostarym da túngi dabyl kezderinde talaı sazaıymyzdy tartqanbyz.

— Sen nege jatpaısyń? — dep aıqaılady ol kórshi bólmeden, shamyn sóndirip. Aramyzdaǵy esik ashyq.

Men Natashany kórip turmasam da, onyń tósekke súńgigenin bildim.

— Jattym! Ne bolsa ol bolsyn dep, gımnasterkany sheshe bastadym. Bári bir túrli, úırenbegen tósek, kórshi bólmede ol... Meniń uıqym kelgen sıaqty, biraq uıyqtaı almadym. Dóńbekship jatyrmyn. Yp-ystyq qus jastyqty qaıta-qaıta qozǵaı beremin. Ol uıyqtap qaldy ǵoı deımin, jáı, birqalypty demalysy estiledi. Men Natasha týraly, ekeýmizdi alystaǵy Lıgnıste, bóten úıde kezdestirgen taǵdyr týraly oılap jatyrmyn. Sodan soń leıtenant Sokolov týraly oıladym. Múmkin, ol da maǵan belgisiz oılarymen alysyp uıyqtaı almaı jatqan bolar. Bizdiń bárimizden de eresek bolyp kelgen Makaka — Vıtá Petrov ta esime tústi. Jáne aǵa leıtenant Býnkov...

Dúnıede qaıyrymdy jáne ár túrli adamdar qandaı kóp. Jáne biz olardyń árqaısysyna jaqsy bolsa eken dep, tym bolmasa ishteı tilep, oılanbaımyz. Mine, Býnkov, aýyr jaralanǵan Býnkov, aǵa leıtenant Býnkov qatardaǵy soldat Vıtá Petrovtyń kóńili qulazymasyn, gospıtáldan tezirek jazylyp shyqsyn dep oǵan kúlkili qaǵaz jazyp jiberedi. Nemese Sokolov, jan-dúnıesinde qandaı soǵys júrip jatqany belgisiz leıtenant Sokolov óziniń batalón komandırin esine alady, oǵan hat jazady, dıvızıonda ony eshkim umytpaǵanyn jurttyń bári ony jaqsy kóretinin bilsin dep jazady. Al, Sokolovtyń ózine, men bul jaıdy bilip aldym, nege ekeni belgisiz senbeıdi... Álde odan qorqa ma? Bolmasa, onyń ómirbaıanynda bir kemshilikter bar ma? Biraq ol adam ǵoı jáne adam bolǵanda qandaı!..

Men oılap jatyrmyn. Ol uıqyda. Uıyqtap qalǵany jaqsy boldy. Ózi bıyl neshede — jıyrma birde me? Iá, qyrqynshy jyly ol on altyda, men on úshte bolatynmyn. Qazir men on segizde, ol jıyrma birde. Jasta turǵan ne bar! Men onyń júzinen sharshaǵandyqty kórdim. Basynan keshkeni qansha! Uıyqtasyn, meıli uıyqtasyn.

— Men de uıyqtaı almaı jatyrmyn... Qasyma kel... — Bul — sonyń daýysy ma? Tanı almaı qalǵandaımyn.

— Qazir... qazir, — dedim sasqalaqtap.

Maǵan kıiný kerek, al men, ońbaǵan, bóten úıde kıimimdi taba almaı, sıpalap júrmin...

— Sen meni súıesiń be, shynymen? — Ol sybyrlaıdy, al men birdeńe dep kúbirleımin, sodan soń myń ret armandaǵan belgisiz álemge batyp baramyn jáne eshteńe aıtýǵa shamam joq, tek:

— Natasha! Natashenka! Natashka, — dep sybyrlaımyn.

Tańerteń oıansam, ol uıyqtamaı, janymda tizesin qushaqtap otyr eken. Bóten adam sıaqty. Kenet onyń mendik ekeni oıyma tústi! Men uıqyly-oıaý oǵan qaradym. Al onyń maǵan bulaı qaraǵanyn men eshqashan kórgen emespin. Onyń kózinde qymsyný, uıat, qorqynysh turdy...

— Ári qarashy, — dedi. — Men kıineıin.

Men teris qarap jattym. Jáne ózimdi sonshalyq raqat kúıde sezindim.

— Seni tamaqtandyraıyn.

— Óziń she?

Sen ketetin ýaqyt jaqyn ǵoı, jeti bolyp qaldy. Ol as bólmede tamaq daıyndap júr.

— Natasha!

— Nemene?

Ol maǵan burylyp qaraǵanda, men oǵan ókpelep qala jazdadym.

— Sen nege bulaı qaraısyń?

— Endi ne bolatynyn sen oıladyń ba?

— Qalaı — ne bolatynyn? Soǵys bitedi, biz oralamyz...

— Men ol týraly emes... Endi túsindim.

— Natashenka! Soǵys endi aıaqtaldy ǵoı. Óziń bilesiń...

— Jaqsy ǵoı, eger...

— Bitedi soǵys, bitedi! Jáne men seni súıemin! Al meniń seni qalaı súıetinimdi bilseń ǵoı...

Biz Lıgnısten oralǵanda, alǵashqy kezdesken Volodá boldy:

— Salamatsyz ba, joldas leıtenant!

— Salamat pa, efreıtor! — dep Sokolov solǵyn jaýap berdi.

Sokolov ketkesin Volodá:

— Tyńda, sen túk bilmeısiń! Anadaǵy qatyn — Valá, esińde me, Valentına — mynanyń áıeli eken! Áıeli! Al ol eses! Túsinesiń be! Tamasha eken ofıser Sokolov! Sovet ofıseri, al qatyny eses! Senip kór bul adamdarǵa! Al, biz osyndaılardyń baǵynyshtysymyz!

Men túkke túsinbedim. Bir nárseden basqa...

— Al, sen nemenege qýanyp tursyń? Bireýdiń basynda qasiret, al sen eki ezýiń qulaǵyńda...

— Men qýanyp turmyn ba? Nemenege qýanamyn — ákemnen hat aldym, — dedi Volodá renishpen. — Ne degen ıttik deseńshi! Seniń jibergen posylkańdy aldyq, ishin ashsaq — eki kirpishten basqa dáneńe joq deıdi! Pochtashy ońbaǵandardy ma osy! Ekinshi, úshinshi jibergenderimdi áıteýir túgel alypty, oǵan da shúkir. Bizdiń esebimizden qalaı baıyp júr ońbaǵandar.

Oder men Breslaýdan keıin biz qyzmet etip júrgen artılerıalyq korpýsqa demalys berdi. Bizge de demalys.

Soǵystaǵy demalys qyzyq. Jaǵamyzdy tiktik. Kıimimizdi tártipke keltirdik. Bos jatqan bóshkeden bıt óltiretin jasadyq. Barǵansha alty shaqyrym, kelgenshe de sondaı júrip baryp «Araıly alqap serenadasy» fılmin kórdik. Sasha bastama kóterip, úsh ret saıası habar jasady.

Aqyry kútken komanda estildi: «Mashınalarǵa!» Byt-shyt bolǵan joldarmen biraz júrgennen keıin, keshke qaraı tas jolǵa shyqqanymyzda, óz kózimizge ózimiz senbedik. Aldymyzda úlken kórsetkish tur: «Berlınge 331 sh»

Kúntizbe boıynsha kóktem shyǵysymen, Germanıada aýa raıy buzyla bastady. Naýryz aıy bizdi ulpa qar, túngi aıazymen qarsy aldy. Bul, árıne, eshkimge de unamady. Sáýirde jańbyr bastaldy. Qaıda barsaq las, salqyn syzdy aýa. Degenmen adamdardyń kóńil kúıi úshin basty nárse ol emes edi. Berlınge deıin úsh júz otyz bir shaqyrym qalǵany — ǵajaıyp keremet bolyp kórindi. Al biz ilgeri júrip kelemiz, júrip kelemiz. Saparǵa shyqqanymyzǵa ekinshi kún.

Shabýyl kúnderi biz arnaıy barlaý artılerıalyq dıvızıonynan (endi bul uzaq ataýǵa «RGK-nyń — Bas Komandovanıeniń Rezerv!» degen sózder qosyldy) qarapaıym jaıaý ásker bólimine aınaldyq. Biz baǵynǵan artılerıa dushpandy tikeleı nysanalap atady. Sondyqtan bizdiń jumysymyzdyń bul rette eshkimge qajeti joq. Al, endi osynsha asyǵys alyp bara jatqandaryna qaraǵanda, ne degenmen biz qajet bolǵanymyz ǵoı.

Ázirshe jaýdyń bólinip qalǵan keıbir toptarymen urys júrgizip, tutqynǵa túskenderdi jınaý pýnktine aparamyz, nemisterdiń arasynda saıası-aǵartý jumysyn júrgizemiz, sodan soń soǵys jaǵdaıynda ábden ishińdi pystyratyn jumys — dıvızıalar men artpolk shtabtarynda kálka men karta syzamyz. Óıtkeni kóbinese ózderinde topograftar jetispeıdi.

Jáne osynyń bárin jol boıynda júrip kele jatyp, habarlarǵa qaraǵanda, Birinshi Belorýs maıdany soltústik batysty qýsyryp bara jatqanda isteýdemiz.

Marshrýt bolsa boldy, al ony talqylaý — bizdiń sharýamyz emes. Mine, taǵy da Forst, Gosta, Dreshnıs, Shefenberg, Kotbýs degen qala men derevná attary. Artymyzda — Neıse, aldymyzda kip-kishkene, biraq qatty aǵysty Shpree.

Kún saıyn qala, selolardyń talaıy artymyzda qalady: Býnslaý, Reızıht, Gaınaý, Grotkaý, Neılshtadt, Frıdlánd, Endersdorf, Kalke.

Tynyshy kartaǵa qaramaǵan: biz birese alǵa, birese keri, odan qaıtadan ilgeri júremiz.

Baqtarda alma aǵashtary, órik gúldedi. Jerde gúl jaıqalady. Aspanda bizdiń «petlákovtar» men nemistiń «messerleri» sharyqtaıdy. Jerde bizdiń tankter, mashınalar, «katúshalar». Bir kolonnanyń qaı jerde bastalyp, qaıda aıaqtalatynyn túsiný qıyn. Joldardyń boıy, ashyq dalalyqtar qozǵalysqa toly. Aýada neshe túrli ıis bar: kóktemniń, kúıeniń, benzınniń, qannyń, gúl men metaldardyń...

— Tez arada bizdiń odaqtastarymyzben kezdesemiz, — dedi kishi leıtenat Zaıkın biz kópirden ótkende. — Olar Dessaýda.

Ol muny jıyrma ekinshi aprel kúni tańerteń aıtty.

Bir saǵattan keıin bizdiń marshrýtymyz ózgerip, soltústikke qaraı bet aldyq.

— Birinshi Belorýs maıdanyna baramyz, — dedi maıor Katonın. Maıdan degen tek kartalarda ǵana, al jerde onyń qaıda ekenin anyqtaı qoıý qıyn.

Dıvızıamyz Baratqa toqtady. Kóshelerde bizdiń soldattar júr. Kún keshkirip keledi. Jańbyr sirkireı bastady.

Sasha ekeýmiz artbrıgadanyń shtabyna karta syzýǵa kettik.

— Jigitter, Birinshi Belorýs maıdanynansyzdar ma? — dep suradyq ótip bara jatqan soldattardan.

— Birinshi Ýkraın maıdanynanbyz. Ári qaraı kettik.

— Slavándar, qaıdan — Birinshi Ýkraınnan ba? — deıdi Sasha.

— Birinshi Belorýstan.

Keshki qarańǵylyq tústi. Áskerı kolonnalar jyljyp barady. Al qala shaǵyn bolǵanymen, tynysh, ádemi.

Aldymyzda kolonna keledi. Nemis sózderi estiledi. Sasha myltyǵyn, men avtomatymdy ázirledim.

Osy kezde oıyma tústi:

— Toqta, bular tutqyndar...

Tutqyn nemister sapta keledi. Aldynda ofıser. Endi bireýi kolonna qatarynda, fonardy jaryq etkizip, aıaqtardy sanaıdy:

— Aın-svaı!

— Aın-svaı!

Biz olarǵa qarap kúlkimiz keldi.

— Gıtler kapýt! Alles kapýt! — dep nemister bizdiń júzimizdi kóre sala aıqaılaıdy.

Biz taǵy alǵa kettik.

— Slavándar, qaıdansyzdar?

— Birinshi Belorýstan...

— Jigitter, Birinshi Belorýstansyzdar ma?

— Birinshi Ýkraın maıdanynan...

Eki qatarly úıdiń janynda — kezekshiler, tolǵan soldat, ofıserler.

— Bir júz toqsan tórttiń shtaby osynda ma? — dep suradym.

— Sensiń be?

Toptyń arasynan júgirip Natasha shyǵa keldi. Biz, ne isterge bilmeı, únsiz kúlimdeı berdik.

— Berlınge qyryq shaqyrym qaldy! — dedi kenet ol.

...Sasha ekeýmiz kesh qaıttyq.

Qalada bizdiń adamdar joq eken. Dıvızıon ormanǵa, Neıhof degen jerge, kórshiles mańǵa, qonys aýdarypty.

Ormanda bári uıyqtap qalypty. Tek túngi kúzettegiler ǵana malmandaı bolyp tur. Volodá da, ústine sý ótip ketken ǵoı deımin, postydaǵy týdyń janynda dirdektep tur eken.

— Berlınge qyryq shaqyrym qaldy, — dedi Sasha Volodáǵa.

— Berlıni qurysyn! Kelgenderiń jaqsy boldy. Áıtpese, men ábden jaýrap qaldym!

Jaýyngerlik tártip taǵy ózgerdi. Jańa ǵana stereoturbamen qaraǵanbyz: úıler, baqsha jáne qoldaryna quty ustap júrgen nemister, al bireýiniń úrmeli syrnaıy bar eken, úı qabyrǵalarynda folkstýrm qataryna kirýge shaqyrǵan urandar ilinipti, al turbany sál solǵa buryp edik — nemistiń tank batareıasy, munda túski tamaq, shamasy, nemister mezgilinde tamaqtanatyn bolsa kerek. Bizge jaqynyraq kógaldy alańnan mýzyka úni estilip tur. Janǵa jaqyn tanys áýen: «Dalam, keń dalam», «Ketti joldas alys aımaqqa» — Bernestyń daýysy, sodan soń Lemeshevtiń oryndaýynda — «Sulýlardyń júregi aınymaly».

— Bulardiki ne?

— Nemene? — Sasha túsinbedi.

— Mýzyka oınaıtyn ýaqyt tapqan eken!

— Ókinishti, eńbegimiz... — Vadá muńdana sóıledi. Rasynda da, ókinishti! Biz qazir ǵana bitirgen jumystyń (ózimiz tipti tez bitirip tastaǵanbyz) Zaıa ketkeni: aýyr artılerıanyń ornyna endi jeńili urysqa kiretin boldy. Oǵan aldyn-ala teodolıtpen baǵdarlaýdyń qajeti joq — jaýdy birden kózdeıdi. Sodan soń álgi ánderdi tyńdap úlgermegenimiz de ókinishti. Bárimizden buryn Vadányń esi shyqty. Ol mýzyka tyńdap otyrǵanda, soǵys ol úshin soǵys emes.

Bizdi Teltovqa alyp bardy. Teltovtyń ózin kóre almadyq.

Ol áli alynǵan joq degendi estidik, onyń esesine tútini býdaqtap, órt pen jarylystan dirildep turǵan Berlın janymyzda turǵandaı kórindi. Berlın týraly aıtqanda «ana jerde» desedi, shynynda da ana jerdi, Berlınniń ústin kúndiz de qap-qara tútin basyp tur. Al bizde kógildir aspan ashyq, kún kózi shaqyraıyp, aǵashtar japyraq jaıady. Kúıeniń, benzın men óliktiń ıisi shyqqanmen, kóktemdegi taza aýa basyńdy aınaldyrady.

Eki júz úsh mıllımetrlik qarýlar brıgadasyn jalǵaǵannan keıin — onyń ózi kópke sozylady: faýst-patronshylar iske kedergi jasady.

Vadá ekeýmiz bir býda sym men tórt tutqyndy alyp bizdiń dıvızıonnyń shtabyna kettik. Tutqyndardyń biri — boıy bir qarys aryq kisi — jol boıy birese Vadányń, birese meniń jeńimnen tartqylap aýzy tynym tappady.

— Ne kerek eken ózine?— dedim Vadága, bizdiń mashına kezekti shuńqyrdan sekirip óte bergende.

Shofer qatty aıdap keledi, orǵa túsip ketemiz be dep qaýiptenip qoıamyz.

— «Men — polákpyn, meni de óltire me?» — deıdi, — dep túsindirdi nemis tilin óte jaqsy biletin Vadá. — Qaıdaǵy polák! Nemisshe qalaı sóıleıtinin sen túsinseń ǵoı.

Ári qaraı biz úndemedik.

— Al, sen, — dedi aqyry Vadá, — osy mezgildiń ishinde eshkimdi óltirip kórdiń be?

— Qalaı? — Men túsinbeı qaldym.

— Osynda, maıdanda deımin?

— Jeteý... Ózimniń sanaǵanym.

— Sen bilesiń be, árıne, túsiniksiz, — dep moıyndady Vadá, — biraq men, tegi júregim daýalamaıtyn sıaqty. Tipti mynaý sekildi jıirkenishtilerdi de. — Ol «polákty» kórsetti. — Nege ekenin bilmeımin, qolymnan kelmeıdi...

Shaıtan alsyn osy bir qorshaýda qalǵan nemis áskerleriniń toptaryn! Berlın qol sozym jerde, al biz keri oralyp, frısterdi ańdyp orman tazalap júremiz.

Frıster qaýsaǵan. Óte káriler jáne tym jastar. Folksshtýrm! Biraq olardyń ishinde de qyzýlary bar eken.

— Menińshe, olar bizden qorqady, — dedi Sasha. — Sen qalaı oılaısyń? Jyldar boıy bizdi ońbaǵandar dep mılaryna quıyp tastaǵan ǵoı! Bularǵa qalaı túsindirsek eken?

Túsindirýge ýaqyt joq edi.

Biz avtomat, karabınmen aǵash arasynda kelemiz. Sodan soń júgirdik — aldymyzda nemister kórindi.

— Ýr-ra! — Sasha aıqaılap jiberdi.

— Ýr-ra! — Men de qosyldym.

— Ýr-ra! — Orman ishi jańǵyryǵyp ketti.

Vadá júgirip keledi. Atyp keledi. Qalaı ekenin bilmeımin, áıteýir atady.

Atystan góri aıqaı kóbirek. Qustardyń daýsy da estildi. Olar túk bolmaǵandaı saıraıdy. Baryldaq torǵaı men shymshyq shyryldaıdy. Soǵystan qashyp ormanǵa tyǵylǵan qarǵa men uzaq qarǵa da qanattaryn qomdap júr.

Sasha ekeýmiz bes nemistiń qarýyn aldyq. Avtomat, pıstolet, granatalar jerde jýsap jatyr.

Qasymyzda myj-myjy shyqqan «mersedes-bens». Artqy oryndyǵynda — ofıser. Ólip qalypty. Fýrajkesi ıyǵyna túsip ketipti.

— Ózi, — dedi Sasha, mashına jaqtan kelip.

— Ne ózi?

— Ózin ózi atypty.

Berlın mańaıy. Tap-tuınaqtaı úıler, shaǵyn gazondar. Asfált joldar, sary topyraq tóselgen joldar. Bir eki mashına sıatyn garajdar, ıt qoralar. Bireýlerinde balyq júzgen, ekinshilerinde balyq joq fontandar. Syrahanalar men bótelke, basqa da zattar uqypty jınalǵan dúkender. Tenıs korttary, avtobýs aıaldamalary, beıne ádeıi kóriniske qoıǵandaı. Amerıka úlgisindegi benzın kolonkalary, fransýz úlgisindegi baktar, goland úlgisindegi gúlzarlar... Jáne bári qulpyryp, jasyl, sary qyzyl tústerimen kóz tartady — asa uqyptylyǵymen qorqytatyndaı. Jáne bári súıkimdi, sonshalyq ádemi, sonshalyq jat. Úı álbomdarynda, qabyrǵalarda — jelimdelgen, aınalasy órnektelgen fotosýretter. Biz olardyń qanshasyn kórdik! Eri men áıeliniń úı mańynda, gúl alańynda túskeni. Ekeýi balalarymen mashınanyń janynda. Ol áskerı formamen jáne jáı kıim kıip tur. Áıeli áskerı forma kıgen de, ol qarapaıym kıingen. Sodan soń álbomda da, qabyrǵada da ekeýi tyrdaı jalańash...

Berlın mańaıy. Soǵys munda da jetti. Osy jerde, mynaý jyp-jylmaǵaı etip uqypty jınalǵan jerde, ýkraın men orystyń jeri órtenip jatqanda gúlzarlar men fontan janynda sýretke túsip qyzyqtap júrgender bastaǵan jáne mynaý gúlder men baqtardy ádemilep, benzın kolonkalary men avtobýs aıaldamalaryn áshekeılep syrlap júrgender qoldaryna avtomat alyp alystaǵy shyǵysqa jol tartqan, onda — órtegen, atqan, azaptaǵan, qorlaǵan, zorlyq kórsetken jáne taǵy da atyp, asyp, azaptaǵan osynyń bári bastalǵan Berlın jerine de soǵys keldi.

Joq, soǵys bizdiń jerimizge ákelgen azabynyń kishkentaı bólshegin de bul jerge ákelgen joq. Munda synǵan shynylar, urysta qarsylasqandardyń ólikteri, kezdeısoq áýe shabýylyna ushyraǵandar, sodan soń qorqynysh, bólshevıkter armıasynyń aldyndaǵy esi shyǵardaı qorqynysh qana bar. Al, bólshevıkter armıasy urys aıaqtalysymen bir saǵat ótpeı-aq jergilikti turǵyndardyń nan men tamaq izdep soldattardyń «qyzyl» asqanasyna barýlaryna, qashan sý júretinin bilý úshin «qyzyl» komendantty izdeýine, óleıin dep jatqandar men jaralylar toly medsanbatqa ishi aýyrǵan balalaryn ákelýine tıym salǵan emes.

Berlın mańaıy. Tap-tuınaqtaı shaǵyn úıde biz konsentrattardy shyǵara bastadyq — burshaq sorpasyn, bıdaı kóje, eki kúnge berilgen qant — bárin úı ıesi áıelge berýdi oıladyq: onyń eki balasy bar eken, kúıeýi soǵysta.

Al bul kezde esesshiler bizdi oq astyna alǵanyna qaramaı, Vadá ekeýmiz áıeldiń jaraly kishkene qyzyn medsanbatqa ákettik.

Biz bir kezde Rossıada turǵan nemis kempirge bizde ortaq áıelder bolmaıtynyn jáne olardy kartochka boıynsha — áýeli bólshevıkterge, sodan soń partıada joqtarǵa bermeıtindigin aıtyp túsindirip jatqanda, elý metr jerden faýstpatrondy bala bizdi kózdep turdy. Biz nemister sý jibergen qoımadan baǵaly, quny bizge belgisiz eski kitaptar men qol jazbalardy shyǵaryp jattyq, al qarsydaǵy úıden nemistiń úsh mergeni bizdi atqylaı bastady...

Jıyrma tórti kúni tań ata biz postyny barlaýǵa shyqtyq ta, eki saǵattan keıin aýyr batareıanyń baılanysyn júrgizip jattyq. Berlındi «katúshalar» atqylaı bastaǵanda, otty batareıalar pozısıalaryn belgileýge kiristi. Aqyry bizdiń batareıa da ot berdi.

Berlın mańy yzy-shýǵa toldy. Aspan kúrkireıdi. Jer selkildep tur. Tankiler alǵa umtylýda. Motosıkldi áskerler de qozǵaldy. Tyldaǵylar da jolǵa yńǵaılana bastady.

— Mashınalarǵa! — degen dıvızıon komandıri maıor Katonınniń daýsy shyqty.

— Mashınalarǵa! — dep qaıtalady batareıalardyń komandırleri.

— Mashınalarǵa! — Vzvod komandıriniń komandasy estildi.

Aldymyzda Teltov qalasy, odan soń Teltov kanaly arqyly júretin sońǵy ótkel bar edi.

Men buryn velosıpedke otyryp kórgen emespin. Uıat bolsa da, solaı edi. Meniń úsh jasymda týǵandarym úsh aıaqty velosıped ápergen, mektepke barǵanǵa deıin sonymen áýre boldym. Boldy. Velosıped sportymen aınalysýym osymen bitken. Mende basqa velosıped bolyp kórgen emes.

Biraq qudaıǵa shúkir, men qoldaý taptym.

— Men senen suraıyn dep edim, — dedi Sasha ádetinshe, — velosıped tebe alasyń ba?

— Joq, al sen she?

— Men de tebe almaımyn. Al shańǵy bolsa...

O, shańǵy bolsa, men de samǵar edim. Nogınskide, sodan soń Gorohovesk lagerlerinde biz shańǵyny kóp teptik. Shańǵymen júrý tehnıkasyn úırendik, tipti, júgirip te kórdik. Topografıalyq jattyǵý. Arqamyzǵa teodolıt jáne basqa da soldat saımandaryn ilip alatynbyz. Qamqorlyqqa alǵan kolhozǵa da tizilip shańǵymen baratynbyz.

Qazir shańǵyny eske alý kúlkili.

Búgin 25 sáýir. Teltov qalasynan ótkesin tez jetý úshin bizge velosıped kerek boldy. Velosıpedter bar bolatyn. Biraq bizden kim tebe alady? Nemese, Sasha aıtqandaı, qydyra alady? Sasha ekeýmizdiń bilmeıtinimiz anyq.

— Al, men tebe alamyn, — dedi Vadá. Nege ekeni belgisiz, kinály keıippen. — Meniń soǵysqa deıin... Maǵan mamam velosıped ápergen edi... Tez úırenip kettim.

Kishi leıtenant Zaıkın bizdi úmittendirip qoıdy:

— Túk emes, otyrasyńdar da, teýip júre beresińder.

— Túý, balalar, basqa-basqa, al velosıped tebe almaý — masqara! — dep Volodá kúlki etti.

— Siz beker ázildeısiz, Protopopov, — dedi leıtenant Sokolov. — Máselen, men de bilmeımin, biraq onyń kúlki etetin eshteńesi joq. Qajet boldy ma — úırenemiz.

Bizge úırený qajet. Berlın kóshelerinde teodolıt jelisin tartýymyz kerek. Jaıaý áskerlerdiń aldyńǵy bólimderi, jeńil artılerıa ilgeri ketti. Urys qalada júrip jatyr. Bizdiń artılerıa korpýsyna dál koordınattardy anyqtaý qajet boldy.

Velosıpedke Sokolov otyrdy. Taıaǵymdy ebedeısiz ustap men de otyrdym. Kettik. Kóshelerde basqa balalar da keledi. Biletinder de, bilmeıtinder de teýip keledi.

— Qýyp jet, — dedi Sokolov. — Anaý burylysqa alǵashqy belgini qoıamyz.

Men buryshqa veshkany qoıý úshin ilgeri kettim. Sokolov toqtap qaldy.

Teodolıtshylar meniń veshkamdy ólshep, taǵy da ári qaraı degendeı...

Men velosıpedke taǵy qondym. Kósheniń oń jaǵyn ala júrip kelem. Endi artymdaǵy Sokolovty kóre almadym, ol burylysta bolsa kerek, biraq kenet onyń daýysyn estidim:

— Tezirek, tezirek qımylda!

Tóbemnen oqtar zýlaı bastady. Men de shatyrlar men úılerdiń joǵarǵy qabattarynan atqylaǵan nemis avtomatshylarynan tasalanǵym kelip, pedalǵa bastym.

Burylysta tynysh eken. Men taıaǵymdy qoıyp aınalama qaradym. Atyp jatqan kóshe anyq kórinedi. Kóshemen úsh velosıpedshi zymyrap keledi: Sokolov, teodolıtti alǵan Sasha jáne Vadá.

Áne, olar úıdiń janynda kidirip, meni ólshedi. Sodan soń taǵy maǵan qaraı júrdi. Men ilgeri zymyrap baramyn. Art jaǵymnan oq zýlap jatyr, jan-jaǵyma qarap qoıam. Joq! Bizdiń jigitter aman ótti! Meni maqtanysh sezim bılep keledi. Shaıtan alsyn, velosıpedke otyrǵanym osy, biraq jaqsy teýip kelemin! Men veshkany kóterińkirep, erge ońtaılanyp otyrdym. Velosıped sál qısańdap qoıady, biraq men basqaryp kelemin, ol da meni tyńdap keledi. Óte jaqsy!

Taǵy da aıaldama, taǵy, taǵy. Meniń janymnan «katúsha» dıvızıony ótti. Kóz úırenbegen dıvızıon, óıtkeni kúnde kórip júrgen «stýdebekkerler» emes, bizdiń ózimizdiń úsh tonnalyqtar. Syrtynda jazý bar: «Moskvany qorǵaýshylar». Iaǵnı, bul «katúshalar» qaı jerden bastaǵan! Aspanda bizdiń júgeri-samoletter yzyńdaıdy. Kenet olardan, qar jaýǵandaı, lıstovkalar usha bastady. Men júrip kele jatyp bireýin qaǵyp aldym. Nemisshe jazylǵan. Famılıalardy ajyrattym: Stalın, Cherchıll, Trýmen. Shamasy, nemisterge úndeý bolar.

Biz jumys júrgizgen kósheler bir shama tynysh. Biraq aldyńǵy jaqtarda órt jarqyly kórinedi, shynylar qırap, úılerdiń qabyrǵasy qulaǵan dybystar estiledi. Ol jaqta urys júrip jatyr.

Taǵy bir sekirip ilgeri kettik te, teodolıt júrisiniń sońǵysyn tartyp bitirdik. Men veshkany úlken bir zavod qaqpasynyń janyna qoıdym. Zavod bos. Keıbir úıleri qıraǵan, turǵyn úılerdiń de byt-shyty shyqqan, kesekterdi úıip búlingen úılerdi qorshapty. Iaǵnı, bul bizge deıin bolǵan. Bizdiń ne odaqtastar áýe kúshiniń jumysy.

Men taǵy alǵa kettim, taǵy da...

Bir kezde Sokolov qolyn bulǵady: boldy, keıin qaıt!

Men qaıta oraldym. Biz bárimiz qalanyń kórshi kvartalyna ornalastyq. Kartada belgilengen temir joldy izdep biraz áýrelengenmen, taba almadyq. Sonan soń tramvaı, troleıbýs stansıasyna qaraı júrdik.

— Ana jerge, — dedi Sokolov úlken parktyń qorǵanyn nusqap.

Parkte jáne eki kósheniń qıylysynda úsh postyǵa oryn taptyq.

Kelesi, jıyrma altynshy sáýir kúni jumysymyzdy taǵy qaıtalap shyqtyq. Jıyrma jetisinde, jıyrma segizinde jáne jıyrma toǵyzynda...

Ekinshi mamyr — demalys. Demalys kúni, alaıda qala áli janyp jatyr: bombanyń jarylysy men artılerıa otynan úıler dirildep tur.

— Qydyryp qaıtamyz ba? — dep usynys jasady Sasha. — Tamaqqa deıin. Múmkin, kózáınek...

Biz Sashanyń kózáıneksiz azaptanyp júrgenin biletinbiz. Kotbýsta biz oǵan kózáınek taýyp edik, biraq áınekteri eki túrli eken.

— Bir kózi jaman emes, al ekinshisi... — dedi Sasha.

— Tabamyz! — dep men Sashany sendirip qoıǵam. — Sodan soń mynalardy da qaraımyz...

Mynalar — Gıtler men Gebbels. Ár túrli laqap bar. Gebbels semásymen gazǵa ýlanyp ólipti. Gıtler atylypty desedi. Jáne kerisinshe de aıtady. Bireý olardyń óligin kóripti-mys. Múmkin, shyn Gıtler taıyp turǵan bolar? Olaı da, bulaı da áńgime kóp...

Biz úsheýmiz kettik — Sasha, Vadá jáne men. Volodá kezekte. Bizdiń kezegimiz keshke.

Parkterde shabdaly gúldep tur. Gúlzarlar jap-jasyl. Nıeti túzý nemister áıel-erkegi birdeı soldat asqanasynda kezekte tur. Kastrúlder, kastrúlder, keıbireýleriniń qolynda — quty, báriniń jeńinde aq mata baılanǵan. Bizdiń soldatar qutylar men kastrúlderge kóje, sorpany kóńildene quıyp jatyr. Úılerdiń tóbesinde aq jalaýlar, jaımalar, tipti, kórpe tystary men oramalǵa deıin jelbireıdi. Aınala appaq. Tize búgý. Tize búkti!

— Soldat myrzalar! — dep shaqyrdy jasamys erkek. — Sizderge meniń kómegim qajet emes pe?

Bizdiń aldymyzda nemis deýge — nemis emes, orys deıtin orys emes, jeńine aq baılaǵan bireý tur. Qutysyn artyna jasyryp ustaıdy.

— Raqmet, — dedi Vadá, — biz jaı...

— O, sizder bilesizder me, orystardyń Berlınge kelgenine men qandaı qýandym! — dedi álgi erkek. — Men ózim Odessadanmyn ǵoı. Iá, ıá, Odessadan. Men shetke shyǵaratyn teri mamanymyn, orys saýda bóliminde istegem. Men Rossıany sondaı jaqsy kóremin jáne saǵynamyn! Endi otanǵa oralýǵa múmkindik bolar dep úmittenemin.

— «Múmkindik bolar!» — dep myrs etti Sasha. Kenet qyzýlanyp: — Al, siz bilesiz be... — biraq basylyp qaldy da, buryn baıqalmaıtyn dórekilikpen: — Shaıtan alsynshy sony! Qaıdaǵy Otan!

Ekeýmizdiń oıymyz bir jerden shyqqan tárizdi.

Biz tereń maǵynaly, jan tolqytarlyq sózderdi iretti, iretsiz jıi qoldanamyz, sondyqtan olardyń maǵynasy ketip, júregińe emes, qulaǵyńa ǵana jetedi. Bireýler buǵan bala kezden úırenip ketedi de, qasıetti sózder olardy tolqytpaıdy. Qaǵazdan órilgen gúl nemese maqtadan jasalǵan qar sıaqty jáne osylaı ǵumyryn ótkizýge bolady, sodan soń jasy kelgen shaqta, myna berlındik «myrza sekildi» Otanǵa oralar múmkindik týdy desedi.

Alaıda seniń halqyńnyń, elińniń basyna syn túskende, maǵynasy kete bastaǵan bul sózder qaıta tiriledi. Adamdar sol sózdermen ólimge qarsy attanady. Sol sózdermen synnyń bárin jeńedi. Sol sózdermen jeńiske qýanyp, ólgenderdi joqtaıdy. Sol sózdermen jańa týǵan sábıdi áldıleıdi.

Jáne sol sózderdi dál qazir daýystap aıtýdyń qajeti joq sıaqty. Sashaǵa da, Vadáǵa da, maǵan da jáne biz sekildi týǵan jerden myńdaǵan shaqyrym jerdegi Berlınge kelgen basqalarǵa da aıtýdyń keregi joq. Bul sózder bizdiń júregimizde, al dálirek aıtsaq, bul, tipti, sóz emes. Bul — otandy seziný...

Stansıa janynda bizdiń sanıtarlar men dárigerler jumys jasap jatyr. Jerdiń astynan adamdardyń — qarttardyń, áıelderdiń, balalardyń — denelerin shyǵarýda. Qalany alý kezindegi urysta metroǵa tyǵylǵandardy nemisterdiń ózderi sýǵa batyryp jibergen.

— Ózderiniń adamdaryn! Bul qalaı! — dep Vadá tańdandy.

— Sen Osvensımde jáne Freıdland túbindegi Lamsdorfta bolǵan joqsyń, — dep jaýap berdi Sasha. — Al biz bolǵanbyz...

Úılerdiń qabyrǵalarynda nemis jazýlary qaǵylǵan: «1918 vırd zıh nıht vıederholen!», «Zıeg oder Zıbırıen!», «Fúrer! Vır verden dır bıs sým ende, troı zaın!»1

Bul sózder úı qabyrǵalaryna, sharbaqtarǵa maıly syrmen jazylǵan, qapelimde jýyp ketire almaısyń.

Keıbireýiniń ústinen bormen syzyp tastapty. Olarmen qatar soldattyń qolymen asyǵys jazylǵan bizdiń sózder de tur: «Biz Berlındemiz!», «Bitti!», «O dúnıede deniń saý bolsyn, fúrer!»

— Kózáınekti qaıtemiz? — dedi Sasha.

— Iá, ıá, kózáınek bar eken ǵoı!

Biz dúkenderdiń synǵan kórmesine úńildik. Bularda da bizdiń optıka nemese apteka tárizdi birdeńeler bar shyǵar. Bir kóshe, ekinshi... Biraq bizge eshteńe kezdespedi. Taǵy da soldat asqanasyna, sýǵa kezekke turǵandar... taǵy da gúlzarlar. Taǵy da bizdi ustap alyp: «Kapýt, Gıtler kapýt! Alles kapýt!» — degen adamdar.

— Ana jaqqa baraıyq, — dedi Sasha. -Múmkin sol jerde...

Aldymyzda qańyraǵan úlken kóshe. Úıleri — bıik, aqshyl-sur tóbeleri konýs tárizdi jabylǵan. Kópshiligi bútin. Qıraǵan úılerdiń aınalasyndaǵy shyny, tas qıyrshyqtar uqypty jınalyp qoıylǵan.

— Mynaý ataqty Ýnter-den-Lınden ǵoı! — dep Vadá kóshedegi jazýdy kórgende daýystap jiberdi.

Ýnter-den-Lınden bolsa bolsyn! Kóshe, shynynda, bas kóshe tárizdi. Múmkin osynda bolar? Birinshi kvartal, ekinshi.

— Mine, — dep baıqap qaldy Vadá. Byt-shyty shyqqan kórmede kózáınekter.

— Tańda!

Sasha birinen soń birin kıip qarap jatyr. Aqyry bireýin tapty bilem:

— Dál eken.

— Durystap qaradyń ba?

— Qaradym, shap-shaq. Tipti qaıta týǵandaı boldym.

— Shynynda da, Berlınde bolyp turyp, eshteńe kórmeý aqymaqtyq qoı, — dep Sasha da kózáınek kıgesin kóńildenip qaldy.

Biz Reıhstagty ázir kórgenimiz joq. Biraq atys úni men órt tútininen sezip kelemiz: aldymyzda urys qyzý júrip jatyr. Shamasy, Reıhstag mańynda bolsa kerek.

— Al, men, — dedi Sasha, — bizdiń Berlınde júrgenimizge tańdanamyn! Á? Balalar, qyzyq emes pe?

— Túk túsinbeımin, nege myna jerde túk joq, qarańdarshy, — dep Vadá saqtana sóıledi.

— Múmkin, ilgeri barmaı-aq qoıarmyz?

Sasha onyń sózin estimegendeı:

— Qandaı jyly, a? Shıneldi tastap ketý kerek eken...

Shynynda da jyly. Aspan bultsyz. Tek órt tútini ǵana kún kózin jasyra beredi. Biraq bul aldyńǵy jaqta.

Al, bizdiń tóbemiz — kókpeńbek. Kók aspan jerdegi shalshyqtan, synǵan shynylardan, tipti, Sashanyń kózáıneginen de kórinip tur.

Kenet kózáınek ushyp ketti, al Sashanyń ózi úıdiń qabyrǵasyna soqty.

— Sasha! Saǵan ne boldy? Sasha!

Biz ony ustaı berip edik, ol jyljyp qulap barady.

— Kózáınegim... — dep sybyrlaıdy.

Biz ne bolǵanyn jáne qalaı bolǵanyn túsinbeı qaldyq.

— Birdeńe zý etkendeı bolyp edi, — dep Vadá Sashanyń shınelin aǵytaıyn dep edi, biraq Sasha keýdesin ustap búgile berdi...

Ol qolymen keýdesin basyp, qaıtalaı berdi:

— Kózáınek, kózáınek... Shap-shaq... Taǵy... Men endi kezekshilikke qalaı?.. Taǵy kezáıneksiz be?

— Áıteýir tynystaıtyn boldyq! — dedi Volodá. Ol, basqa balalar sıaqty, álgide ǵana keshki tamaqty iship alǵan.

— Biraz qydyryp qaıtyńdar, — dedi kishi leıtenant Zaıkın.

— Maǵan myna tynyshtyq unamaıdy, — dedi vzvod komandıri Sokolov.

Men ózimiz mashınalardyń janynda kúzette turmyn. Vadá maǵan shtabtan týsh ákelip berdi. Balalar taqtaı taýypty.

— Má, qarańǵy túspeı turǵanda...

Shynynda da, qarańǵy túspeı turǵanda. Men fotovzvody mashınasynyń janynda turyp qara týshpen jaza bastadym:

«Bul jerde artılerıa barlaýshysy, komsorg Aleksandr Ivanovıch Barınov jerlengen, 1925 jyly týǵan. 1945 jyly 2 mamyrda Berlınde qaza tapty».

Sol kúni biz Sashany jerledik. Sol túni radıodan berilgen Moskva habarynan Berlınniń tolyq jeńilgenin estidik.

— Al, eger biz nekege barsaq she, nemese, álgi qalaı dep atalatyn edi? Sonda...

________________________

1 «1918 jyl qaıtalanady!» «Jeńis nemese Sibir! «Fúrer! Biz saǵan ómirimizdiń sońyna deıin adalmyz!»

Men shynymen aıtyp turmyn. Meıli soǵys júrip jatsyn, meıli biz maıdanda júreıik. Biraq bul jerde de bizdiń ókimet bar ǵoı. Meniń uǵymymda ókimet — maıor Katonın. Al, Natasha úshin...

— Shyn aıtam. Bizdiń dıvızıa komandırine baraıyq! Nemese seniń polkovnıgińe, famılıasy qalaı edi — Shıbchenko ma?

Men ony tynyshtaldyrý úshin ǵana nemese «al, endi ne bolady? — degenine jaýap berý úshin aıtyp turǵanym joq. Ol maǵan bul suraqty eki ret áýeli Lıgnıste, endi, mine, Rızada qaıtalady. Soǵys bitip keledi. Berlın artta qaldy. Ol tize búkti, ıaǵnı... Qansha kútýge bolady? Áńgime, sypsyńdaǵan sóz, ázil-ospaq degender jetti endi.

Qala odaqtastarǵa toly, biraq olar Evropaǵa kóp kútken ekinshi maıdanmen kelgender emes. Bular nemis lagerlerinen bizdiń áskerler bosatqandar, olar ústerine forma kıgenmen, eshqandaı áskerı qosylystarǵa kirmeı, kútýde. Bizdiń kezekti shabýylmen Elbany alýymyzdy kútýde. Áıteýir óz adamdaryna jetý úshin kútýde.

— Sen nege úndemeısiń?

— Men ekeýmizdiń taǵy kezdeskenimizge qýanyshtymyn... Seniń aman-saý júrgenińe... — Ol kúlimsiredi. — Al sen tamashasyń! Bizdiń nekemiz qıylǵan joq pa?.. — Ol ózenge qarady; — Qarashy, qandaı ádemi!

Elbanyń ústindegi alyp kópirden áskerler men tehnıka ótip jatyr. Biz ózenniń arǵy betindemiz. Biz Berlınnen osy jerge birden keldik. Ony osynda da kezdestirgenim jaqsy boldy. Natashany Berlınde kezdestire almadym da ǵoı!

— «Vılgelmına». — Natasha ózi júretin barjalardyń birindegi jazýdy oqydy. Olar kóp edi, bári de baılaýly tur: «Vılgelmına», «Lúbek», «Drezden», «Valkırıa», «Rostok», «Barbara». — Al qala qandaı... — dep qoıdy sodan soń.

Iá, Rıza qalasy jaman emes, biraq Natasha qazir ol týraly oılanyp turǵan joq.

Moskvada bári qarapaıym jáne kúlkili edi — onda qarapaıym, jáı nárse bolyp kórinbeıtin. Oǵan telefon soǵý da, pıonerler Úıiniń janynda ony tosyp turý da nemese Pátnıskaıa kóshesine barý, Petrovkadaǵy halyq komısarıatynyń janynda jolyǵý — bári jáı bolmaıtyn. Al, búgingi kúnmen salystyrǵanda, sonyń bári túk emes eken-aý. Biz bir-birimizdi aptalap kórmeımiz, qandaı kúıde júrgenimizdi bilmeımiz... Mine, ol: «Seniń aman-saý júrgenińe...» — deıdi. «Tiri júrgenińe», — degisi kelgen bolar. Al, men she? Men oǵan qarap turyp, óz kózime ózim senbeımin, tipti, ózime de. Biz ekeýmiz, osy Rızadaǵy eń jaqyn adamdar shyǵarmyz.

— Senderde qazir qalaı? — dep surady ol.

— Jaman emes, táýligine on ret jınalyp, on ret qaıta jaıǵasamyz, — dedim. — Tek Sasha men Shúkirbek...

Men oǵan ekeýi týraly da aıtqam. Ol bárin biledi. Sonyma ózim ókindim: nemenege taǵy aıttym? Men Sasha men Shúkirbekti, ol Gennadıı Vasılevıchti oılap tur... Nege aıttym, nege?

— Sen nemisterdiń jańa qarýy jaıly estigen joqsyń ba? — dedi ol.

Qudaıǵa shúkir, ol basqa týraly aıtyp, meni qutqardy.

— Qandaı qarý?

— Bomba deı me... Qalaı atalatyn edi, ýrannyń qýatymen be...

Ol biz talaı estigen nárse jaıly aıtyp tur. Anada, Oderdiń aldynda, odan keıin de estigenbiz. Biraq jurt ne demeıdi? Ol kezde qansha sypsyń sóz bolmady?

— Estigem. Iá?

— Esime túsip ketkeni. Atom bombasy. Gıtler jaqynda: «Soǵystyń sońǵy tórt kúni úshin qudaıdyń ózi keshirgeı meni», — depti ǵoı.

— Iá, ıá, — dedim. Shynynda bul týraly da estigem.

— Mine, sol atom bombany aıtqany kórinedi. Al, amerıkandyqtar urlap alypty, bombany jáne ony jasaǵandardy!

— Endi olar nemis bombasyn nemisterdiń ózderine qarsy qoldanady ǵoı! Ǵajap!

Meni daýystap shaqyrdy.

Kishi leıtenant Zaıkın Natashadan keshirim sýrady :

— Keshirińiz, áriptes kishi leıtenant!

— Dıvızıondy turǵyzyp jatyr. Dıvızıa komandıri buıyrdy. Korpýstan da bolady. — Zaıkın jumbaqtap aıtty.

On bes mınýttan keıin biz alańda turdyq. Korpýs komandıri famılıalardy atap jatyr:

— Maıor Katonın.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

— Kapıtan Sbıtnev.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

— Kapıtan Vıkýlov.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

— Aǵa leıtenant Fedorov.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

— Qatardaǵy Ahmetálıev.

— Erlikpen qaza tapty!

— Qatardaǵy Seıtlın.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

— Efreıtor Protopopov.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!

— Qatardaǵy Barınov.

— Erlikpen qaza tapty!

— Serjant Kochemasov.

— Erlikpen qaza tapty!

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin! — Erlikpen qaza tapty! — degen eki sóılem alańdy jańǵyryqtyrdy.

Bulardyń arasynda taǵy da bir famılıa — leıtenant Sokolovtyń famılıasy bolmady.

Ol sapta bizben qatar turdy, komandırdiń sózinen keıin ol da biz sekildi «Ýra!» dep aıqaı saldy. «Tarańdar!» degen komanda sońynan ol bizderdi quttyqtady...

Al biz... Biz kózimizdi taıdyryp áketýge tyrystyq...

— Sen qalaı oılaısyń, biz erteń de osy jerde bolamyz ba?

— Kim bilsin ony. Nemene? Birdeńe bolyp qaldy ma?

— Joq. Pálendeı eshteńe emes. Mamyr, úıge bir nárseler salyp jiberetin ýaqyt boldy. Qazir kezekke baram... Erteń tańerteń salyp jibersem be dep edim... Volodányń kózi de, «Jaýyngerlik eńbegi úshin» medali da jarqyldap tur.

— Qarttardy Berlınmen qýantatyn kez boldy. Sodan soń, sen qalaı oılaısyń, men Sashanyń ataǵynan da salyp jibersem dep edim? Onyń «qara qaǵazy» jetkenshe, meniń áke-sheshem zattardy alyp ta úlgeredi. Oǵan endi bári bir ǵoı.

— Óziń ońbaǵan, ıt ekensiń! — dedim. Shydaı almadym. — Dúnıeqońyz!

— Mashınaǵa otyryńdar! — degen komanda estildi.

— Mashınaǵa otyryńdar! — dep qaıtalady Zaıkın. Kóshege Sokolov júgirip shyqty:

— Tez jınalyńdar! Tez! Jınalyńdar!

Biz Elbanyń arǵy jaǵyna ótemiz dep oıladyq. Rasynda da, jaǵalaýǵa shyqtyq, biraq kópirdiń qasynda túsiniksiz birdeńe bolyp jatyr: bizdiń áskerler qaıta Rızaǵa qaraı keledi. Nege? Aldyńǵy jaqta shabýyl bastaýǵa tıis edik qoı. Onda bári ázir bolatyn: biz úsh táýlik boıy ázirlep qoıǵan qorǵanys tizbegi bar.

Burynǵy tájirıbeler boıynsha, mundaı tizbekter tek úlken shabýyldyń aldynda júrgiziledi. Ne bolyp qaldy endi?

Zaıkın de, Sokolov ta eshteńe bilmeıdi.

— Odaqtastar, — dep qabaǵyn túıdi Katonın bir aıaldamada.

Endi biz Elba jaǵalaýymen solǵa qaraı kelemiz. Rıza artta qaldy. Aınala ádemi, biraq, qaıda toqtaıtynyń belgisiz bolsa, sulýlyq ta qabyldanbaıdy eken. Tik, qulama jarly jaǵalaýlar. Qaraǵaı. Qumdy tóbeshikter. Ádemi! Degenmen...

— Nemene — odaqtastar?

— Ne, ne! — dep keıidi Zaıkın. — Oryn berip jatyrmyz.

— Al bizdiń shabýyl she?

— Barlaýdy uryspen júrgizdik. Bárin daıyndadyq. Nemister qasha bastady. Al bizge buıryq berildi: Elbaǵa amerıkandyqtardy jiberý kerek. Mine...

Bireý tańdandy. Bireý estimeı qaldy. Bireý qalǵyp otyrdy. Bireý boqtap jiberdi.

— Áńgimeni qoıalyq! Jandy jaralaı berip qaıtemiz! — dedi shydaı almaǵan Sokolov janynda qalǵyp otyrǵan Volodány oıatyp:

— He? — Anaý atyp turyp, myltyǵyna jarmasa bastady.

— Demal, demal, — dedi Sokolov jaıymen. — Eshteńe emes.

Jańbyr jaýyp tur. Tuman. Taýlar kórinbeıdi, biraq olar bizge qashyq emes. Taýlar, qyrattar, jazdaǵy sekildi bıik shópter. Sý ótip, shóp arasyndaǵy biz ábden malmandaı boldyq.

— Mundaıda qandaı jumys bolady!

Jigitter boqtap júr. Ofıserler de ashýly. Aldymyzda Meısen. Onda folksshtýrmshylar otyr.

— Meısen degen ne? — dep qyzaraqtaıdy Vadá. — Berlındi aldyq — endi kenetten?..

Onyń sózin Sokolov estip qaldy:

— Kúńkildemeý kerek! Onsyz da syz ótip barady. Al, Meısen degen, bilgińiz kelse, qala, úlken qala.

Biz jaıaý áskerdiń jumysyn atqaryp júrmiz. Biz ǵana emes, qatarymyzdaǵy artılerıashylar, óz bólimderine jete almaı qalǵan, jıyrma jetinshi jylǵy jańa kelgen saperlar. Joldyń ezýindegi ylǵaldy shóptiń ústimen aldymyzdaǵy biren-saran atylǵan oqqa qarsy eńbektep kelemiz.

Júz metr. Faýstpatrondardyń atysy men jarylystary tolastamady.

— Atpańdar! Atpańdar degen buıryq boldy! — dedi Sokolov. Oǵan, shamasy, salqyn tıse kerek, biz onyń daýysyn áreń tanydyq.

Bizdiń eshqaısysymyz atqanymyz joq. Qarańǵyda salqyn ári bylqyldaǵan birdeńeni basyp kettim, burylyp eńbekteı bergende ǵana túsindim.

— Frıs, sharýasy bitken, — dep janymda eńbektep kele jatqan Volodá túkirip jiberdi.

Aldymyzdan qala kórindi. Úılerdiń tóbesi, jarylystyń sáýlesimen jyltyraǵan asfált joldar, keıbir terezelerde ǵana álsiz ottar. Aǵash japyraqtarynyń sybdyry estiledi, taǵy da jarqyl — bir, eki, úsh. Joǵarydan, qala betten atyp jatyr. Bizdi atyp jatyr.

Vadá murny pysyldap, áreń demalyp keledi.

— Berlındi alǵannan keıin mundaı jerde ólý de aqymaqtyq shyǵar, á? — dedi ol biz vzvod komandıriniń buıryǵymen bir tasada sál aıaldaǵanymyzda. — Al, men medal alǵanymdy mamama jazyp ta úlgergenim joq edi.

— Qaıdaǵyny aıtasyń!

Vadá úndemedi, biraq men bildim, ol: «Al, Sasha she?» — dep oılap otyr.

Bizdiń art jaǵymyzdaǵy joldyń boıynan at tuıaǵynyń dybysy men arba dóńgeleginiń saldyry estildi.

— Endi bári de durys bolady, — dep vzvod komandıri kóńildenip ketti.

— Ol ne, joldas leıtenant? — dedi Vadá.

— Qazir bizdiń batareıalar urady, sodan soń avtomat bastalady! — dedi Sokolov.

Sonyń arasynda batareıa atqylaı bastady. Artılerıalyq ázirligimizge qaraǵanda álsiz atys. Ázirliktiń talaıyn kórgen biz úshin bul álsiz soqqy. Jeńil tórt zeńbirek jańǵaq shaqqandaı bizdiń tóbemizden qalaǵa snarád jiberip jatyr. Alaıda Meısen tez tynyshtaldy. Tumandy aýada áldene aǵarańdaǵandaı boldy. Terezelerde, shirkeý qońyraýlarynda aq jalaýlar kórindi.

— Endi alǵa!

Biz atyp turyp, qalaǵa bet aldyq.

— Ý-r-ra!

Alaıda qala kóshelerine ótken saıyn, bizdiń ýralaǵanymyzdyń erterek ekenin túsindik. Qala únsiz, tek qoldaryna aq shúberek ustaǵan jalǵyz-jarym turǵyndar ǵana: «Kapýt! Alles kapýt! Kapýt!» — dep qaıtalaı beredi.

Kenet ortalyq alańǵa terezelerden avtomat oǵy tópeı jóneldi.

— Solaı qaraı! — dep aıqaılady bizben qatarlasa bergen kishi leıtenant Zaıkın Vadá ekeýmizge. — Tez, ekinshi qatarǵa!

Ol alǵa túsip, júgirip úıge kirdi. Biz — sońyndamyz.

Ekinshi qabattaǵy úıdiń esigin ashyp qalǵan Zaıkın bizge buıryq berdi:

— Tez joǵaryǵa! Úshinshige! Men ózim!

Úshinshi qabattaǵy úıdiń esigi jartylaı ashyq tur. Esiktiń arǵy jaǵynan satyr-sutyr dybys, avtomat úni estiledi.

— Jaı! — Men Vadány toqtattym. — Pysyldama! Vadá yrs-yrs etip, paravozsha dem alady.

— Pysyldap turǵanym joq... Biraq...

— Úndeme!

Qarańǵy bólmede atyp jatyr. Atystyń arasynda áıeldiń shyńǵyrǵan daýysy shyǵady: «Chto-to!» deı me, «Otto! Otto!» deı me — men uǵa almadym. Sonyń arasynda basqyshtyń tyrsyly estildi. Zaıkın júgirip keledi.

— Qane! — Men aıqaılap jiberip, Vadány jeńinen tartyp qaldym da, esikti aıaǵymmen teýip jiberdim. Úıdiń ishi kózge túrtse kóringisiz. Meniń avtomatym jumsaq birdeńege tireldi, Vadá meniń sol jaǵymdaǵy ashyq esik jaqty atyp qalǵanda, áıeldiń shyńǵyrǵan daýsy taǵy shyqty.

— Ot-to! Maın gott, Ot-to! — dep aıqaı saldy. Tolyq deneli, keýdeli áıel súıdedi de, ashyq terezeden ishi jaryqtaý kóringen kelesi bólmege júgirdi.

— Men ony óltirdim... Óltirdim bilem, — dedi Vadá, kináli adamdaı mińgirlep edennen turyp jatyr.

Terezeniń aldynda pıjama kıgen nemis sulap jatyr, janynda avtomat, edende, tereze aldynda shashylyp jatqan avtomat oqtary.

Qolynda fonary, ekinshi qolyna pıstolet ustaǵan kúıi Zaıkın júgirip kirdi.

— Ne? Ne boldy? — Ol aıqaı salǵan áıeldi qaǵyp jiberip, fonardyń jaryǵyn óliktiń betine túsirdi. Aq shashty shal eken, sodan soń bizge qarady.

— Men óltirdim, — dep qaıtalady Vadá. — Ózi atty, joldas kishi leıtenant! Túsinesiz be?..

— Toqtaı tur! — dep sózin bólgen Zaıkın baqyryp jylaǵan áıelge aıqaı saldy: — Ketińizshi siz!

Áıel qorqyp, únsiz jylaǵan kúıi, buryshqa tyǵyldy.

Batalón komandıri ólikti aýdaryp, sodan soń úıdiń ishine jaryq túsirdi, birdeńe tapqan sekildi boldy da, shaldyń denesine qaıta jaqyndady:

— Qarańdar, general ǵoı. Sýretterde general kıimimen otyr, ózi de uqsaıdy. Muny tiri alý kerek edi, balalar, tiri.

Vadá aqtalyp jatyr.

— Ol ózi atty ǵoı, joldas kishi leıtenant! Jáne qarańǵy. General ekenin qaıdan tanısyń. Ózi pıjama kıgen...

— Shet el degen, mine, osy, balalar! Eger shet el degen bar bolsa, ol — osy jerde!

Árıne, Volodániki durys. Qazir men onyń ózi túgili, daýsyn estigim kelmese de, aıtyp otyrǵany ras. Garta, Garta degen kýrort. Ǵajaıyp jer.

Birinshiden, bul — tynysh turǵan tabıǵat. Ekinshiden, munda úıler emes, qamaldar. Úshinshiden, bul jerden biz emes, keremet degen tarıhshynyń ózi de soǵys izin taba almaıdy. Tórtinshiden...

Jalpy alǵanda, tórtinshiden dep aıtýdyń qajeti ne, bizdiń bul jerge kelýimiz tús sıaqty, oılamaǵan jerden boldy. «Drezden on segiz shaqyrym», «Ataqty Drezden galereıasy» degen sózder Vadány odan saıyn tańdandyrady:

— Soǵys! Drezden galereıasy! Mynaý Garta! Ertegi!

Ótkendegi general tarıhynan keıin Vadányń esi ketip qalǵan. General ataqty bireý emes, temirjolshy, otstavkadaǵy general bolsa da, jurt Vadány qúttyqtap, ázildep júrdi. Al, Vadá bárin shyn kórip qabyldap, ózinshe maqtanysh sezimmen júrgen.

— Úıge kirgen boıda, men birden seze qoıdym, — dep qoıady Vadá jurtqa. — Qarapaıym turǵynnyń avtomaty bolýy múmkin emes dep oıladym... Jáne áıeli de aıqaı salyp... Men de bólmege endim... Atqaly jatyr... Ózi keýdiregen shal eken. Men myltyǵymdy alyp jiberip, tarttym ǵoı... Qarańǵy, biraq tıgizdim áıteýir. Kishi leıtenant Zaıkın keýdesine dál tıip jaýyrynynan ótipti deıdi. Sodan soń kishi leıtenant jaryq túsirip, general dedi...

Gartanyń sulýlyǵy óz aldyna, biraq qazir jurttyń uıqysy kelip otyr. Degenmen kim de bolsa, bireý kezektegi kúzetke turýy kerek qoı.

Biz kezekpen baqylaýǵa turamyz. Vadá shtab dıvızıonynyń janynda, men kanaldardyń aınalasynda. Aınala taýlar, mashınalardyń jaryǵymen sáýlelengen asfált joldar, al aspanda juldyzdar men óziniń salqyn sáýlesin shashyp bizdiń bárimizden bıik turǵan Aı.

— Qaıyrly tún, joldas kishi leıtenant!

— Cay bol!

— Qaıyrly tún bolsyn, joldas leıtenant!

— Jaraıdy. Qarap qoı. Ornyńa kim keledi? Aıttym.

— Sen nege aqsap júrsiń?

Men rasynda da bir aıdan beri syltyp júrmin. Aıaǵym shanshydy, biraq men ony elegim kelmeıdi. Múmkin, Polshadaǵy jaraqattyń saldary shyǵar? Oq pa eken?

— Aqsamaımyn...

— Jaraıdy, cay bol!

Men Natasha týraly oılap turmyn. Kórgim kelip, birge bolǵym kelip ketti...

Men onyń qaıda ekenin bilmeımin — qaıda eken? Rızada ma? Onda, tegi, bizdiń odaqtastar kelgen bolar...

Biraq anadaǵy ekeýmiz kórgender emes, basqalar. Degenmen bizdiń shyn mánindegi odaqtastarymyz kelgen shyǵar. Al, endi keletinderdi aldymen baıqap alý kerek. Burynǵylar bizdiki bolatyn, óıtkeni olar da soǵys dámin tatty jáne bizdiń áskerlerdiń arqasynda tiri qaldy. Basqalar — bul ekinshi maıdan, al, ol týraly ázil-syqaq áńgimelerdiń kóbeıýine qaraǵanda, onsha bolmas.

Alaıda, túsiniksiz bir jáı — «olar» týraly oılap otyrasyń da, ózińdi ylǵı bir oıdan arylta almaısyń: «Al nege bulaı? Áskerı tutqyndardyń lagerlerinen, konslagerlerden bosatylǵan olar ǵoı adam beınelerin saqtap qaldy. Al, basqalar, bizderdiki she? Osvensımde? Onda ǵana emes. Frıdlánd túbinde, Lamsdorfta jáne basqa da jerlerde? Olar — biz Rızada kórdik qoı — áskerı formany alyp, óz adamdarynyń kelýin kútip otyr, al bizderdiki, ózimizdiń adamdarymyz, taqtaıdyń ústinde jatyr, adam sıqy joq olardy biz jaryqqa shyǵardyq. Azattyq qýanyshynan birqatary ólip jatyr. Barlyq azaptyń bitkenin kórip ólip jatyr...

Súıtkenshe bolmaı, atys bastalyp ketti. Avtomattan, pıstoletten atyp jatyr. Kók júzinde túrli tústi raketa sáýleleri — qyzyl, sary, jasyl. Árqaısysynyń áskerı máni bar, biraq olar nege sonshalyq kóp?

Bizdiń áskerler dalaǵa júgirip shyǵyp, ne boldy dep surady. Men ne bolǵanyn ózim de bilmeımin. Soldattar, ofıserler, kıingen, shala kıingen. İsh kıimsheń. Biraq báriniń qolynda qarýlary bar.

Al, Garta aınala burqanyp jatyr. Jáne atyp qana jatqan joq, neshe túrli daýyspen aıqaı salyp jatyr:

— Kapıtýlásıa! Kapıtýlásıa!

— Joldas leıtenant! Shyn ba eken? — dep aıqaıladym janyma kelgen Sokolovqa.

— Iá, ıá... — dedi ol. — Bitken bolar tegi... Bitti!

Atys, aıqaı-shý, raketalar — bári aralasyp, adam uǵyp bolmaıtyn tutas bir dybysqa aınaldy.

— Sen neǵyp tursyń? — Volodá bas salyp meni qushaqtady.

— Jeńis, balalar, jeńis! Vadá júgirip keldi.

— Shynymen be? Bul degen... Seni áli aýystyrǵan joq pa?

Myna sapyrylysta meni aýystyrýdy umytyp ketken bolýlary kerek. Vadá bosapty, men áli turmyn.

Bir jerlerde syrnaı, baıan, akordeon úni estiledi. Egde soldattar jylap júr:

— Buǵan da jettik-aý! — dep qoıady. Ofıserler soldattarmen, soldattar ofıserlermen sapyrylysyp júr. Bastyq kim, baǵynyshty kim — bilip bolmaıdy.

Áldeqaıdan úrmeli aspaptar orkestri oınap jatyr. Tanys áýenge jamyraı qosylǵan daýystar estiledi:

Belorýssıa týǵan jer.
Ýkraına altynym!
Biz qorǵaımyz qurysh naıza ushymen
baqytyńnyń ár kúnin!..

Orkestr bir top soldatpen kóshe boılap keledi. Mine, jaqyndap qaldy. Orkestr — úsh soldat eken: eki trýba men bir baraban. Kóshede qosylyp jatqan soldattar ǵana sanyn kóbeıtip keledi.

Endi tek mýzyka oınady, men de óz-ózimnen kúbirlep qoıam:

Biz qorǵaımyz qurysh naıza ushymen

baqytyńnyń ár kúnin!..

Mine, ǵajap, Gorohoveskide ábden mezi etip bolǵan án qazir basqasha estilgendeı. Aıqaı-shýdyń arasynan bireý meniń famılıamdy atady.

Men avtomatymdy joǵary kóterip:

— Men mundamyn! — dedim.

— Qara, anaý kim!

Volodá keldi. Onyń sońynan — aǵa leıtenant Býnkov pen Makaka.

— Biz, Petrov ekeýmiz, keshigip qaldyq bilem... Al, quttyqtaımyn! — dep Býnkov meni qushaqtap úsh ret súıdi. — Leıtenant qaıda? Sokolov?

— Qazir ǵana osy jerde bolyp edi...

— Sen bar! Men turaıyn, — dedi Volodá. — Umytyp ketippin. Biz, Býnkov, Makaka úsheýmiz, soldattardyń arasymen ázer óttik.

— Biz senderge eki táýlik boıy jete almaı kelemiz, — dep sybyrlady Makaka.

— Men ony izdeıin. Múmkin, osy mańda bolar, — dedim men bizdiń vzvod ornalasqan úıge jaqyndaǵanymyzda. — Kúte turyńyzdar...

Júgirip úıge kirdim. Bólmelerde jan joq, birinshi, ekinshi, úshinshi. Árıne, qazir jurttyń bári kóshede. Ekinshi qabatqa kóterildim. Sokolov, Zaıkın, batareıa starshınasy sonda ornalasqan-dy. Zaıkınniń bólmesi bos. Kelesi bólmede...

Esikti ashyp qalǵanymda, leıtenant Sokolovty kórdim. Ol tósekte kózin ashyp jatyr eken.

— Joldas leı...

Sokolov ólip jatyr. Tósektiń qasynda pıstoleti jerge túsip ketipti.

Men muny kútpep edim.

— Joldas aǵa leıtenant! Joldas aǵa leıtenant! Óltirip ketipti! Ony óltirip ketipti! — tómenge túskende, ne dep aıqaılaǵanymdy bilmeımin.

Býnkov, Makaka — úsheýmiz bólmege kirdik. Tósektiń janynda qaqshıdyq ta qaldyq.

— Eı, Mıshka, Mıshka... — dedi Býnkov daýsynan ókinish pen diril estilip. — Qalaısha sen...

Stoldyń ústinen asyǵys jazylǵan qaǵaz taýyp aldy: «Meniń ólimime eshkimdi kinálamaýdy suraımyn.

Ózim unatqan áıelden basqa jáne beker...» Qaǵaz aıaqtalmaǵan.

— Mine, qarańdar, — dep Býnkov bizge usyndy. — Eger óltirse... Odan da jaý óltirgeni jaqsy edi...

Tereze syrtynda orkestr oınap, ýralaǵan daýystar estiledi.

Úrmeli orkestr Garta kóshelerin boılap barady. Oǵan óz erikterimen ergen soldattar tanys ándi shyrqaıdy:

Belorýssıa týǵan jer,

Ýkraına altynym!

Áýenge ilesip baraban soqqylaıdy, qos trýba sarnap barady. Jalǵyz áýendi qoımastan shyrqaıdy. Múmkin, orkestranttar basqa áýendi bilmeıtin de shyǵar, múmkin, qazir olarǵa bári bir bolar.

— Ýra! Ýra! Ýra! — Garta dýyldap tur, tegi mundaı shýyldy buryn kórmegen shyǵar. — Ýra! Ýra! Ýra!

Bizdi dıvızıon komandıri shaqyrtty.

— Joldas maıor, keshirińiz, — dep Býnkov birinshi sóıledi. — Nelikten leıtenant Sokolovty meniń ornyma qoımadyńyz... Ol nege birde-bir nagrada almady?

— Toqta, toqta, Býnkov! — Katonın onyń sózin bólip tastady. — Sen meni aqymaq dep oılaısyń ba? Qajet jerinde aqyldastym. Eshkim usyný jaıly aqyl bermedi. Nege ekenin óziń bilesiń ǵoı. Jalpy, bizdiń dıvızıonnyń atyna kir keltiretinniń barlyǵyn qyzǵan temirmen kúıdirý kerek.

— Áıeliniń qatysy qansha? Sokolov qoı...

— Sokolov, Sokolov! Sen sovet ofıseriniń áıeli esesshige tıip ketkenin durys dep qaraısyń ba? Bul jaıly — bitti. Men senderdi buǵan shaqyrǵanym joq. — Katonın biz jaqqa qarady. — Sender eshteńe kórgen joqsyńdar. Leıtenant Sokolov qaza tapty. Ózin ózi óltirdi degen sóz bolmasyn. Dıvızıonnyń abyroıy qymbatyraq. Al, mynany... — dep ol Býnkovtyń bergen qaǵazyn usaqtap jyrtyp tastady, — mine, osylaı... Eger bir adam bilip qoısa, jaýap beretin sizder. Túsinikti me?

— Dál solaı? — dedik Makaka ekeýmiz.

— Túsinikti, — dep kúńk etti Býnkov.

— Jaqsy. Endi jolǵa daıyndalyńdar. Eki saǵattan keıin biz Pragaǵa júremiz.

— Áli bitken joq pa? — dep tańdandy Makaka.

— Bireýler úshin bitti, al biz úshin bitken joq. Pragada — kóterilis. Rybalkonyń áskeri júrip ketti. Korpýs jáne biz, — ol saǵatyna qarady, — bir saǵat elý bes mınýttan keıin solardyń sońynan shyǵamyz.

Sokolovty saltanatty túrde jerledik. Maıordyń ózi sóz sóıledi. Leıtenanttyń batyldyǵy týraly aıtty.

«Bizdiń Otanymyzdyń azattyǵy úshin qaza tapqan batyrlardyń esimin máńgi umytpaıyq!» — dep aıaqtady sózin.

Jerlegennen keıin Býnkov ekeýmiz ońasha qaldyq.

— ...Ol soǵystyń dál aldynda úılengen, — dedi batalón komandıri. — Óte súıetin adamyna úılengen bilem. Jaqsy kórgendigi sonsha, onyń qandaı, ne adam ekenin de ajyrata almaǵan. Sodan soń soǵys. Bul áskerge ketken. Áıeli Orelda qalǵan. Nemister kelgen. Sodan soń óziniń súıikti áıeli esesshimen baılanysqan, bul bilgen. Áıel nemispen Germanıaǵa tartyp otyrǵan. Onyń janynda qandaı qasiret bolǵanyn sezesiń be? Munda aqylsyz bireýler Sokolovqa senimsizdik kórsete bastaǵan: áıeli satqyn, anaý-mynaý dep. Ol óziniń qasiretimen ómir súre bergen, boryshyn, azamattyq paryzyn oryndaǵan. Jeńis kelgesin... Ol úshin boryshy bárinen bıik bolatyn.

— Keshirińiz, joldas aǵa leıtenant, ana jerde... Bólmege Makaka júgirip kirdi. — Anda bizdiń bir jigitti... Sondaı jaman jaraqattap ketti... Qalaı edi álgi... Quıryǵynan, sodan soń aıaǵynan.

Biz ekinshi qatardan júgirip keldik.

— Vadá!

Men óz kózime ózim senbedim. Vadá mármár edende baǵanǵa súıenip otyr. Jan-jaǵy qan. Bozaryp ketken Vadá qatty qınalyp otyr.

— Vadá!

— Medısına batalónyna! Tez! Mashına! Petrov, dıvızıon komandıriniń mashınasyn! — dep aıqaılady Býnkov.

— Kórdiń be, aqymaqtyq... — dep sybyrlady Vadá. — Men anda... Atyp qaldy... Men de ata bastap em... Myna jerime...

Katonınniń gazıgimen Vadány alyp kelemiz. Makaka, Býnkov úsheýmiz qolǵa alyp otyrdyq. Vadá kózi jarqyldap maǵan qarady:

— Bilesiń be, óltirýi de múmkin edi... Shyn aıtam. Olar jeksuryndar... Men ondaılardy eshqashan aıamas edim...

— Vadá, bári jaqsy bolady! Ras aıtam, Vadá... Men bul sózime ózim de senbedim.

— Eger men, Sasha sıaqty... — dep kúbirledi Vadá. — Sasha sıaqty... Men qoryqpaımyn. Tek... ólgim kelmeıdi!

— Qandaı aqymaqtyq deseńshi, — dedi Volodá. — Qudaı basqa bermesin bundaı...

— Neni bundaı? — dedi Makaka.

— Vadka sekildi deımin. Aqymaqtyq ólim. Men taǵy da shydaı almadym:

— Nege aqymaqtyq ólim? Al, sen Vadá úshin, Sokolov úshin, Sasha úshin, Shúkirbek te bar — bári úshin úıińe zat salyp jibere ber! Jiber!

— Joq, balalar, meni túsinbedińder... Onyń ózi de túk túsinip turǵan joq edi. Aqymaqtyq pa?

Ólim árqashan da erte keledi. Men júz elý nemese júz jastaǵylardyń qalaı óletinin kórgen emespin. Meniń kórgenim — elýge, qyryqqa, otyzǵa, jıyrmaǵa jetip úlgermegenderdiń ólimi. Ómir súrip úlgermeı, súıip úlgermeı, balalaryn adam etip úlgermeı, jumysyn aıaqtap úlgermeı óledi.

Tiriler osyny esterinde saqtasyn.

Biz toqtamastan jarty tún, jarty kún júrdik. Bizdiń asyqqanymyz sonsha, búgin Moskva Jeńis kúnin toılap jatqanyn da estimeppiz.

Praga kóshelerinde urys júrip jatyr. Eń aýyry — dybyssyz urystar. Terezeden, sharbaqtan, podvaldan, buryshtan únsiz atady. Rybalkonyń áskeri úlgeripti, biz úlgere almadyq.

Toǵyzynshy Maıda azat Praga shattyqqa bólendi.

— Na zdar! Na zdar! Na zdar!

Endi bári de bitken tárizdi. Soǵys aıaqtaldy. Alaıda taǵy:

— Mashınaǵa!

— Qaıda? Nemenege?

— Taýǵa! Onda — nemister!..

— Bári bitkende, ne qylǵan nemis?

— Joq, áli aıaqtalǵan joq...

Iá, áli aıaqtalmapty. Onynshy, on birinshi, on ekinshi, on úshinshi mamyrda biz taý ormandaryn tazarttyq. Nemisterdiń úlken bir toby Chehoslovakıadan amerıkandyqtarǵa ótip ketpekshi bolǵan. Urystar kezdeısoq bastalyp, kezdeısoq aıaqtaldy. Biz tutqyndardy jınaý pýnktterine tapsyrýdamyz.

On tórtinshi maıda sońǵy jeńil urys, sońǵy tutqyndar boldy. Bul búkilhalyqtyq mereke emes, biraq soǵys aıaqtaldy. Men Natashany quttyqtaǵym keldi, alaıda munyń jalǵyz-aq joly bar. Ol — hat. Soǵysta bizdi shaqyrymdar bólip turdy, endi elder bólip tastady. Natasha Germanıada qaldy, biz Chehoslovakıadamyz. Taǵy da qozǵalamyz. Olar Chehoslovakıaǵa, biz Avstrıaǵa, Vena mańyna. Makaka ekeýmiz mashınalarǵa túrli urandar jazyp bolǵansha, olar Avstrıa shekarasynan ótti. Al, biz? Mashınalardaǵy boıaý da keýip úlgergen joq, kenet — komanda: «Otyryńdar!» Biz Vengrıaǵa kele jatyrmyz.

— Aqsha ber! — Bizdi alǵashqy qarsy alǵan sygan balalary boldy.

Qart sygan skrıpka da «Altyn ot» jáne «Katúsha» ánderin oınap otyr.

Al, balalary bizdiń mashınany qorshap bıleıdi, dóńgelegine jarmasady:

— Aqsha ber! Sulý jigit, aqsha ber! Jeńis úshin ber!

«Janym!

Seni týǵan kúnińmen quttyqtaımyn. Biz kórispegeli qansha kún... Soǵys aıaqtaldy degenge sene almaısyń. Ol áli bitpegen bolar. Búgin biz alysqa, elimizdiń ekinshi shetine ketip baramyz. Eger sen «Sýsımany» oqysań, meniń qaı jerde ekenimdi bilesiń. Men ekeýmizdiń sońǵy áńgimemizdi, sodan soń seniń:

«Júr, nekege baraıyq!» — degenińdi esime alam.

Meniń aqymaǵym!

Múmkin biz kórisermiz. Men saǵan ekeýmiz úshin eń basty nárseni jazbaı otyrmyn. Qazir keregi joq shyǵar...

Aman júr, ózińdi saqta! Bári de jaqsy bolǵaı! Ashýlanba!

Qushaqtaımyn.

N.»

1946 JYL

Mundaı da bolady eken-aý! Úsh jyl ótkende — taǵy sol gospıtál, Stromynkadagy sol dáriger, Gýrıı Mıhaılovıch, sol sestra, Verochka — Vera Mıhaılovna. Ótken úsh jyl, maıdan, Berlın de, Praga da, jeńis te bolmaǵan sekildi. Men de ol jerlerge barmaǵandaımyn. Vera Mıhaılovna da bizdiń hırýrgıa bólimshesinen eshqaıda ketip qalmaǵandaı. Tek beti ǵana basqa — shamasy órtke ushyraǵan bolsa kerek. Sodan soń plasıkalyq operasıa... Men suraǵan emespin.

Meniń palatam da basqa. Qyryq úshte armandaǵanymdaı palata. Gospıtáldyń jalpy túrinde bir ózgeris bar, biraq áıteýir ana kezdegideı áskerı emes.

Jańadan jaralanǵandar joq, burynǵy jaralanǵandar, synǵan, isken, shyǵyp ketken sekildi aýrýlar.

— Qarashy, taǵy sol aıaǵy. Dál ana jolǵy tárizdi! Qarańyzshy, Gýrıı Mıhaılovıch!

Vera Mıhaılovnanyń ózgergen júzinde bir salmaqtylyq, baısaldylyq bar. Sonda da ol baıaǵy meıirimdi qalpynda.

— Iá, kógershinim. Aýdaryl, mine, osylaı, — dedi Gýrıı Mıhaılovıch. — Sonda alyp tastaý kerek edi. Qaraıyq ne isteýge bolatynyn. Bir nárse jasaý kerek.

— Aıaǵymdy kestirmeımin! — dep úzildi-kesildi aıttym.

— Aıaǵyńdy dep turǵanym joq, oqty alý kerek edi, — dedi dáriger. — Jaman. Keıin kórermiz. Asqyndyryp alypsyń, kógershinim. Gangrena degendi estip pe ediń?

— Sen Gýrıı Mıhaılychty tyńda, shyda, — dedi sestra.

— Shydap jatyrmyn...

Vera Mıhaılovna aıaǵymdy spırtpen súrtip pensıllınnen ýkol saldy. Qaıta tańyp tastady.

Ol meni palataǵa alyp keldi. Dálizde burynǵy, men grafık syzatyn shaǵyn stol. Buryn tereze aldarynda gúl joq bolatyn, endi gúlder tur. Esik aldyndaǵy jalańash aǵashtardyń arasynda elektr shamdary bulǵańdaıdy. Jerde qar qalyń.

— Qydyrar ma edi?

— Joq, bolmaıdy! Qyzýyń bar — jatý kerek...

— Ol kezde aýrýlardyń bárin jaralylar deıtin edi-aý, — dep ótken kúndi esime aldym.

— Ádet qoı, — dedi Vera Mıhaılovna. — Bárine de úırenip ketesiń, sodan soń ádetke aınalady. Jat, jat. Mine, osylaı...

Vera Mıhaılovnany qaıta kórgenim tańdanarlyq. Al, taǵdyrdyń meni sol baıaǵy gospıtálǵa tap qylýy tańdanarlyq emes pe! Ómir aıaq astynan neshe túrli jolyǵystarǵa ushyratady. Ómirde ár túrli sáıkestikter qansha! Kitaptardaǵydan góri jıirek.

— Munda oralǵanyńyzǵa kóp boldy ma? — dedim sestra kórpemdi jaýyp jatqanda.

— Ekinshi aı.

— Qaı maıdandarda boldyńyz?

— Lenıngrad túbinde. Prıbaltıkada, ekinshi Belorýs maıdanynda, sodan soń Qıyr Shyǵysta. Mýkden, Harbın, Port-Artýr.

Ol nege ekeni belgisiz kinály adamdaı qyzaryp kúlimsiredi.

— Mine, betimdi ońdyrmady... Manchjýrıada júrgende... onyń esesine qazir ulym ósip keledi. Tamasha balaqaı — Vovochka...

Bundaı sózderdi osynshalyq sezimmen tek áıel, ana ǵana, soǵysty soldat retinde emes, áıel retinde de basynan keshirgen áıel ǵana aıta alatyn shyǵar.

— Neshe jasta?

— Eki aı bolyp qaldy! Qazir emizýge baramyn. Osy jerde turamyn...

Palatada tórteýmiz. Ekeýi plasıkalyq operasıadan keıin bıntpen myqtap tańylyp tastalǵan. Starshına jáne kishi serjant. Olar betimiz ne bolar eken degen jalǵyz oıǵa shomyp jatyr.

— Ulym ózimnen aınymaıdy desedi, — deıdi bireýi. — Al endi qalaı bolady?

Ekinshisi kórshisin be, álde ózin be jubata sóıleıdi:

— Árıne, túrlishe bolady deıdi. Biraq oıdaǵydaı shyǵady dep júr ǵoı jurt. Adam kórmesteı emes. Anaý Veranyń beti jaman emes qoı. Áıel adam — ol da kónip júr. Sodan soń bizge ne kerek semály adambyz degendeı... Áıel sońynan júgirmeımiz.

Úshinshisinde býyn revmatızmi jáne júregi de nashar ǵoı deımin. Beti, aıaǵy isip ketedi, túnimen yńqyldap shyǵady: «Jyn ursyn! Soǵysta qyńq etpeıtin, endi barlyq yńqyl-syńqyldyń shyǵa kelýin kórdiń be»...

Meniń tósegim tereze janynda. Tereze aýlaǵa emes, qarsy jaqqa — tar kóshege qaraıdy. Qar syqyrlaıdy. Tańerteń de, túste de, keshke de syqyrlaıdy. Tipti túnde de. Tar kóshemen qorǵandy boılap adamdar júredi. Ońǵa da, solǵa da. Búgin kóshede aıaz. Keshe qar qylaýlaǵan edi. Úı tóbelerinen sý tamshylap, balshyqqa shylp-shylp túsip tur.

Kóshe sypyrýshy áıel taıǵanaq jerlerge álsin-áli qum seýip: «Jumys jasaýǵa mursha berińder! Kórmeısińder me!» — dep kúńkildep qoıady.

Meniń kelgenime ekinshi táýlik. Áli qansha jatamyn. Bizderdiki Kýrılǵa deıin baryp úlgeretin bolar... Erteń anama telefon soǵýym kerek. Gýrıı Mıhaılovıchten ruqsat suraımyn. Ksenıa Pavlovnaǵa ózim telefon soqsam ba eken? Joq, anam habarlasqany durysyraq. Baryp, jaǵdaıyn bilip kelýime de bolady. Natasha úıine jazyp turatyn shyǵar. Japonıamen soǵys áldeqashan aıaqtaldy... Meniń qarashadan bergi hattarym nege oǵan jetpeıdi! «Adresat munda joq», — dep qaıtaratyny nesi? Ózi nege úndemeıdi? Qarasha, jeltoqsan... Endi, mine, qańtar...

Sasha qaza tapqannan keıin keshikpeı men komsorg boldym. Shtatta komsorgtyq oryn joq bolatyn. Sondyqtan meni qaǵaz júzinde komandırdiń saıası jumystar jónindegi orynbasarynyń adútanty etip taǵaıyndady.

Meni kúndelikti soldattyq mindetterden bosatty. Sondyqtan anda-munda baryp kelýge adam tabylmaı qalsa meni esterine alady.

Býdapesht mańyndaǵy Pılıshchabede bizge pochtashy kerek bolyp qaldy. Dala pochtasy bizden 18 shaqyrym jerde. Men kúnde velosıpedpen baryp, pochtany alyp kelem. Sodan soń Pılıshvaroshvar selosyna ornalasqan kezde bastyǵym:

— Lenın bólmesin jabdyqtasaq jaqsy bolar edi, — dedi.

— Iá, soldattar dem alar edi, shahmat — doıby oınap, radıoqabyldaǵysh tyńdar edi, — dep maıor Katonın orynbasaryn qoldady. Birneshe kún bólmeni retke keltirdik: urandar ilip, shahmat — doıby, radıoqabyldaǵysh, kitap, jýrnaldar aldyq. Bári rıza boldy.

— Al, Lenın bólmesin óziń basqarǵanyń durys bolar, — dedi saıası orynbasar. — Basqa áskerı mindetterden bosatqasyn, birdeme isteý kerek qoı. Maıor da kelisken.

Men súıtip komsorg, adútant, pochtashy, Lenın bólmesiniń meńgerýshisi boldym.

— Al, sen kereýetińdi osynda qoıyp al, — dep keńes berdi saıası orynbasar. — Sharýashylyǵyńnyń janynda, uıqyń da tynysh bolady.

Men qýanyp kettim. Rasynda da, jatýǵa komanda berilgesin, uıqtar aldynda radıoqabyldaǵyshty aınaldyrýyńa bolady. Ózińmen óziń!

Birinshi túni terezemniń bir áınegin ǵana syndyrdy. Aıypkerdi ertesine de taba almadym. Pochtaǵa keterdiń aldynda jergilikti aǵa polısaıǵa bardym. Ol jyly qabyldap, tez túsindi, on mınýttan keıin áınek salyp beretin adam jiberdi.

— Túnge deıin jaqsy bolady, berik bolady. Túnde qalaı bolaryn bilmeımin. Kúres túrli ǵoı. Kim qalaı kúresedi. Bandıtter kún kórsetpeıdi! Taǵy shaqyr meni. Erteń shaqyr. Men ózim de kelermin.

Áınekshi sózýar jáne oryssha táýir sóıleıdi eken. Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde, bizde tutqynda bolypty, orys áıeline úılengen, tipti, balalary da oryssha madárshadan kem sóılemeıdi-mys.

— Múmkin, endi syndyrmaıtyn shyǵar? — dedim men.

— Syndyrady, syndyrady, — dep jubatty meni áınekshi. — Saılaý bitip bolmaıynsha syndyra beredi.

Vengrıada saılaý aldy naýqany júrip jatyr. Ondaǵan iri, usaq jáne tipti usaq partıalar biz túsinbeıtin kúres júrgizýde. Sosıal — demokrattar men sosıalıser, agrarshylar men konservatorlar... Keritartpa partıalar, aǵylshyndarmen tyǵyz baılanysta dep bizge madárlardyń ózderi aıtqan. Býdapeshte turatyn odaqtas tekserý komısıasyndaǵy Anglıa ókilderi, konservatorlar men agrarshyldardyń saılaý aldy jınalystaryna uıalmaı qatysatyn jáne olardy Komýnıstik partıaǵa ashyqtan-ashyq kúreske shaqyratyn. Komýnıserge qarsy óz jumystaryn tolyqtyrý úshin reaksıonerler zattardyń qunyn arttyrýda. Shynynda da, Vengrıada baǵa kún saıyn emes, saǵat saıyn ósetin. Ótken jumada qanttyń kılogramy 18 myń peng bolsa, qazir jıyrma bes myń.

Eki kún buryn kádimgi ıneni júz peng berip alsaq, búgin ol júz jıyrma peng. Sirińke qoraby — eki júz peng. Nashar qaǵazdan túptelegen dápter — alty júz. Etik shetkasy — segiz júz peng.

Saılaý aldyndaǵy essiz qarbalasta túnde júretin buzaqylar toptary shyqty. Komýnıserdi, bizdiń soldattardy óltirip, talap, zorlap ketip júrdi. Birneshe kún boıy qatarynan bizdiń dıvızıondy dabylmen turǵyzady: biz birese Pılısanto, birese bizge tanys Pılıshchabege, endi birde Dendeshke shyǵamyz. Ustalǵandardy jáne olardyń qarýlaryn polısıa basqarmasyna tabys etemiz.

Endi, mine, myna bireý áınekter!

Tún jarymyna deıin, áınekshiniń sendirýi boıynsha terezege tas qashan tıer eken dep uıyqtamadym. Biraq aınala typ-tynysh. Kenet tań aldynda men uıqyly-oıaý jatyp, tereze janynan sybdyr jáne daýystar estidim.

Ushyp turyp elektr jaryǵyn jaqtym. Terezeniń bireýi kóshe jaqtan qaǵazben japsyrylǵan edi. Áınek bútin. Bul ne boldy?

Soǵys bitkesin trofeı avtomattarymyzdy jınap alǵan. Myltyǵymdy alyp, kóshege shyqtym. Eshkim joq. Tań sibirlep keledi. Terezege jaqyndap, ilýli plakat kórdim. Sybdyrlaǵan osy eken ǵoı! Áınekke japsyrypty. Ondaǵy nemene eken? Qarańǵyda kórinbeıdi. Tań atqansha kúte turaıyn.

Bir saǵat ótkende, tań atpaı, meniń tanys áınekshim kórindi:

— Qalaı uıyqtadyńyz, soldat myrza? Men oǵan terezeni kórsettim:

— Mynaý ne plakat?

Áınekshi oqyp shyǵyp, kúlimsiredi:

— O, bul konservatorlar! Olar Qyzyl Armıanyń Vengrıada qalýyn tileıtinder komýnıser úshin daýys bersin depti. Bul qorqynyshty emes. Álsiz partıa, oǵan senbeıdi. — Áınekshiniń kózi qýlana jarqyldady.

— Alyp tastaý yńǵaısyz emes pe? — dep suradym men plakatty kórsetip. — Úıge jaryq túsirmeı tur.

— Yńǵaıly, — dedi áınekshi. Ol kúldi de plakatty ózi jyrtyp aldy. — Olardyń jaryqty tasalaı almaıtynyn ózderi bilsin.

Biz áınekshi ekeýmiz kún saıyn kezdesip júrdik.

Plakattar jıi ilingen joq. Tek áınekti salýymyz jıilep ketti.

Saılaý ótkesin shynynda da jaǵdaı tynyshtaldy. Men raqatqa batýǵa ázir edim. Kenetten, taǵy bir jańa qyrsyq shalǵany.

Bir kúni:

— Sen qoımany almasań bolmas, — dedi maıor Katonın. — Biz seni áskerı jumystardan bosatqan ekenbiz...

— Joldas maıor, qoımashy qaıda? Men...

— Qoımashy urlyq isteıdi eken. Ornynan alyp tastadyq.

— Men...

— Eshteńe emes, úırenip alasyń. Onda jumys deıtin jumys ta joq qoı. Kúnde tańerteń asqanaǵa azyq-túlik jiberesiń — boldy, qydyra ber.

Men qydyra bastadym: tań biline qoımaǵa júgirem, odan — Lenın bólmesine, velosıpedpen pochtaǵa. Sodan soń. Eń qorqynyshtysy — túnde. Jurttyń bárine úıqyǵa komanda berilgende, men qoımaǵa ketem. Qap-qap qant, un, shelektegen maı, nan — bárin qaıta ólsheımin... Bul ózine-ózi senbeıtin adamnyń eń azapty jumysy bolatyn.

Sodan qańtardyń bas kezinde, jańa jyldyq syılyqtaı habar keldi:

— Biz Otanǵa oralamyz!

Hosh, Vengrıa! Hosh bol, qoıma! Hosh bolyńdar, meniń san qıly jumystarym!

Aqyry jettim-aý! Men soldat bolǵym keledi, kádimgi postyda kezekke turatyn, basqalarmen birge kazarmada uıyqtaıtyn qarapaıym soldat bolǵym keledi. «Turyńdar» degen komandamen oıanyp, «jatyńdar» degen komandamen uıyqtaǵym keledi. Men ózimniń saıası jáne jaýyngerlik daıyndyǵymdy kótere túskim keledi...

Júrer aldyndaǵy túnde men tońyp, ári qyzýlap shyqtym. Sol aıaǵym syrqyrap, órtenip barady. Buryn da azdap syrqyrap qoıatyn, biraq dál bulaı aýyrǵan emes.

— Sanıtarlyq bólimge baryp shyq, — dep aqyl berdi Makaka. — Qyzýyń bar.

Kenet gospıtálǵa jiberip jatsa she? Jurttyń bári ketkende osynda qalyp jatsam? Joq! Keshke qaraı biz júkti tıep boldyq.

— Jol uzaq, yńǵaıly otyryp alyńdar, — dedi aǵa leıtenant Býnkov.

Júrip kelemiz. Vengrıa, Rýmynıanyń ústimen Kıevke kele jatyrmyz. Kıevte meni eshelonnan túsirip kete jazdady. «Qyzýy joǵary, kúıip-janyp otyr», — dep Makaka Býnkovqa aıtyp qoıypty.

Bránskide bizdiń marshrýtymyz aıqyn boldy:

Qıyr Shyǵys — Kýrıl araldary.

Men qýanyp kettim: Qıyr Shyǵys! Onda Natasha! Arǵy jaǵyn bilmeımin. Bránskiden eshelonnyń qashan qozǵalǵanyn, Moskvaǵa, Stromynkadaǵy «ózimniń» eski ornyma — gospıtálǵa qalaı kelgenimdi bilmeımin.

Anam maǵan úsh ret keldi. Ol ózgeripti, qartaıyp qalǵan. Qazir neshe jasta edi osy? Qyryqta. Shynynda da, kóp jas.

Tórtinshi ret jalǵyz kelmedi, janyndaǵy adamdy tanystyrdy:

— Mine, Leonıd Ivanych, meniń jumystasym... Men uzyn boıly, býryl shashty kisige qaradym. Biraq ekeýiniń de sózderin tyńdap jatqanym joq. Olar birdeńe aıtady, meniń kóz aldymda — ylǵaldy okop, qatarymda — qyzyl ásker, aldyńǵy jaqta — derevná, jol boıynda — basynda qulaqshyny bar kóıleksheń quıttaı bala, men oǵan júgirip baramyn... Joq, men emes, ákem! Anam osyny umytyp ketkeni me? Al Lejaıskide Gennadıı Vasılevıchtiń óligi, qasyndaǵy Natasha onyń shashyn jóndeıdi. Ol sóıtkenimen maǵan alystaǵan joq. Gennadıı Vasılevıchti súıgen ol ony esinen shyǵarmaı-aq, meni jaqsy kóredi. Jaqsy kóretinine men senemin.

Bul ne? Nege men óz anama ádiletsiz qaraımyn! Leonıd Ivanovıch palatadan shyǵyp ketti. Qoshtasarda:

— Shylym shegeıin... — dep keshirim sýrady. Anam otyr. Beısenbi kúni qandaı tamaq ákelem dep surady. Sodan soń:

— Senimen aqyldasaıyn dep edim. Qalaı, saǵan Leonıd Ivanovıch unaı ma? — dedi.

Maǵan, múmkin ony renjitip almas úshin jyly sózder aıtý kerek edi. Biraq taba almadym:

— Nesi bar, menińshe ádemi. Úılen!

— «Úılen» emes, «kúıeýge shyq», — dedi anam qyzaryp.

— Al, kúıeýge shyq! Bári bir emes pe!

Ol qýanyp ketti, Leonıd Ivanovıchti maqtaı bastady:

— Óte baısaldy adam. Meni qurmetteıdi. Jáne meniń jasymda jalǵyz bolmaıyn dep...

Ol asyqty:

— Ony qýantaıyn. Kútip tur ǵoı...

Qyzyǵy, ol Natasha jaıly suramady. Ótken joly adresin ákelip bergen. Ksenıa Pavlovnaǵa baryp, áńgimelesken bolýy kerek. Al, maǵan tis jarǵan joq.

— Al, men kettim... Jaqsy ma? — dedi anam taǵy.

— Sál kidire tur, — dedim kenet. — Men de saǵan aıtaıyn dep em. Qysqasha aıtqanda, men de úılendim... Jáne áldeqashan!

— Ne dep otyrsyń? Qalaı úılendiń?

— Iá, ıá, maıdanda júrgende bizde... bizdiń sábıimiz de bar, bar...

Ne aıtqanymdy ózim túsinbeımin. Natashanyń burynǵy hattarynan baıqaǵanymdy aıta saldym.

— Qalaı bul? Saǵan oqý kerek, bilim alý kerek! Bul múmkin emes! Sen ázildep otyrǵan shyǵarsyń! Sen...

— Joq, ázil emes, mama, — dep qyńyraıdym. — Bári de jaqsy bolady. Al, sen úılen, mama. Ras aıtam. mama...

— Saǵan aıttym ǵoı, «úılen» emes, «kúıeýge shyq», — dep túzetti, sodan soń jylap jiberdi: — Seniń qarsy bolmaǵanyńa sondaı qýanyshtymyn... Men seniń...

Bul Moskvadaǵy asa aýyr jyl boldy. Tamaq joq. Gospıtáldyń tamaǵy qyryq úshtegiden artyq emes. Aınalamyzdaǵy adamdardyń, dárigerlerdiń, sestralardyń, aýrýlarǵa keletin týǵan-týysqandarynyń — báriniń de turmysy aýyr. Moskvanyń bazarynda ǵana emes, kez-kelgen jerinde — alypsatar saýdagerler. Dúkende joqtyń bári solardan tabylady.

Jumys istemeı, kúni boıy tósekte jatatyn bizge eshteńe emes, ólshemdi tańerteńgi tamaqtan ólshemdi keshki tamaqqa deıin eptep shydaýǵa bolady.

Basqalardyń jaǵdaıy nashar. Ómir óziniń kúnbe-kúngi kúrdeliligimen, qıyndyǵymen adamdardy ábden qajytyp jiberdi. Sondyqtan olar keshegi ótken soǵys kezin de eske alýǵa murshasy bolmaı, búgingi kúnniń qasiretine batýda.

Vera Mıhaılovna birneshe kún boıy qabaǵy ashylmaı júrdi. Men ne bolǵanyn bilgim kelip, syr tartyp kórip em:

— Eshteńe emes, — dep bir ǵana jaýap berip júrdi. Kenettten balasy jaıynda suraǵanymda barlyq syry ashylyp qaldy:

— Oı, hálim jaman, jaman, ne isteıtinimdi bilmeımin. Sút shyqpaıdy, al Vovka bolsa aýrý. Dárigerler: «Tamaq, tamaq berý kerek» deıdi. Segiz júz somǵa qandaı tamaq keledi. Anam da qart, jatady... Ábden qajydym...

Ol jylap jibere jazdady. Meniń saǵatym bar edi.

— Vera Mıhaılovna, alyńyz! Múmkin aqshaǵa ne tamaqqa aıyrbastarsyz... — dedim.

Ol renjip qaldy:

— Men sol úshin aıtyp otyr deısiz be... Sizge uıat emes pe...

Sodan maǵan birneshe kún sóılespeı júrdi.

Bir keshte palatadaǵylarǵa:

— Al, aǵaıyndar, eger men terezeden bir eki saǵatqa ketip qalsam, aıtyp qoımaısyzdar ma? Myna saǵatymdy satýym kerek...

Kórshiler aıtpaýǵa ýáde berdi. Endi kóshege qandaı kıimmen shyǵýym kerek. Jaz bolsa bir sári, qaqaǵan qysta qıyn-aq.

Jalań halatpen shyǵam ba? Ras, meniń jyly shulyǵym bar. Ony kıip alsam, tońdyra qoımas.

Men gospıtáldy mekendeýshilerdiń neshe túrli saıahattary týraly talaı estigem. Keıbireýler, shamasy, kezekshilermen kelisip, kádimgi esikten-aq ótip júre beredi. Tipti bireý ekinshi qatardyń terezesinen túsip jáne eshkimniń kózine túspeı-aq, túk bolmaǵandaı qaıta oralǵan. Bireýler jaqyn jerdegi Preobrajenskıı bazaryna barady, endi bireýler túnge qaraı jeke sharýasymen ketedi. Nelikten meniń qolymnan kelmeıdi? Eger anama shańǵyǵa kıetin kostúmimdi ákelip ber dep ótinsem she? Áli búp-bútin dep ózi aıtqan. Maǵan azdap qydyrýǵa ruqsat etti dep anama túsindirýge de bolady.

Josparym oıdaǵydaı shyqty. Anam kostúmimdi ákelip bergen kúni keshki tamaqtan keıin terezeden shyǵyp kettim.

— Alańdama... Birdeńe bolyp jatsa, shylym shegýge shyǵyp ketti nemese ishi aýyryp júrgen deı salarmyz. Tek joq bolyp ketpe!..

Jurt maǵan kózderin alartyp qaraǵan, shamasy, meniń gospıtál terezesinen sekirip túskenimdi baıqap qalsa kerek, qudaı urǵyr buryshtan óte berip, Iaýzaǵa qaraı, ońǵa buryldym.

Jolym bolǵanda, kópirdiń ústinde top-top adamdar:

— Ablıgasıa satyp alamyn! Ablıgasıa! — dep júr eken.

— Saǵat kimge kerek? Altyn saǵat...— dep júgirip keldim.

— Qane, kórset, qaıdan shyqqan? — dedi bireýi.

— Shveısarıaniki, — dedim.

— Úsh júz berem.

— Joq! O ne degenińiz!

— Qansha suraısyń?

Men bes júz degim kelse de, batylym barmady.

— Tórt júz.

— Aldym.

Ol sanap berdi de, saǵatty keýdesine súńgitti.

— Taǵy neń bar?

— Joq, eshteńem joq.

— Saǵan kostúm nege kerek, gospıtáldiki bola tura?

— Kostúm ózimdiki, nege gospıtáldiki? — dedim.

— Kostúm emes, ózińdi aıtam, gospıtáldiki dep.

— Ony siz qaıdan bilesiz?

— Senderdiń adamdaryń júgirip kelip júredi ǵoı, — dep kúldi jigit. — Al, qane, júz som beremin!

Men oılanyp qaldym: gospıtálǵa qalaı jetem?

— Jaqyn ǵoı, júgirip barasyń, — dedi oıymdy oqyp alǵandaı.

— Shesh!

Men tolqyp turdym. Jigittiń raqymy tústi:

— Jaraıdy, gospıtálǵa deıin aparaıyn. Sol jerde sheship berersiń. Qaı qatardasyń?

— Birinshi.

Terezeniń aldynda kostúmdi sheshtim.

— Usta! — dep saýdager júz somdyqty ustatty.

— Jylyn, jylyn, ókpeńe salqyn tıip júrer, — dep kórshiler kórpe jaýyp jatyr. — Kostúmin de satyp jiberipti. Aqsha nemenege qajet bolyp qaldy?

— Jáı, — dedim kórpe astynda búrkenip jatyp, — kerek...

— Al, biz... Sen Verochkamen áńgimelestiń ǵoı. Biz oǵan aqsha jınap bersek dep otyrmyz. Eki júzdeı jınap qoıdyq. Sen múmkin azdap qosarsyń! Á!

Dalada qar jaýyp, burqasyn júrip tur. Áli de tańerteńnen keshke deıin syqyr-syqyr aıaq dybysy estiledi. Osylaı uzaq bolǵan tárizdi. Adam jatqan kezde ýaqyt jáı ótedi. Starshınanyń betindegi dákeni de aldy, endi ol qaıta-qaıta synyq aınaǵa qaraı beredi. Qaraıdy, úndemeıdi. Kishi serjanttyń baılaǵanyn áli sheshken joq. Ol dákeniń sańylaýynan kózi jyltyrap starshınaǵa qaraıdy, bul da únsiz. Maǵan ıne salyp jatyr. Kúnine eki ret. Eń qaýipti jaǵdaı artta qaldy ǵoı deımin.

— Endi bir aı, kógershinim, sodan soń — stolǵa! Ti-lemiz! Tilemiz! — deıdi Gýrıı Mıhaılovıch.

«Tilemiz» degen sózden qorqyp jatqan men joq. Tilý — kesip tastaý emes. Al, oqty ala bersin! Onyń ústine oq, meniń baqytyma, Vera Mıhaılovnanyń aıtýy boıynsha, jumsaq ettiń arasynda jatqan kórinedi.

Jatqan kezde, jaqsy oılaısyń. Úı týraly, meniń oıymsha, qazir ádemi alyp korablde Vladıvostoktan Kýrılǵa júzip bara jatqan bizdiń balalar týraly. Aıtqandaı, qazir qys qoı, sondyqtan olardyń júzip júrýi múmkin emes. Endi, kóp keshikpeı, eń qysqa aı aqpan bitedi, sodan soń...

Men qańtarlar, aqpandar, naýryzdar týraly oılaımyn...

«Bala, áı, bala! Toqta! «Bul qańtarda bolǵan. Qyrqynshy jyl. Alty jyl buryn. Al, sodan soń sol jyly, biraq naýryzda: «Al, men soǵystardyń bulaı aıaqtalatynyn bilmeıtin de edim...» Jáne — «Sen eseıip ketipsiń». Onda biz, Petrovkamen kele jatyp, soǵys júrip jatqanyn, onyń qandaı bolatynyn bilmegenbiz. Hattar, osy gospıtálda jatyp kúndiz-túni kútken hattar: «Salamatsyń ba!» «Salamatsyń ba!» Jáne qaıtadan gospıtál emes, maıdandaǵy medsanbat jáne taǵy qańtar: «Al, sen qalaısyń? Qalaı? Jańa jyl qutty bolsyn!» Sodan soń appaq shaǵyn as bólme, belgisiz bir polák derevnásy, tań aldyndaǵy jaı jáne onyń esik syrtynda turǵan polkovnıkpen áńgimesi, aqyrynda maǵan aıtqany: «Asyqpa! Eshteńe aıtpashy! Jaqsy ma?», Al, endi ne bolady, sen oıladyń ba?» — Bul Lıgnıste. Sodan soń onyń hattary, qaǵazdary: «Janym! Alty jyl ishinde qansha hat aldym...»

Búgin men ózimdi kútip turǵan bir qýanysh bardaı, keremet kóńildi oıandym. Jaqsy tús kórgim kelip, kózimdi jumdym. Tús, tús, biraq túnde men tús kórmegen sıaqtymyn. Al, búgin meni ne kútip tur eken. Nemenege qýanyshtymyn?

Meniń kórshilerim birdeńe dep sybyrlasady, men estigenim joq. Taǵy kózimdi ashtym. Qandaı jaryq, jyly! Al tereze siresip tur. Órnekter. Tek terezeniń tómengi jaǵy ǵana jyltyraıdy, arǵy jaǵy qar, qar. Tómengi jaǵynda jylý batareıasy bar, sondyqtan tereze áınegi qatpaı tur. Taǵy da syqyr-syqyr qar. Bireýlerdiń sóılegen daýysy. Osydan bir juma buryn myna terezeden qalaı qarǵyp túskenimdi qazir elestetý qıyn.

Degenmen búgin... Búgin ne bolar eken?

— Sen oıandyń ba?

Bul — starshınanyń úni.

— Oıandym.

— Iá, — dep kúrsindi ol. — Mine, qandaı jaǵdaı...

— Nemene?

Men basymdy kóterip jan-jaǵyma qarap em, kishi serjanttyń tósegi bos turǵanyn sonda ǵana kórdim.

— Qandaı jaǵdaı? Ol qaıda?

— Sen shynymen eshteńe sezbegen ekensiń ǵoı? Al, biz oılaǵanbyz...

Men eshteńe túsinbedim. Eshteńe estigenim de joq.

— Qaıda ol? Shynymen ólip qaldy ma?

— Eger solaı bolsa ǵoı, inishegim... Odan da jaman... Bizdiń kishi serjant qutyryp ketti. Túnde alyp ketti. Áreń baılady. Ál bermeı, sestrany urdy. Mine, meni de jaraqattady. Aıanyshty... Tamasha jigit edi...

— Úndemeı jatatyn edi... Shamasy, kóp oılaǵan ǵoı, — dedi ekinshi kórshim. — Qalaı jylady deısiń, quıttaı bala tárizdi... Betim joq, basym joq dep óksidi. Óziniń betin izdeıdi. Mine, soǵys degeniń qandaı!

Men hat kútip júrgem.

— Saǵan hat, — dedi Vera Mıhaılovna. Men úshburyshty hatty julyp aldym da, birden bile qoıdym: odan emes.

Bul — Makaka.

«Biz aqyry jańa jerge jettik. Bir aıdaı júrdik. Jaýradyq. Tipti stansıalarda ystyq sý da bolmady.

Munda jaman emes. Tek ýaqytsha turǵanymyz qıyn. Mamyrda, muz túskesin taǵy ilgeri ketemiz.

Bizde bári saý, aman. Katonın men Býnkov bizde qalatyn bolar. Ózge ofıserlerdiń bárin basqa bólimderge aýystyryp jiberdi. Balalar burynǵy. Jeri ádemi eken. Naǵyz taıga. Ańdar kóp.

Jaqyn jerde tutqyn japondardyń lageri bar, biz sony kúzetemiz dep júr.

Tamaǵymyz jaqsy. Vengrıadaǵydan táýir.

Balalar seni jıi esterine alady. Protopopov burynǵysyndaı. Áldeqandaı bolyp júr.

Komsorgtiń mindetin ázirshe men atqaryp júrmin.

Tezirek kel, áıtpese meniń mundaı jumystarǵa qabiletim joq. Eger qıyn bolmasa, mamama telefon soǵyp, amandyǵymdy aıtarsyń (Telefon K 2-44-23). Meni ýaıymdamasyn. Ózim de hat jazarmyn.

Bizde kıno jıi bolmaıdy, bolatyndary da eski. «Úsh tankyshy», «Antosha Rybkın», «Úlken váls» jáne «Ledı Gamılton», «Aýpartkom hatshysy!».

Seniń densaýlyǵyń qalaı? Aıaǵyń táýir boldy ma?

Men senimen hoshtasa da almadym: seniń qyzýyń kóterilip, eshkimdi tanymaı, sandyraqtap jattyń.

Maǵan hat jaz. Adres syrtynda, burynǵy emes. Tezirek jazylyp kel!

Sálemmen, Vıtá Petrov»

Hattyń tómengi jaǵynda qysqa jazý bar eken: «Aýyrma! Jata berme! Kútip júrmiz! N-nyń qaıda júrgenin bilgim kep, izdestirip kórip em — eshteńe shyqpady. Áli de izdestiremin. Qaıǵyrma! Qushaqtaımyn!

Seniń Maksım Býnkovyń.

Ol palataǵa aıazdan beti qyzaryp, gımnasterkasymen, etigimen kirdi. Qolynda qabat-qabat kórpege oraǵan bir nársesi bar — tiri, shashy qara, kózi badyraıǵan, ózi dem alyp jatyr.

— Mine, — dedi ol, — biz keldik... Sen qalaısyń? Kúttiń be?

Vera Mıhaılovna ekeýmizdiń aınalamyzda eshteńe túsinbegen kúıi báıek bolyp júr:

— Munyń qalaı, Natashenka? Qalaı? Port-Artýrda birge jattyq qoı! Birge bosandyq... Al men eshteńe bilgenim joq... Atyn kim qoıdyń?

— Atyn? Áli at qoıǵanym joq, Verochka. Qalaı dep ataıtynymyzdy aqyldasamyz. Eger bul umytyp qalmasa... Múmkin, Nadúsha dermiz!

— Nadá, Nadejda — jaqsy at! Oı, qandaı jaqsy boldy, Natashenka! — dedi Vera Mıhaılovna.

— Sen nege jazbadyń? Nege? Men saǵan jazdym ǵoı, — dep kúńkildedim osynyń óńim ekenin, ne túsim ekenin uǵa almaı otyrǵan men.

— Ashýlanba, — dedi Natasha. — Men jaı... Jáı, ózim kóp nárseni oıladym...

1961 JYL

...Keshkisin men Lúbany balalar baqshasynan alyp qaıttym. Osy júrisim ózime unaıdy: ertemen — balalar baqshasyna, keshkisin — úıge. Bir kezde Nadúshka ekeýmiz de osylaı júretinbiz.

— Al, Nadá úp-úlken bolyp, balabaqshaǵa qalaı bardy? — dep tańyrqaıdy Lúba.

Osylaı Moskva kóshelerinde osyndaı suraqtarǵa jaýap berip qoıyp kele jatýdy unatamyn.

— Mamam seniń kelgenińdi bilmeıdi, al men bilemin! — deıdi Lúba.

— Joq, mamań biledi.

— Báribir men buryn bildim. Maǵan mamam da emes, Nadá da emes, sen keldiń ǵoı!

Kóktemniń ylǵaldy aýasy tap-taza.

Aınala jaryq, torǵaılar shyryldaıdy, trotýar janyndaǵy mashına, avtobýstardyń izindegi shalshyq sýlarǵa kógershinder shomylady. Adamdar da, mashınalar da asyǵyp barady. Svetofor ottary jymyńdaıdy. Aınalanyń bári kúndegishe qarbalas, kóńildi.

— Nadá da sen sekildi, kishkentaı bolǵan, — deımin.

— Al men úlkenmin.

— Iaǵnı, Nadá da sen sekildi úlken boldy. Biraq onyń balabaqshany qandaı jaqsy kórgenin bilesiń be? Tipti jeksenbi kúnderi de bizdiń balabaqshaǵa barǵanymyzdy qalaıtyn...

Lúba úndemeıdi. Sodan soń basqa bir nárseler týraly aıtyp ketedi. Kenet:

— Men de balabaqshany jaqsy kóremin, — deıdi. Ol ádeıi aıtyp keledi: meniń nege úndemeı qoıǵanymdy túsinip qulaqqa jaǵymdy sózderdi maǵan ádeıi aıtady.

— Qoıshy, shynymen jaqsy kóresiń be?

— Jaqsy kóremin! Ras aıtam, jaqsy kóremin! Osydan bir jyl buryn bolǵan jaǵdaıdy ol qazir bile me eken? Lúba saǵat jetide oıanǵanda, kóziniń jasy birge tamshylaıdy, al biz balabaqshaǵa segiz jarymda kelgende álgi kóz jasy óksýge aınalady. Men úıtip-búıtip, jasyrynyp ketip qalamyn... Al, keshkisin... Keshkisin men Lúba balalarmen birge bolmaǵanyn, meńgerýshiniń bólmesinde birese «mamasyna», birese «papasyna» telefon soǵyp otyrǵanyn esitemin.

Al, balabaqshaǵa baratyn jolda she? Oı, onyń qandaı jol ekenin bilseńiz! Lúba kópirdiń ústine qulap, aıaǵyn soǵyp tarsyldatyp: «Sol balabaqshaǵa barǵansha meni qabaǵan ıtter jep qoıǵany jaqsy!» — dep kósheni basyna kóteredi.

— Men de jeksenbide balabaqshaǵa barǵym keledi, — deıdi qazir maǵan Lúba. — Nadá sıaqty! Kóresiń ǵoı! Al, jeksenbi qashan?

Men Lúbaǵa jeksenbi qashan ekenin aıtamyn. Sodan soń suraq qoıdym:

— Sen Gagarın týraly bárin bilesiń be?

— Gagarın emes, Iýrıı Alekseevıch Gagarın! — dep Lúba meni túzetedi.

...Men balalyq shaq týraly — ózimniń jáne bizdiń — oılap kelemin. Múmkin, búgingi balalardyń balalyq shaǵy men jastyq shaǵyna uqsamaıtyn balalyq pen jastyq shaq jaıly. Alaıda uqsamaýdyń ózinde uqsastyq bolady. Sonyń bári bizdiń esimizde me?

Biz qazir Lúba ekeýmiz kóshemen, tipti, prospekt boıymen — ol qazir dál osylaı atalady — kele jatyrmyz, biraq bul prospekt bir kezde joq edi ǵoı. Jol ǵana bar bolatyn, biz osynda shańǵy tebýge nemese jáı qydyrýǵa keletinbiz! Biz! Al biz sol jyldary qandaı edik? Jáne biz osy joldyń boıymen maıdanǵa kettik — búgingi prospekt maıdanǵa eń jaqyn alań boldy ǵoı. Biz sol alańmen alǵa júre berdik, júre berdik, biraq ózimiz qandaı edik?

Biz, Lúba ekeýmiz, jasyl jelekke oranǵan, keń Lenıngrad prospektisimen kele jatyrmyz. Lúba ekeýmiz kelemiz. Al, men Nadúsha jaıly oılap kelem. Jáne Natasha jaıly. Onyń úıge erterek keletini jaqsy boldy.

Lúba uıyqtap qaldy. Budan bir saǵat buryn Natasha telefon soqqan edi:

— Ashýlanba, mende partkom. Kete alatyn emespin!

Erterek kelem degeni osy bolsa!

Biraq men ashýlanbaımyn. Men ony kútip otyrmyn. Biz Nadúsha ekeýmiz otyrmyz.

— Papochka, sodan soń ne boldy?

Biz uzaq otyrdyq. Ótken ýaqyttar týraly aıttyq. Qyrqynshy, qyryq birinshi jáne keıingi jyldar týraly. Bular jaıly kóp-kóp aıta berýge bolady.

— Endi bar, sabaǵyńa ázirlen, — deımin Nadúshaǵa. — Mamań kelmeı turǵanda...

— Keıin maǵan taǵy aıtasyń ba?

— Aıtamyn...

— Ótkendi qaıtalaýǵa kettim.

— Sen bálkim, muny túsinbeıtin shyǵarsyń, — deımin. — Biraq ótkendi bilmeı turyp, búgingini uǵyna almaısyń. Ótkendi qaıtalaý degen...

— Ne týraly aıtyp otyrǵanyńdy bilemin, — deıdi Nadúsha. — Búgin Sheremetevoda kýbalyqtardy qarsy aldyq. Bireýi jaqsy sóıledi. Biz sizderdiń jasaǵandaryńyzdy — revolúsıany qaıtalap jatyrmyz deıdi. Bizge jeńilirek, óıtkeni biz sizder salǵan jolmen kelemiz deıdi. Sen osy týraly aıtyp otyrsyń ǵoı?

— Osy týraly da, Nadúsh. Al, sen, tipti, ósip qalypsyń. Jaraıdy, bar!

Nadúsha sabaq oqyp otyr, men Natashany kútip otyrmyn.

Telefon shyryldady. Sol bolar!

— Nadány shaqyryńyzshy, — degen baısaldy jýan daýys.

— Qazir. Nadúsh, seni shaqyrady. Nadá bireýmen sóılesip tur.

— Papochka, bul Igor! Onyń... ákesi aýyrady... Men baryp keleıin be?

Men basymdy ızeımin.

— Igor, men qazir kelemin, — deıdi ol trýbkaǵa. — Iá, ıá, qazir. Maǵan ruqsat berdi.

Nadúsha esik aldyna baryp úlgerdi.

— Toqtaı tur, — deımin. — Famılıasy qalaı?

— Kimniń?

— Ana Igor degenniń.

— Barınov, nemene? — dep túsinbeıdi Nadúshka. — Sen bilesiń ǵoı.

Árıne, atyn da, famılıasyn da estidim. Ondaı famılıasy barlar kóp qoı. Biraq buryn qalaı oılamaǵanmyn men...

— Sen bilmeısiń be, Igordyń aǵasy boldy ma eken? — dep suradym. — Úlken aǵasy?

— Árıne! — dep tańdandy Nadúsha. — Men saǵan aıtyp edim ǵoı. Ol soǵysta, Berlınde qaza tapqan. Sasha. Seniń esińde joq pa?

— Esimde, esimde. Jaraıdy, bar, bar! — dep asyqtyramyn Nadúshany. — Birdeme bola qalsa, maǵan telefon soǵarsyń. Jaqsy ma?

...Mine, Natasha da keldi. Ol sharshap, beti bozaryp ketipti. Tegi basy aýyrǵan bolar. Sonda da burynǵydaı.

— Al, salamatsyń ba? — deıdi ol. — Amansyń ba?

---