InfoHub Logo

Bul parsy menen Zakavkazdaǵy túrikterge maǵol túrikten kóp aralasqan. Rashıd-ad-dın sózinde Hýlagý ıaǵnı Álekeniń áskerinen ár on kisiniń ekeýin solarǵa qosty. Ol parsy menen Zakavkaz túrikteriniń rýlary mynalar – qajar, afshar, qashqaı, shahzııýın, bendellı, qarabórik, Allaberdi, qaraqoǵonly, janbeklý, uzanlý, abýlhasanlý, kengirlý, jerrýz, hojaálı, kellákól, shaıyhlý, baıat, qylysh, jalaıyr. Munyń ishindegi qajar – Qajar noıannyń násili deıdi. Ol Syrtaq noıannyń balasy Álekeniń áskerbasy edi.

SART
Bizdiń qazaqtar Túrkistannyń kúnshyǵys kúnbatysyndaǵy otyryqty túrik násilderin hám túrikshe sóılep túrik bolyp ketken tájikterdi bárin sart dep ataıdy. Bul sart degen óz aldyna bir el, ıakı bir atanyń aty emes. Bul sart degen at eń eski shejire kitap «Qudatqý bilikte» de bar, ol kitap 1070 jylǵa jaqyndaǵanda Qashqarda jazylǵan.
Bul sart degen ıaksart degen sózden shyqqan, ol Syrdarıanyń eski zamandaǵy aty edi. Sonda baryp ornyqqan el kim de bolsa, sart atanyp ketkendikten bolǵan. «Ózbek – sart» deıtuǵynbyz, ózimizden aıyrylǵan ózbek jáne tatar, qaraqalpaq degen el bar (ol tipti qazaq atanǵan soń aırylǵan), sondaı elderdiń bári de sol Syrdarıaǵa baryp ornyǵyp, burynǵy sart atanyp otyrǵandarmen birge sart atanǵan jáne qurama degen el bar, olar aqtaban shubyryndyda júre almaı qalǵan kedeıler. Rýlary – kereıýchi, shahrýhıa, buqa, muratalı, kereıit, baısý, qaraqytaı, qalaıbar, panǵaz (bular sartqa qosylyp egin salǵan).
Qurama ishinde tama, alshyn, jaǵalbaıly, qanjyǵaly, kereı, úısin, jalaıyr — bári de bar.

ÓZBEK
Bul ózbek degen Ózbek han atymenen atalǵan dep aıtylǵan. Áz Jánibek hanǵa erip, Shaǵataı násiline qaraǵan qazaqtar Maýranaharda otyryqty bolyp qalǵandyqtan ózbek atalyp qaldy. Onan basqa anyq qazaq edi. Bulardyń ishinde Joshyǵa qaraǵan maǵoldan da, tatardan da bar jáne Shaǵataıǵa qaraǵandardan da qosylǵandar bar. Bul ózbek rýlary – tuıaqly, onyń ishindegi rýlar – molla kesek, myrza kesek, mıtany (bular noǵaıdan). Jáne naıman, bul úsh rý – qostamǵaly, ýaqtamǵaly, sadyrbek. Bular «naıman hám qońyrattan bólingen qazaqpyz» deıdi. Jáne úısin úsh rý – oshaqty, kóztamǵaly, ergenekli. Jáne kóshshi, qataǵan (bulardy bekzat desedi). Jáne saraı, baǵryn ıýz, qyryq myń qytaı, qypshaq, qaraqalpaq, túrikmen, jalaıyr, dúrmen, túrik, mańǵyt, qańly, keneges, mısıt, ıaby, tama, merkit, allat, batash — osynyń bári ár jerden kelgender — ózbek atanyp otyrǵan.

NOǴAI
Ǵaısa paıǵambardan áldeneshe júz jyl buryn hýn, ıakı hýnný atanǵan qısapsyz kóp túrikter bir kezde Oral, Edil ar jaqtaryna jaıylǵan. Bastyqtary Atılla ólgen soń, olar qaıta Edil hám Kavkazǵa qýylǵan. Sol 5 hám 6-júz jyldardyń ishinde Vızantıa ıaǵnı Stamboldy buryn bılegen grek jazýshylary Prısk, Mınandır degender ol hýnnanyń taptary saraǵýr, onoǵýr, kotıǵýr, otıǵýr, bulǵar dep jazady. Bulǵardyń bir bólegi Dýnaıdyń ar jaǵyna ketken de, qalǵan hýnnalar Edil ortasynda hám Qamada hazar degen bir patshalyq jasaǵan. Sol hazardyń Iýsif degen patshasynyń jazyp qaldyrǵan hatynda hazardyń arǵy tegi – Iafet, ıaǵnı Iafastan degen. Oǵan Toǵarma Artfaly qosyldy deıdi. Toǵarmanyń on balasy – Oıýr, Taýrıs, Aýar, Ogýz, Ǵoz, Bızal, Tarna, Hozer, Zanýr, Bolǵa. Jáne sol Iýsiftiń hatynda «Bijnákter, ıaǵnı pechenekter qol astynda» dep jazǵan. Bul hatty perevot qylǵan – profesor Garkaýı degen kisi. Ol hazar handyǵy ıahýdı dinine kirip qýattanyp, 9-júz jyldarǵa sheıin turǵan. Munyń ishindegi Ǵoz degeni – qańly, qypshaq násilinen. Olar aqyrynda qaman, ıakı polovsy atanǵan. Aqyrynda qamandar qypshaq hám alshynmenen qosylyp, Joshy násiline qarap, Joshy násiliniń kóshpeli bir bólegi boldy.

Joshy ulysyna qaraǵan eldiń kóshpeleri Oral menen Kýbannan Dýnaıǵa sheıin kelgen kezde, Bereke hannyń nemere inisi Noǵaı hannyń atymenen Noǵaı atanyp júr edi. Ábilǵazy han shejiresinde Noǵaı degen han joq, men oılaımyn: sol Noǵaı atanǵan Joshynyń Shıbanı degen balasynyń Bahadúr degen balasy bolar. Bul Noǵaı atanǵan tatardyń kúnbatysyndaǵy 15-júz jyl ishinde Qyrym hanyna qarady. Sol tus kúnshyǵystaǵy noǵaılar Oral mańynda qalyp, bir bólek bolyp kórshi qazaqtardy qaratyp aldy Ábilqaıyr han kezinde.

Onan keıin uluǵ Muhamed, ıaǵnı Ormambet han ólip, noǵaılar kúshsiz tartqan kezde, 17-júz ishinde noǵaıdyń kóbi Shyńǵystan qashyp, buryn Edilge kelgen torǵaýytqa qarap qaldy. Bir bólegi Qyrymǵa qarap ketti. Onan keıin noǵaılar handarynyń atymenen, ıakı rýlary hám jerleriniń atymenen ártúrli atalyp ketti. Mysaly, Edil mańyndaǵy toǵyz rý noǵaılar – mańsur, oraq, mamaı, qasaı, ordamambet, toǵyz, edeshik, edısan, janbaılyq hám eski bı násilinen qarashy degen. Munyń rýlary – shyryn, baryn, arǵyn, qypshaq jáne olarǵa Saqypgereı han noǵaıdan mansur hám sejıýt degendi qosty.

Tavrıcheskıı gýbernanyń Qyrym ýeziniń spısoginde 1865 jylda jazylǵan. Sonda arǵyn, qońyrat, qypshaq, alshyn, qańly, alash, tama, kereıit, ońǵar naıman, qart qazaq, kúshik toqsaba degen taptar árbir jerde bar.
1783 jyly Qyrym orysqa qaraǵannan keıin Qyrym noǵaılary Stambolǵa qaraǵan túrik ishine kóshe berdi. Sóıtip kóshkender de kóbeıip, 500 myńdaı jan túrikke ketti.

Astrahan tatary, Edil aıaǵyndaǵy kondýrlar «noǵaıdyń qasbolat-qasaı degenimiz» deıdi. Onysy Noǵaı hannyń balalary bolsa kerek. Onyń rýlary – as, tóbet, naıman, jaǵalbaıly, mańǵyt, ergenekli, kereıit. Bul kondýr tatardy torǵaýyttyń Dondúk ambý degen hany Kýbannan alyp kelip ornyqtyrǵan. Osy kúnde Kavkaz mańynda jáne noǵaılardan buryn ornyqqan qumuq, qarashaı degen el bar. Olardy Klaprot «jartysy hazar, jartysy noǵaı» deıdi.

Jáne ol Stavropoldaǵy noǵaı ishinde biraz ǵana túrikmen bar jáne Qazan, Sımbir, Samar, Sarataý, Orynbor gýbernıalarynda chýash degen halyq bar (muny arab jazýshylary býrtas dep jazady). Burynǵy túrikmen menen chermis qosylǵannan shyqqan halyq, tiliniń eski túrikten az bólegi bar.

Jáne Ertis penen Ob arasynda Barabyn degen tatar bar. Olar túrik pen ýgordyń aralasqanynan shyqqan. Onyń rýlary – terene, tary, baraba, kolýba, lonǵa, sol, qarǵaly.

Jáne Sibir tatary deıtuǵyn Toboldyń ár okrýginde tatar bar. Olar 15–16-júz jyldar ishinde noǵaı menen qazaqtyń tórelerine erip kelgender hám saýdamenen kelgen buharalyq sarttar, jerdi orys alǵanda turyp qalǵan. Tar okrýgindegilerdiń rýy – týraly, aıaly, kórdik, sarǵat. Tobyldaǵysynyń rýy – kórdak, estek, toǵýz, shýalshyq, ıasqalba. Bulardyń da kóbi – bizdiń ózbek, sart.

BASHQURT
Bashqurt burynǵy zamanda fıno-ýgor halqymenen aralasyp ketken túrik násili dep arab jazýshylary aıtady. Olar 1723 jyly «Aqtaban shubyryndydan» soń qazaqtan bólinip baryp, ondaǵy tatarlarmen aralasyp ketken. Bashqurttyń taptary – mınskıı (bul myńǵyt degen qalmaq bolyp qalǵan, toǵaıly eli atanǵan tatardan) jáne tabınskıı (bul kishi júzdegi tabyn, qypshaq, tama, qytaı, kereılerden) jáne tazdar, qyrǵyz (bular ýgro-fın násilinen) jáne qalǵan taptary – ıormatın, borzın, ósirgen, tańǵaýyr, kúdeı, tanıp, aıly, qýaqan, qarshy, qaıly, ıeldat, toǵyzdar, ıenı baılar, dýan, erimti, gaıten, shóben noǵaılar, sarttar, merkıt, saraly, aılan, zýran, bollar, ýran, ýanysh, meshır, tıltın, baqaı, arlar, sarysh, baıuly (kishi júzdiń), túrikmen, sartaı. Osy joǵarǵy attarǵa qaraǵanda, bashqurttar qazaq ekenin hám ár rýdan qosylǵanyn bilersiz.

QALMAQ HÁM TELEÝİT
Osy kúndegi Altaı, Saıan, Tannýola taýlaryndaǵy halyqtar – burynǵy túrik násili jáne túrik bolyp ketken Samaıyd halqynan aralasqannan hám eski tele, ıakı dınlın dep atalǵan jurttan. Sharysh ózendegiler, Katonıdegi hám Telet kólindegi Altaı túrikterin orystar qalmaq deıdi. Bizdiń qazaq bileýit qalmaq deıdi. Olar ózderin Oırat deıdi. Keıde Altaı kishi deıdi. Basqaýıshdaǵylar ózderin Olan deıdi. Sholsmandaǵylar ózderin Teles deıdi. Sol qalmaqtar — bizdiń qazaqpen jaqyn tuqymdas el. Qalmaq degen «qalǵan» degen sózden dep joǵaryda aıtyldy. Onyń rýlary – arǵyn, naıman, qypshaq, kereıt, merkit, qan, mondýs, ara, totosh, shapty, tonshon, almat, kebek, qodý, paılaǵas, aıttas, qurtty, saqal, teles, aıdaq, qyrǵyz, soıýn, mońǵol, sart. Tilderi eski túrikshe, biraq mońǵolǵa kóp qaraǵandyqtan maǵol tili qosylǵan.

Jáne sonda Teleýit degeni bar, olar ózderin teleýıt, ıakı qara qalmaq desedi. Olardyń bastyǵy orys áskerimenen neshe mártebe urysyp, bir kezde aýyp, oranhaı ishine baryp, oıratqa qarap ta turǵan. Qalmaqtar olardy tóleńgit deıdi. Olardyń rýlary – tóre, ushý, merkıt, aqtýmat, qaratumat, qypshaq, naıman, sart, shorys, torǵýl, mońdýs, qoshqar, totýsh, porýt, shalman.
Jáne olarǵa aralasqan ashkeshtim degen el bar. Onyń rýlary – aıýtı, tórt as, shyńǵys, an, muryndyq, horyq, qarǵa, qý ara.
Bulardyń teleýit atanǵan sebebi, tipti eski zamanda túrikterdiń tele degen tabynyń aty, «tılý», «dýlý» dep ár túrli jazylǵan. Sol tele degen atpen atalyp qalǵandyqtan (tıle – «ot» degen sóz) «teleler», sonan «teleýit» atanǵan. Osyndaǵy han Tóleńgit degen hanǵa jıylǵannan basqa anyq tóleńgit degen el — osy tileýit qalmaqtan shyqqan el.

TÚRİKMEN
Bul túrikmen degen el eski túrik násilinen. Bulardyń arǵy atasy týraly aıtylǵan ár túrli sóz kóp, olaı da bolsa kóbiniń qısyny baıaǵy Oǵýzhannyń násilinen bolsa kerek. Túrikmenniń basty rýlary jeteý:

1. Shaýdýr hám ámirleri. Bular 16-júz jyldyń ishinde qalǵan túrikmenniń adaly degen taptan. Bular osy kúnde Hıýaǵa qaraıdy. Bulardyń rýlary – abdal, ókder, bozashy, esenlý, qarashaýdyr, burynshyq, shaıyh.
2. Basty rý – ıamýt. Bular Gýrgene ózeninde orys, parsy, Hıýa úsheýine úsh bólinip qaraıdy. Munyń rýlary – atabaıtana, japarbaı, sharıfchony, ógirjaly gereı.
3. Úlken taby – goqlan. Bular Terek ózeninde, parsyǵa qaraıdy.
4. Úlken taby – Teke. Bul Zakaspıı oblysynda ahal, teke, Merv jeriniń aty. Ahal tekeniń rýlary – kókshe, salyq, ıasman, merish, qońyr hám usaqtary bar. Márý tekeniń rýlary – toqtamysh, ótemish. Toqtamyshtan – bek, ýákil. Kóksheniń rýlary – qan, qońyr, akvekıl, qaravekıl. Ótemish rýlary – Sıchamaz, bahshy.
5. Úlken taby – saryq. Marhaba ortasynda turady. Qazirgi onyń rýlary – qańlybash, harasany, galıshah, sohty, baırash.
6. Úlken taby – salor. Bul Oǵýzhannyń nemeresi. Munyń rýlary – ıaalaýash, qaraman, anabılegi.
7. Úlken taby – Ersary. Amýdarıada, Charjaý mańynda, onyń rýy – bordalyq, kerki.
Zakaspıı eski oblystyń 1890 jylǵy obzorynda «túrikmen – Oǵýzhan násilinen, Salordyń balasy Husaıyn hannyń balalary» deıdi. Galkın degen kisiniń sózine qaraǵanda, «baıaǵy maǵol hannyń balasy Ozhan, sonyń eki balasy — Esenhan, Súıinhan degenniń násili» deıdi. Barýn, Býda degen – Oǵýzhannyń parsydan alyp kelgen Ek degen kúńnen týǵan eki balasy. Iaýmýd Kohlanniń násili hám teke de qul deıdi. Jáne keıbir sózde bizdiń arǵyn ishindegi súıindik, begindiktiń aty shyǵady, teginde Oǵýzhan násili ekeni ras.

IAKÝT
Iakýt degen halyq – manjýrıa tilimenen ıaký dep ataǵannan, eski túriktiń saqa degen taby. Sonan saǵaı atanǵan tatarlardan shyqqan el. Bular orys qolastynda eń kúnshyǵys jaqtaǵy shette, Lena ózeniniń basynan Ohot teńizge sheıin, kúnbatysy Enıseı sýynyń aıaǵyna sheıin, olar ózderin saqa deıdi. Olar oryssha Batılınskıı hám Ellı dep eki bólip aıtylady. Basynda Krasnoıarskıı tatardan, ıaǵnı saǵaılardan kelgen Omýǵaı baı menen Ellı degenniń násili. Basynda Omýǵaı baı kelip han bolyp turǵanyn estip, Ellı degen kelip, Omýǵaıdyń bir qyzy soǵan tıgen soń Omýǵaı qyzyna ókpelep, jasaý ornyna bir jaman bıe beripti. Artynan Ellı baıyp, kóp balasy bolypty. Prıklonskıı degen jazýshynyń sózinshe, Omýǵaı baıdyń jalǵyz balasy – Baraǵaı (Batıla, Keltaǵaı, Tobýq degen). Onyń násilinen Baıaǵantaı ulysy boldy. Ellıdiń alty balasy bolǵan – Labynǵa sýrýk (eń buryn shaman, ıaǵnı baqsy bolǵan osy edi), ekinshi balasy – Hadat Haǵalas degen (Hanǵalas ulysy sonyń násili), úshinshi balasy – Júnjaǵlydan Batorús ulysy boldy, tórtinshi balasy – Molýtoı Orhonnan Megın ulysy shyqty, besinshi balasy – Dılı Darhan, onyń eki balasy – Borǵýnjarta, Sordahdobson. Bulardan Borǵýn, Dobson ulystary boldy, altynshy balasy – Hatan Hatamalaıdan Nam ulysy shyqty. Bul ıakýttardyń ol jerge kelgeni 1200 jyldardyń ishinde bolsa kerek. Rýlaryn bes aǵaýys dep te atap, keıde jon deýshi edi. Jonnyń maǵynasy oryssha «narod», bizshe «halyq» degen sóz. Eski zamanda ıakýttardyń árbir tabynyń urandary, tańbalary bolsa kerek, biraq bul kezde umytylǵan, sóıtse de umytylmaı tabylǵany: Kolmskıı ıakýttyń urany – barılas (ıaǵnı búrkit) jáne árbir urandary – sasyl (ıaǵnı túlki), ese (ıaǵnı aıý), shelbin (ıaǵnı sholpan), is (ıaǵnı ish), taraǵaı (ıaǵnı taz) jáne sondaı urandary kóp bolǵan.

ORANHAI
Bul oranhaılar qytaıǵa qaraıdy, olar úlken Kimkimshikte, Qosakólde, hám Tannýola taýynyń oń tusynda júredi. Olar ózderin toba dep ataıdy. Áli kúngi túriktiń eski tilimenen sóıleıdi. Tómengi hoshyttaǵy, ıaǵnı bolystaǵylary: hozýt degeni – Qosakólde, halýsh, erket, hasýt, arǵymaq degender – Tannýolada, oıyn, erhat, sýıýn, shýda, saljaq degeni – Úlken Kem ózeninde jáne saljaq qyrǵyz, qol baıǵara degenderi – Bıkim ózeninde, Aqshyda, Qarashyda, tuzshy, kimshik, qashqý, erǵyt, saıa muńǵýsh, qaramuńǵush, kedeurjaq, ondar, ǵabalyq – bular Saıan Noıan hoshytynda (ıaǵnı bolysynda), kolot, soıyn, qaratuljaq, qýjigit, sarqylar, tońǵaq, hýolar, qarasal, adın tollýsh, tomat, qyrǵyz, madı, chyjýda – bular Kimkimshikte, Dýana hoshytynda.

Jáne Qyrǵyznur menen Obsanýr degen eki kóldiń arasynda túrikshe sóıleıtuǵyn bir el bar. Ony maǵoldar hoton deıdi. Bular túrikten qalmaqtar tutqynǵa alǵandarynyń násili. Qalmaqtyń aqsúıek tórelerine egin salyp beredi. Ózderi kóshpeli, osy kezde Dúrbittiń ýań tóresiniń eginin salady.

---