Óz-ózine qol jumsaý qoǵam derti me?
Óz - ózine qol jumsaý qoǵam derti me?
Tirshiliktegi basty qundylyq – adamnyń ómiri ekeni belgili. Bir kúnniń ishinde san myńdaǵan adam ómirge kelip jatsa, sol sekildi san myńdaǵan adam baqılyq bolady. Onyń ishinde, talqany taýsylyp, Jaratýshy qalaýymen ómirden ozatyndaryn aıtpaǵanda, óz ómirine ózderi balta shaýyp, ajalynan buryn ómirimen qoshtasatyndary qanshama. Ásirese, óz - ózine qol jumsaý áreketi jastar arasynda jıi kórinis beredi. Mundaı keleńsizdiktiń syry nede? «Óz - ózine qol jumsap, ómirden baz keshetindeı basyna qandaı kún týdy eken?» degen oı osyndaıda sanany tumshalaıdy. Saý adam turmaq, naýqas adamnyń ózi bir shybyn jany úshin shyryldap, dertine daýa izdep zyr júgiredi emes pe? Aıdyń - kúnniń amanynda tórt qubylasy teń keıbir jastarymyzdyń óz - ózine qol salýy beıjaı qaraýǵa bolmaıtyn másele. Bul búkil álemdi alańdatyp otyrǵan osynaý másele sońǵy jyldary qoǵamdyq dertke aınaldy. Dúnıejúzilik densaýlyq uıymynyń zertteýleri nátıjesine júginsek, ózin - ózi óltirý jóninen Qazaqstan úshinshi orynǵa, Ortalyq Azıa elderi boıynsha birinshi orynda tur eken. Osyǵan sáıkes, elimizde ár saǵat saıyn bir adam óz - ózine qol jumsaıtyn kórinedi.
Jalpy álemdi alańdatyp otyrǵan qoǵamdyq dert ǵylymda óz - ózine qol jumsaýdy «sýısıd» dep ataıdy eken. Sýısıd – aldyn – ala oılastyrylǵan óz - ózine qol jumsaý (ózin ómirden qıý). Sýısıd tek adamzattyń áreketi. Ádette sýısıd jasaýshy adamdar óte kúshti jan aýrýymen aýyrady jáne stress kúıinde bolady, sonymen birge óz problemalaryn sheshýdiń múmkin emestigin sezinedi. Olar jıi psıhıkalyq aýrýlarmen aýyrady, emosıalyq buzylystar, ásirese depressıa jıi bolady jáne bolashaqqa úmitsiz qaraıdy. Sýısıd negizgi úsh túrli jolmen júzege asatyny belgili.
1) Naǵyz - Ólimge baǵyttalý. Ol kezde soq jasalmaıdy, keıde oılanbaı jasalynǵan sıaqty kórinýi múmkin. Bundaı sýısıdke kóńil - kúıdiń tómendigi, depressıalyq kúı nemese ómirden ketý týraly oılar. Qorshaǵan orta bul adamnyń osy kúni baıqamaýy da múmkin. Ómirdiń máni týraly oılaý, ýaıymdaý naǵyz sýısıdtiń ereksheligi bolyp tabylady.
2) Jasyryn - bul sýısıaldyq minez - qulyqtyń túrinde, sýısıdke barý sebepteri baıqalmaıdy, biraq sol baǵyt pen sondaı nátıjeni kózdeıdi. Bundaı is - árekettik minez - qulyq ólimge baǵyttalmaıdy, óz ómirine qaýp keltirý, ólimmen oıynǵa uqsaıdy. Bundaı adamdar ómirden ketýdiń ashyq túrin tańdamaıdy «óz erkimen», sýısıdtik minez - qulyqtyń sebepterine baılanysty. Mysaly: kólikti óte qatty júrgizý, sporttyń qaýypty túrimen shuǵyldaný nemese qaýypty bıznespen aınalysý, zıandy narkotıkterdi paıdalaný.
3) Demonstratıvti (parasýısıd)- Ómirmen qoshtasýmen baılanysty emes, óziniń problemalaryna kóńil aýdarýdy qalaýy, kómek suraý, qarym - qatynasqa túsý. Shantaj jasaýdyń ózindik áreketi bolýy múmkin. Osyndaı is - árkette, oılamaǵan kenetten, óz ómirimen qoshtasqan oqıǵalar kezdesedi.
Sýısıdke ushyrasý sebepteri:
1. Baqytsyz mahabbat;
2. Qorshaǵan adamdarmen túsinispeýshilik;
3. Jumystaǵy, mekteptegi problemalar;
4. Maqsatty túrde balaǵattaý (ózin - ózi órtirýge deıin jetkizý);
5. Qorlaý (zorlyq, uryp - soǵý).;
6. Ómir mánin joǵaltý;
7. Qarjy problemasy;
8. Densaýlyq problemalary
9. Dinge baılanysty fanatızm (sektalarda kóp kezdesedi);
10. Psıhıkalyq aýrýlar
11. Jeke ómirindegi sátsizdikter t. b. atap ótýge bolady.
Ózin - ózi ólige qıýǵa jaqyndyǵyn sózdik, qylyqtyq, sıtýasıalyq belgiler arqyly da bildiredi. Tikeleı sózder: Men ólim týraly oılaımyn”, “Ómir súrgim kelmeıdi”,“Ólgenim jaqsy edi” Janama sózder:“Men qashan ólgende, olar ókinetin bolady”, “Endi sizdiń qamqor bolmaı – aq qoıýyńyzǵa bolady”. jáne t. b sózderdi kóp qoldaný arqyly ózini - ózi ólimge daıyndap júrgenin ańǵarýǵa bolady. Kúıiný, jylaý, ómir belsendiliginiń jetispeýi, sheshim qabyldaı alý qabiletiniń joqtyǵy, januıasynan jáne jaqyn adamdarynan ózin oqshaýlaý, ishimdikti, esirtkini qoldaný mólsheriniń ósýi, tábetiniń bolmaýy nemese joǵarylaýy, tuıyqtyq, jeke isterin retke keltirý, táýekeldi qylyqqa talpyný, buryn óz - ózine qol jumsaý áreketiniń bolýy, kiná sezimi, ózin - ózi tómen baǵalaýy, sportqa jáne basqa isterge qyzyǵýshylyǵynyń joǵarylaýy, jeke gıgıena erejelerin saqtamaý t. b qylyqtar arqyly da, sonymen qatar jaqyn jáne súıikti adamynyń ólimi, mektepke baılanysty problemalar, áleýmettik oqshaýlaý, qalypty qarym – qatynasqa qabiletsizdik, psıhıkalyq aýrýdyń bolýy, ata – anamen kúrdeli daý-damaıdyń bolýy, baqytsyz mahabbat jáne t. s. s. sıtýasıalardyń saldarynan adam ózin - ózi ólimge qıýǵa daıyn bolatynyn biri bilse biri bilmeıtini aqıqat. Iaǵnı joǵaryda aıtylǵan belgilerdi ańǵarǵan boıda, qoǵamdyq dertke aınalǵan bul máselen de aldyn alýǵa bolady.
Búgingi tańdaǵy óte salmaqty máselege aınalǵan osynaý aty jaman dertti árkim árqalaı qabyldap, óz aldyna topshylaıdy. Biri – zamannyń ózgerýi dese, ekinshileri – áleýmettik jaǵdaıdyń qıyndyǵynan, ne bolmasa, densaýlyqtyń saldarynan dep tanıdy. Al keıbireýler tuqym qýalaýshylyq jolymen keledi desedi. Oılap qarasań, dene túrshigerlik jáıt. Rasynda, mundaı jaǵdaılarǵa adamdar túrli sebeptermen barady.
Shyǵysta «Bir kúndigińdi oılasań, kúrish ek, on jyldyǵyńdy oılasań, aǵash ek, júz jyldyǵyńdy oılasań, urpaǵyńa jaqsy tálim - tárbıe ber», degen qaǵıda bar. Bul jerde aıtaıyn degenim, eger árbir balaǵa jastaıynan jaqsy tárbıe berip, stereotıpke boı aldyrmaı, ómirdi baǵalaı bilýge úıretip ósirsek, mundaı qaıǵyly jaǵdaılarǵa tap bolmasymyz anyq. Bul rette balanyń boıynda patrıottyq sezimdi oıatyp, ómirge degen qulshynysyn arttyrý úshin nátıjeli ári túzý baǵyt - baǵdar berýimiz abzal. «Adam ómirge essiz bolyp keledi, esalań ómir súredi», dep adam ómirine qysqa ǵana «minezdeme» bergen Asqar Toqpanovtyń bul sózinen talaıdy ańǵarýǵa bolady.
Muhammed (s. a. ý.) paıǵambarymyz aıtqandaı.«Kimde - kim ózin temir qarýmen óltirgen bolsa, ol árqashan tozaqta sol temirdi kóterip júredi. Al kimde - kim ý iship óletin bolsa, ol adam tozaqta máńgi ý iship júretin bolady. Eger bireý ózin óltirmek bolyp taýdan qulasa, ondaı adam tozaqta máńgi quzdan qulap bara jatady».
Qalaı desek te, tilge tıek etip otyrǵan bul problemanyń sebebi óte kóp. Degenmen, musylman balasy úshin ózińe - óziń qol jumsaý aýyr kúná ekendigi esh kúmánsiz. Óıtkeni, jan – Jaratýshynyń adam balasyna bergen eń qasıetti amanaty. Óz ómirin qıý – sol amanatqa jasalǵan qıanat. Dinge senimi bar adam ómirdiń qıyndyqtaryn synaq dep biledi, ótkinshi dep qaraıdy. Árbir qıyndyqtan keıin, jeńildiktiń keletinine senedi. Jaratýshydan úmitin esh úzbeıdi. Sabyr etedi. Ómirdiń eń qıyn sátterinde de ózin óltirýge barmaıdy. Endeshe, ózin - ózi óltirýdiń sebepterin ómirdiń qıyndyqtarynan izdeý durys emes. Mundaǵy basty sebepti «senim» dep bilgen jón. Ómirdi - Jaratýshynyń bizge bergen úlken syıy retinde qabyldap, ar túrli soqpaq - soqpaq joldardyń qıynshylyqtaryna tózip, ár qıynshylyqtyń astynan bir jaqsylyq izdep, óz - ózimizdi ólimge qımaı, kersinshe tyǵyryqtan shyǵatyn jol izdep, ómirdiń qadirin túsiný ol bizdiń úlken paryzymyz.
Ómir taýsylmas qýanyshpen ótýi tıis. Basqa qandaı qaıǵy kelse de, ómirdi baqytty, qýanyshqa toly etýge bolady.
"Ólim aýzynda aıtylatyn bes ókinish" kitabynyń avtory Bronnı Vee kóptegen jyldar boıy ómiriniń sońǵy kúnderin aýrýhanada ótkizgen jandarǵa kútim jasaýmen bolypty. Sondaǵy ókinish pen óksikke toly sózderdiń qanshasyn estı júrip, ishindegi eń kóp aıtylǵan bes sózdi tizip alypty:
1. Ókinem, dostarymnyń qalaýyna jaǵyp, al ózimniń oıymdaǵydaı ómir súrýge batyldyǵym jetpeı kelgenine...
2. Ókinem, sonshalyqty kóp jumys istegenim úshin...
3. Ókinem, óz sezimimdi tanytýǵa batyldyq jetpegeni úshin...
4. Ókinem, dostarymnyń bárinen aıyrylyp qalǵanyma...
5. Ókinem, ózime baqytty bolýǵa erik bermegenim úshin...
Ólip bara jatqan jandarǵa bulardyń bári ókinish qana, al qanshama ómiri alda biz ben siz sıaqty jandarǵa jaqsy sabaq bolýy kerek!
Basqany bylaı qoıǵanda, adamnyń aýasy taza, sýy móldir, aspany ashyq, aıy men kúni ornynda, gúliniń hosh ıisi burqyraǵan jer betinde aıaq basyp júrýiniń ózi baqyt. Árıne, adam tek tabıǵat bergen syımen shektelip qala almaıdy. Adamǵa erkindik, demokratıa, materıaldyq jáne rýhanı baılyq kerek. Biraq olardy jasaý árkimniń óz qolynda. Iaǵnı tózýge múmkin bolmaıtyn jaǵdaıda da ómir súre bilý kerek dep bilemin.
Tirshiliktegi basty qundylyq – adamnyń ómiri ekeni belgili. Bir kúnniń ishinde san myńdaǵan adam ómirge kelip jatsa, sol sekildi san myńdaǵan adam baqılyq bolady. Onyń ishinde, talqany taýsylyp, Jaratýshy qalaýymen ómirden ozatyndaryn aıtpaǵanda, óz ómirine ózderi balta shaýyp, ajalynan buryn ómirimen qoshtasatyndary qanshama. Ásirese, óz - ózine qol jumsaý áreketi jastar arasynda jıi kórinis beredi. Mundaı keleńsizdiktiń syry nede? «Óz - ózine qol jumsap, ómirden baz keshetindeı basyna qandaı kún týdy eken?» degen oı osyndaıda sanany tumshalaıdy. Saý adam turmaq, naýqas adamnyń ózi bir shybyn jany úshin shyryldap, dertine daýa izdep zyr júgiredi emes pe? Aıdyń - kúnniń amanynda tórt qubylasy teń keıbir jastarymyzdyń óz - ózine qol salýy beıjaı qaraýǵa bolmaıtyn másele. Bul búkil álemdi alańdatyp otyrǵan osynaý másele sońǵy jyldary qoǵamdyq dertke aınaldy. Dúnıejúzilik densaýlyq uıymynyń zertteýleri nátıjesine júginsek, ózin - ózi óltirý jóninen Qazaqstan úshinshi orynǵa, Ortalyq Azıa elderi boıynsha birinshi orynda tur eken. Osyǵan sáıkes, elimizde ár saǵat saıyn bir adam óz - ózine qol jumsaıtyn kórinedi.
Jalpy álemdi alańdatyp otyrǵan qoǵamdyq dert ǵylymda óz - ózine qol jumsaýdy «sýısıd» dep ataıdy eken. Sýısıd – aldyn – ala oılastyrylǵan óz - ózine qol jumsaý (ózin ómirden qıý). Sýısıd tek adamzattyń áreketi. Ádette sýısıd jasaýshy adamdar óte kúshti jan aýrýymen aýyrady jáne stress kúıinde bolady, sonymen birge óz problemalaryn sheshýdiń múmkin emestigin sezinedi. Olar jıi psıhıkalyq aýrýlarmen aýyrady, emosıalyq buzylystar, ásirese depressıa jıi bolady jáne bolashaqqa úmitsiz qaraıdy. Sýısıd negizgi úsh túrli jolmen júzege asatyny belgili.
1) Naǵyz - Ólimge baǵyttalý. Ol kezde soq jasalmaıdy, keıde oılanbaı jasalynǵan sıaqty kórinýi múmkin. Bundaı sýısıdke kóńil - kúıdiń tómendigi, depressıalyq kúı nemese ómirden ketý týraly oılar. Qorshaǵan orta bul adamnyń osy kúni baıqamaýy da múmkin. Ómirdiń máni týraly oılaý, ýaıymdaý naǵyz sýısıdtiń ereksheligi bolyp tabylady.
2) Jasyryn - bul sýısıaldyq minez - qulyqtyń túrinde, sýısıdke barý sebepteri baıqalmaıdy, biraq sol baǵyt pen sondaı nátıjeni kózdeıdi. Bundaı is - árekettik minez - qulyq ólimge baǵyttalmaıdy, óz ómirine qaýp keltirý, ólimmen oıynǵa uqsaıdy. Bundaı adamdar ómirden ketýdiń ashyq túrin tańdamaıdy «óz erkimen», sýısıdtik minez - qulyqtyń sebepterine baılanysty. Mysaly: kólikti óte qatty júrgizý, sporttyń qaýypty túrimen shuǵyldaný nemese qaýypty bıznespen aınalysý, zıandy narkotıkterdi paıdalaný.
3) Demonstratıvti (parasýısıd)- Ómirmen qoshtasýmen baılanysty emes, óziniń problemalaryna kóńil aýdarýdy qalaýy, kómek suraý, qarym - qatynasqa túsý. Shantaj jasaýdyń ózindik áreketi bolýy múmkin. Osyndaı is - árkette, oılamaǵan kenetten, óz ómirimen qoshtasqan oqıǵalar kezdesedi.
Sýısıdke ushyrasý sebepteri:
1. Baqytsyz mahabbat;
2. Qorshaǵan adamdarmen túsinispeýshilik;
3. Jumystaǵy, mekteptegi problemalar;
4. Maqsatty túrde balaǵattaý (ózin - ózi órtirýge deıin jetkizý);
5. Qorlaý (zorlyq, uryp - soǵý).;
6. Ómir mánin joǵaltý;
7. Qarjy problemasy;
8. Densaýlyq problemalary
9. Dinge baılanysty fanatızm (sektalarda kóp kezdesedi);
10. Psıhıkalyq aýrýlar
11. Jeke ómirindegi sátsizdikter t. b. atap ótýge bolady.
Ózin - ózi ólige qıýǵa jaqyndyǵyn sózdik, qylyqtyq, sıtýasıalyq belgiler arqyly da bildiredi. Tikeleı sózder: Men ólim týraly oılaımyn”, “Ómir súrgim kelmeıdi”,“Ólgenim jaqsy edi” Janama sózder:“Men qashan ólgende, olar ókinetin bolady”, “Endi sizdiń qamqor bolmaı – aq qoıýyńyzǵa bolady”. jáne t. b sózderdi kóp qoldaný arqyly ózini - ózi ólimge daıyndap júrgenin ańǵarýǵa bolady. Kúıiný, jylaý, ómir belsendiliginiń jetispeýi, sheshim qabyldaı alý qabiletiniń joqtyǵy, januıasynan jáne jaqyn adamdarynan ózin oqshaýlaý, ishimdikti, esirtkini qoldaný mólsheriniń ósýi, tábetiniń bolmaýy nemese joǵarylaýy, tuıyqtyq, jeke isterin retke keltirý, táýekeldi qylyqqa talpyný, buryn óz - ózine qol jumsaý áreketiniń bolýy, kiná sezimi, ózin - ózi tómen baǵalaýy, sportqa jáne basqa isterge qyzyǵýshylyǵynyń joǵarylaýy, jeke gıgıena erejelerin saqtamaý t. b qylyqtar arqyly da, sonymen qatar jaqyn jáne súıikti adamynyń ólimi, mektepke baılanysty problemalar, áleýmettik oqshaýlaý, qalypty qarym – qatynasqa qabiletsizdik, psıhıkalyq aýrýdyń bolýy, ata – anamen kúrdeli daý-damaıdyń bolýy, baqytsyz mahabbat jáne t. s. s. sıtýasıalardyń saldarynan adam ózin - ózi ólimge qıýǵa daıyn bolatynyn biri bilse biri bilmeıtini aqıqat. Iaǵnı joǵaryda aıtylǵan belgilerdi ańǵarǵan boıda, qoǵamdyq dertke aınalǵan bul máselen de aldyn alýǵa bolady.
Búgingi tańdaǵy óte salmaqty máselege aınalǵan osynaý aty jaman dertti árkim árqalaı qabyldap, óz aldyna topshylaıdy. Biri – zamannyń ózgerýi dese, ekinshileri – áleýmettik jaǵdaıdyń qıyndyǵynan, ne bolmasa, densaýlyqtyń saldarynan dep tanıdy. Al keıbireýler tuqym qýalaýshylyq jolymen keledi desedi. Oılap qarasań, dene túrshigerlik jáıt. Rasynda, mundaı jaǵdaılarǵa adamdar túrli sebeptermen barady.
Shyǵysta «Bir kúndigińdi oılasań, kúrish ek, on jyldyǵyńdy oılasań, aǵash ek, júz jyldyǵyńdy oılasań, urpaǵyńa jaqsy tálim - tárbıe ber», degen qaǵıda bar. Bul jerde aıtaıyn degenim, eger árbir balaǵa jastaıynan jaqsy tárbıe berip, stereotıpke boı aldyrmaı, ómirdi baǵalaı bilýge úıretip ósirsek, mundaı qaıǵyly jaǵdaılarǵa tap bolmasymyz anyq. Bul rette balanyń boıynda patrıottyq sezimdi oıatyp, ómirge degen qulshynysyn arttyrý úshin nátıjeli ári túzý baǵyt - baǵdar berýimiz abzal. «Adam ómirge essiz bolyp keledi, esalań ómir súredi», dep adam ómirine qysqa ǵana «minezdeme» bergen Asqar Toqpanovtyń bul sózinen talaıdy ańǵarýǵa bolady.
Muhammed (s. a. ý.) paıǵambarymyz aıtqandaı.«Kimde - kim ózin temir qarýmen óltirgen bolsa, ol árqashan tozaqta sol temirdi kóterip júredi. Al kimde - kim ý iship óletin bolsa, ol adam tozaqta máńgi ý iship júretin bolady. Eger bireý ózin óltirmek bolyp taýdan qulasa, ondaı adam tozaqta máńgi quzdan qulap bara jatady».
Qalaı desek te, tilge tıek etip otyrǵan bul problemanyń sebebi óte kóp. Degenmen, musylman balasy úshin ózińe - óziń qol jumsaý aýyr kúná ekendigi esh kúmánsiz. Óıtkeni, jan – Jaratýshynyń adam balasyna bergen eń qasıetti amanaty. Óz ómirin qıý – sol amanatqa jasalǵan qıanat. Dinge senimi bar adam ómirdiń qıyndyqtaryn synaq dep biledi, ótkinshi dep qaraıdy. Árbir qıyndyqtan keıin, jeńildiktiń keletinine senedi. Jaratýshydan úmitin esh úzbeıdi. Sabyr etedi. Ómirdiń eń qıyn sátterinde de ózin óltirýge barmaıdy. Endeshe, ózin - ózi óltirýdiń sebepterin ómirdiń qıyndyqtarynan izdeý durys emes. Mundaǵy basty sebepti «senim» dep bilgen jón. Ómirdi - Jaratýshynyń bizge bergen úlken syıy retinde qabyldap, ar túrli soqpaq - soqpaq joldardyń qıynshylyqtaryna tózip, ár qıynshylyqtyń astynan bir jaqsylyq izdep, óz - ózimizdi ólimge qımaı, kersinshe tyǵyryqtan shyǵatyn jol izdep, ómirdiń qadirin túsiný ol bizdiń úlken paryzymyz.
Ómir taýsylmas qýanyshpen ótýi tıis. Basqa qandaı qaıǵy kelse de, ómirdi baqytty, qýanyshqa toly etýge bolady.
"Ólim aýzynda aıtylatyn bes ókinish" kitabynyń avtory Bronnı Vee kóptegen jyldar boıy ómiriniń sońǵy kúnderin aýrýhanada ótkizgen jandarǵa kútim jasaýmen bolypty. Sondaǵy ókinish pen óksikke toly sózderdiń qanshasyn estı júrip, ishindegi eń kóp aıtylǵan bes sózdi tizip alypty:
1. Ókinem, dostarymnyń qalaýyna jaǵyp, al ózimniń oıymdaǵydaı ómir súrýge batyldyǵym jetpeı kelgenine...
2. Ókinem, sonshalyqty kóp jumys istegenim úshin...
3. Ókinem, óz sezimimdi tanytýǵa batyldyq jetpegeni úshin...
4. Ókinem, dostarymnyń bárinen aıyrylyp qalǵanyma...
5. Ókinem, ózime baqytty bolýǵa erik bermegenim úshin...
Ólip bara jatqan jandarǵa bulardyń bári ókinish qana, al qanshama ómiri alda biz ben siz sıaqty jandarǵa jaqsy sabaq bolýy kerek!
Basqany bylaı qoıǵanda, adamnyń aýasy taza, sýy móldir, aspany ashyq, aıy men kúni ornynda, gúliniń hosh ıisi burqyraǵan jer betinde aıaq basyp júrýiniń ózi baqyt. Árıne, adam tek tabıǵat bergen syımen shektelip qala almaıdy. Adamǵa erkindik, demokratıa, materıaldyq jáne rýhanı baılyq kerek. Biraq olardy jasaý árkimniń óz qolynda. Iaǵnı tózýge múmkin bolmaıtyn jaǵdaıda da ómir súre bilý kerek dep bilemin.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Birqalypty jáne birqalypty emes qozǵalystar. Jyldamdyq.
