InfoHub Logo

Pedagogıka ǵylymynda tárbıe men oqytýdyń maqsaty men mindetteri     

Jospary 

1. Tárbıeniń maqsaty jáne qoǵam damýy.
2. Jeke tulǵany jan-jaqty úılesimdi damytýdyń mańyzy.
3. Jeke tulǵany jan-jaqty damytý mindetteri.
4. Jeke tulǵany jan-jaqty úılesimdi damýy áleýmettik-pedagogıkalyq másele.
5. Jekeadamnyń sanasyn qalyptastyrý.
6. Tárbıe ádisteri.
7. Tárbıe ádisteriniń  túrleri jáne olardy toptastyrýdaǵy qajettilik.
8. Tárbıe ádisterin tańdap alý sharttary.
9. Qoǵamdyq minez-qulyqty qalyptastyrý, is-áreketti uıymdastyrý  nemese  jattyqtyrý ádisiniń mańyzy.
10. Minez-qulyqpen is-áreketti yntalandyrý nemese madaqtaý, jazalaý ádisteriniń mańyzy.                    

Maqsat - bul ǵylymı túsinik, ol belgili bir árekettiń túpki nátıjesinseziný dep túsiný kerek. Ony oıdan shyǵarýǵa bolmaıdy.  

Maqsat - belgili bir mejege qol jetkizýge baǵyttalǵan árekettiń oı-sanadaǵy kórinisi. Maqsat tikeleı mindet retinde is-qımyldy baǵyttap, rettep otyrady.  ...Maqsat adam sanasynyń belsendi jaǵyn bildire otyryp, obektıvti zańdarǵa, qorshaǵan ortanyń jáne sýbektıvtiniń naqty múmkindikterine  saı kelýi kerek, sonda ǵana adamdardyń nysanaly qyzmetinde azattyq pen qajettilik arasyndaǵy dıalektıkalyq qarym-qatynas kórinis tabady. Maqsat shyndyqty júzege asyrý úshin qajet belgili quraldarmen birlese is-qımyl jasaǵanda ǵana ony ózgerte  alatyn kúshke aınalady. Maqsat keleshektegi, taıaýdaǵy tikeleı, jalpylama, jeke, aralyq jáne túpki maqsattarǵa bólinedi.

Orystyń uly synshysy V.G Belınskıı «Adamdy tabıǵat jaratqanymen, ony ósirip, tárbıeleıtin-qoǵam»,-dep óte oryndy aıtqan. Pedagogıka ǵylymynda tárbıe men oqytýdyń maqsaty jáne mindetterin qarastyrǵanda ony árqashanda qoǵammen  birlikte, qoǵamdyq qubylys retinde, qoǵamnyń talaptarymen baılanysty qarastyrady. Tárbıe men oqytý qoǵamdyq kategorıa retinde onyń talaptaryn obektıvti túrde bildiredi. Iaǵnı, «tárbıesiz qoǵam, qoǵamsyz tárbıe ómir súrmeıdi»- degen qaǵıdaǵa súıensek, onda tárbıeniń maqsaty qoǵamnyń maqsatymen birlikte bolady. Sondyqtan  da qoǵamdaǵy tárbıeniń qyzmeti qoǵamnyń maqsatyn, talap-tilekterin is júzine asyrý bolyp tabylady. Bul talaptar ár kezde qoǵamdaǵy óndirgish kúshter  men óndiristik qatynastardyń damý dárejesimen  baılanysty anyqtalady. Olaı bolsa «Tárbıedegi maqsat  adamdy, hám sol adamnyń ultyn, assa barlyq adamzat dúnıesin  baqytty qylý. Ult múshesi árbir adam baqytty bolsa, ulty baqytty. Adamzat dúnıesiniń múshesi árbir ult baqytty bolsa, adamzat dúnıesi baqytty. «Tárbıedegi maqsat-adam degen atty qur jala qylyp japsyrmaı, shyn maǵynasymen adam qylyp shyǵarý.»       

Qoǵamnyń materıaldyq negizi men ıdeologıasynyń ósýi ártúrli qoǵamdyq-ekonomıkalyq formasıanyń almasýyna yqpal etedi. Ol óz aldyna tárbıe men oqytýdyń maqsat-mindetterin, onyń mazmuny jáne ádisteriniń ózgerýine de sebepshi bolady. Bizge málim, erte zamandaǵy pedagogtar áreketinde tárbıeniń maqsat-mindetterin belgileýde ortaq pikir bolmaǵan. Ol negizinde 2 baǵytta órbigen. 

1. Progresıvtik ıdeıa-jalpyǵa birdeı bilim bere otyra jeke basty jan-jaqty, úılesimdi damytý.                                                     
2. Reaksıalyq ıdeıa-ústem taptyń múddesin kózdep, din men ıdealısik fılosofıanyń teorıalaryn ýaǵyzdady.

Búgingi tańda qoǵamnyń jańy satyǵa, jańa sapalyq jaǵdaıǵa kóterilýi elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq salasynda jańa mindetterdi, jańa talaptardy sheshýdi júktep otyr. Egerde qoǵamnyń áleýmettik salasynda qaıta qurý mindeti júktelse, ıaǵnı, ol jalpy orta bilim jáne tárbıe beretin mekemeler aldyna jańa satydaǵy sapa jaǵynan jańa mindetterdi sheshýdiń obektıvtik qajettiligi týyndaǵanyn kórsetedi.

«Pedagogıka ǵylymy tárbıeniń maqsatyn jeke adamdy jan-jaqty damytý, ádiletti qoǵamdy óz qolymen quratyn jáne ony qorǵaı alatyn azamat etip tárbıeleý dep qarastyrylady. Tulǵany jan-jaqty jetildirip, damytý uǵymy-oqý men jastardyń praktıkalyq eńbeginiń  tikeleı baılanysy, deneniń jáne aqyl-oı damýynyń birtutastyǵy» 

Jeke tulǵany jan-jaqty damytý ıdeıasy ertedegi Grek memleketinde paıda bolyp, ótken dáýirdegi aldyńǵy qatarly progresshil oıshyldary tereń tolǵantqan. Pedagogıkalyq jáne fılosofıalyq eńbekterden «jan-jaqty damytý» ıdeıasy týraly kózqarastar qaıta órleý dáýirinen  bastaý alǵan /XV-XVIǵ.ǵ/. Olardyń negizinde dene jáne rýhanı sulýlyqtyń úılesimdi damýy, jetýi-tek adamdardyń ónermen, gımnastıkamen aınalysýy.

Arıstoteldiń kózqarasynda - dene, adamgershilik jáne aqyl-oı tárbıesi tulǵanyń jan-jaqty damýy retinde qarastyrsa, qaıta órleý dáýirindegi gýmanıser Vıttorıno da Feltre, F.Rable, M.Manten, E.Rotterdamskıı jan-jaqty ıdeıasyn damyta otyryp, tulǵanyń «estetıkalyq damýy» qajettiligine nazar aýdardy. Keıinnen jeke tulǵanyń jan-jaqty úılesimdi damýy jaıynda pikirler sosıal-ýtopıster Tomas-Mor, T.Kampanella, R.Oýen, Sen-Sımon eńbekterinde de durys kózqarasqa ári tolyq mazmunǵa ıe boldy. Olar qoǵamnyń barlyq músheleri qatysqan «eńbek pen oqytýdyń birligin» jan-jaqty damý dep qarastyrdy. Biraq ta qanaýshy tapqa bólingen qoǵam jaǵdaıynda bul oıdy júzege asyrý múmkindigi bolmady. Sondyqtan da bul arman «ýtopısik» sıpatta qala berdi.

XVIIǵ fransýz fılosof-aǵartýshylary Gelvesıý jáne Dıdro eńbekterinde bul oıdyń negizine «aqyl-oı men adamgershilik tárbıesin» qarastyrady. J.J Rýsso bul pikirge tereń taldaý jasap, tabıǵatpen durys qarym-qatynas jasaı biletin barlyq balalardy eńbekke tartý qajettigi jaıynda óz pikirin ýaǵyzdaıdy.

Jan-jaqty damytý ıdeıasyn orystyń revolúsıashyl-demokratıalyq pedagogıkasynyń negizin qalaýshylary N.G Chernyshevskıı men N.A Dobrolúbovtar da qoldady. N.G Chernyshevskıı tárbıeniń maqsaty jaıly-qoǵamdyq ıdeıa jaǵynan ustamdy, kúres adamyn, revolúsıonerdi tárbıeleý, halyq múddesin oılaıtyn «azamattyq isterge» aralasa alatyn, adal nıetti adamdar tárbıeleý dep jańa qoǵam úshin kúreskerlerge qajetti qasıetter jóninde óz kózqarasyn bildirdi.

Markstik fılosofıanyń negizin qalaýshylar K.Marks pen F.Engels tulǵanyń jan-jaqty damýy jaıly pikirlerinde «aqyl-oı» tárbıesimen «dene» tárbıesin birlikte qarastyryp, jastardyń praktıkalyq qyzmetin «tehnıkalyq oqýmen» ushtastyrdy. Tárbıeniń maqsatyn qoǵam damýymen birlikte qarastyryp, qoǵamdaǵy óndiris kúshteriniń damý zańdylyqtaryna tereń taldaý jasap, qoǵamdaǵy eńbek bólinisiniń birjaqtylyǵy, adam balasynyń birjaqty damýyna áser etkenin, eńbek tárbıesi men aqyl-oı tárbıesiniń  alshaqtyǵy taptyq qoǵamda tárbıe maqsatynyń sıpatynda eki jaqty aıyrmashylyqtyń bolǵanyn óz dáýirinde ǵylymı túrde dáleldep berdi. Sonymen qatar, olar barlyq jastaǵy adamdarda qabilit, talant nemese dene tárbıesi birkelki damymaıtyndyǵyn aıta kele, ol úsh»n jas óspirimderge birdeı jaǵdaı týǵyzý qajettigine asa nazar aýdardy.

K.Marks pen F.Engelstiń pikirlerine tereń taldaý jasap, Lenın adam balasynyń boıyndaǵy talanttyń syryn ashyp, oǵan jaǵdaı jasaıtyn kúsh «mektep» ekendigine, tulǵany jan-jaqty damytýda mekteptiń negizgi qural bolatyndyǵyna kóz jetkize dáleldedi.                             

Qoryta aıtqanda, tulǵanyń jan-jaqty damýyna arqaý bolatyn M.Jumabaevtyń aıtqan «Tárbıedegi maqsat - adam degen atty qur jala qylyp japsyrmaı, shyn maǵynasymen adam qylyp shyǵarý» degen pikirine qosyla otyryp, ol ýshin árbir tulǵanyń ózine tán adamı qasıetterin qalyptastyryp, derbes erekshelikterin jan-jaqty ári úılesimdi damytý qajettiligine saı.                                                                   

Jeke tulǵanyń jan-jaqty damýyn qalyptastyrý degenimiz:

- otanyna berilgendikti, onyń bostandyǵy men táýelsizdigin qorǵaýǵa daıyndyǵyn, beıbitshilik úshin, halyqtardyń dostyǵy men yntymaǵy úshin, eńbekshilerdiń baqyty úshin arnaýly daıarlyqty tárbıeleý.

- ǵylym, mádenıet, tehnıka salasyndaǵy bilimder júıesin jáne óndiristi uıymdastyrýdyń damý jaǵdaılaryn ıgere bilýin tárbıeleý.  

- adamgershilik qasıetterdi barynsha qurmetteýshilik, adamdarǵa degen qamqorlyq jasaý jáne olarǵa iltıpatpen qaraýshylyq, joldastyq pen adaldyq, shynshyldyq, jaýapkershilik sezimderge tárbıeleý.

- eńbekte adal qarym-qatynasyn, qoǵam ıgiligi úshin materıaldyq óndiris salasynda eńbek etýge daıar bolýy, eńbek etý qajettiligin túsinýge, eńbek adamyn qurmet etýge tárbıeleý.

- ásemdikti barynsha sezine bilýdi, shyn kóriktilikti jasandylyqtan ajyrata bilýdi, mýzykaǵa, ónerge, ádebıetke yntasyn únemi jetildirýge talpynysyn, qushtarlyǵyn, tabıǵatty súıýge tárbıeshilerdi tárbıeleý.

-  densaýlyǵy myqty jáne dene qurylysy jaqsy damyǵan, dene shynyqtyrýmen únemi shuǵyldanatyn adamdy tárbıeleý.                            

- tabıǵatty qorǵaý, onyń baılyǵyn kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý, adam ómiriniń bastaýy-jer, sý, aýa, ań, ósimdikterdi baǵalaý, qasterleý, saqtaý rýhynda tárbıeleý t.s.s

Árbir mektep muǵalimniń aldynda, mine osyndaı oqýshy tulǵanyń balalyq, jastyq jáne jasóspirim shaqtarynda júzege asyrýdyń mańyzy erekshe.

Tulǵany barlyq jaǵynan damytyp tárbıeleý, jas urpaqty qoǵam qurylysyna belsene qatysýǵa ázirleý mindetteri mektep arqyly júzege asyrylady. Mektepte bilim jáne tárbıe alý barysynda jas túlekterdiń aqyl-oıy damıdy, adamgershilik qasıetteri qalyptasady, oı eńbegine tóseledi, rýhanı ómir baılyǵyn meńgeredi, estetıkalyq sezim, talǵamy artady. Soǵan sáıkes mektep tárbıe berý isin birińǵaı maqsatty, júıeli túrde uıymdastyrylýyn qamtamasyz etedi.

Tárbıe maqsatyna saı bul máselelerdi uıymdastyrý nemese júzege asyrý «tárbıeniń salalary» aqyl-oı tárbıesi, azamattyq tárbıe, adamgershilik tárbıesi, estetıkalyq jáne dene, ekologıalyq t.b kóptegen tárbıe mindetterin júzege asyrý negizinde atqarylady. 

1. Halyqqa bilim berý júıesin únemi jetildirip, damytyp otyrý.                     
2. Oqý-tárbıe beretin  mekemelerdiń materıaldyq-tehnıkalyq  bazasyn únemi jaqsartyp otyrý.
3. úndizgi jáne syrttaı oqý oryndarynyń júıesi arqyly, ózdiginen bilim alý jolymen de jastardyń bilim alýy úshin keńmúmkindikter berý.
4. Mádenı-aǵartý mekemeleriniń júıesin qurý: klýbtar, mádenet saraılary, kitaphanalar, lektorıılar t.b utymdy uıymdastyrý.
5. Jastardyń densaýlyǵyna qamqorlyq jasaý, olardyń jappaı dene tárbıesimen kún saıyn aınalysýyn nasıhattaý, múmkinshilikjasaý.  Sport seksıalaryn uıymdastyrý, sport zaldaryn qajetti jabdyqtarmen qamtamasyz etý.                                                                       
6. Halyqtyń ál-aýqatyn, turmys-jaǵdaıyn, materıaldyq ahýalyn jaqsartý.
7. Tárbıe prosesinde halyqtyq pedagogıkany keninen paıdalaný. Aǵa urpaqtyń áleýmettik tájirbıesin meńgertý.  
8. Jastardyń bos ýaqytyn,demalysyn tıimdi uıymdastyrý, ózderi qalaǵan shyǵarmashylyq jumystarmen aınalysýǵa barynsha qoldaý kórsetip, jaǵdaılar týǵyzý.
9. Tárbıeshilerdiń bilim dárejeleri men sheberlikterin únemi jetildirip otyrý qajet.             

Osy máselelerdi ómir talabyna saı uıymdastyrý, jas urpaqty «úılesimdi» etip tárbıeleýdiń negizi  bolady. Jeke tulǵany barlyq jaǵynan qalyptastyrýda tárbıe salalarynyń mindetterin  júzege asyrý, olardyń birligi men ózara baılanysyn qamtamasyz etýdiń mańyzy zor. Sebebi, jeke tulǵanyń qasıetteri jeke dara bolyp qalyptaspaıdy. Kerisinshe, olar árdaıym bir mezgilde, tutastyq prınsıpine saı qurylady. Sondyqtan da tárbıe prosesin  josparlaý, onyń mazmuny men ádisterin, sondaı-aq nátıjesin júıeli esepke alý, baǵalaýdyń birligin qamtamasyz etý, ıaǵnı tárbıe qyzmetiniń barlyq býyndarynyń birligin, ózara baılanysyn qamtamasyz etý ásirese mekteptiń osy baǵyttaǵy jumystarynyń negizgi bir býyny bolyp eseptelinedi.

Keńestik pedagogıkanyń alǵashqy qalyptasyp damý kezeńderinde tárbıe teorıasynyń jalpy negizderin jasaýǵa, onyń negizgi mazmunyn, prınsıpterin, formalary men ádisterin ashyp kórsetýge bayttalsa, 30 j bastap tárbıe berý qyzmetiniń jeke túrlerin, aqyl-oı, qoǵamdyq-saıası, adamgershilik, estetıkalyq, ateısik, eńbek tárbıesi erekshe mańyzǵa ıe bolyp, olardyń qyzmetin jeke-dara zertteý,taldaý jumystaryna erekshe nazar aýdarylydy. Degenmen de olardyń qyzmeti bir-birinen oqshaý qarastyrylady. Iaǵnı, pedagogıkalyq ádebıetterde tárbıe berýge «fýnksıonaldyq» turǵydyn qaraý keń jaıyldy. Tulǵany birtutastyq prınsıpke alý tolyq qarastyrylmady. Jan-jaqty úılesimdi damyǵan  adam  dep-óziniń  boıyndaǵy rýhanı baılyqty, moraldyq tazalyqty jáne dene jaǵynan jetilgendikti úılestire, ushtastyra bilgen, sana-sezimi joǵary, ómirdiń túrli salalarynda belsendi qyzmet etýge qabiletti, izgilengen jáne áreketshil tulǵa.  

Jeke  tulǵanyń jan-jaqty úılesimdi damýy halyqqa bilim berý men kásiptik daıarlyq júıesin úzdiksiz jetildirýdi, teorıalyq bilimdi ónimdi eńbekpen, qoǵamdyq ómirmen únemi baılanystyryp otyrýdy mindetteıdi. Mundaǵy maqsat-óskeleń jas urpaqty qoǵam jumysyna belsene qatysýǵa ázirleý. Tulǵanyń adamı qasıetterin barlyq jaǵynan damytý, onyń tek jeke basynyń qajettiligin ǵana qamtamasyz etýdi kózdemeýdi, sonymen birge, ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamnyń múddesin de qorǵaıdy.

Qaıta órleý dáýirinen bastaý alǵan tárbıe maqsaty árbir jeke tulǵany jan-jaqty qalyptastyryp, damytý máselesi keńestik dáýirde úlken mańyzǵa ıe bolǵanymen, «sosıalızm» kúrdeli máseleni sheshýde tek berik negiz qalady. Osy másele eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq salasynyń órleýimen tyǵyz bolǵandyqtan, áleýmettik salada materıaldyq-tehnıkalyq bazanyń jetkiliksiz damýy oǵan birden-bir dálel.

Tárbıe ádisteri - tárbıe prosesiniń mańyzdy ári óte kúrdeli quramdas bóligi. Sebebi,  tárbıeniń maqsat pen mindetterine saı onyń mazmuny tek ádisterdi  qoldaný barysynda júzege asady. Tárbıe ádisteriniń kózdeıtin  maqsaty-tulǵanyń adamgershilik qasıetterin qalyptastyrý, sonyń negizinde olardyń áreketterin uıymdastyrý.

A.S Makarenko tárbıe ádisterin psıhologıalyq turǵydan ony balanyń jeke basyna janasýdyń,yqpal etýdiń quraly retinde qarastyrsa, V.A Slastenın, Iý.K Babanskııdiń pedagogıkalyq eńbekterinde ony tárbıeshiler men tárbıenelýshilerdiń is-áreketteriniń ózara baılanys tásilderi dep sıpattaıdy. T.A Ilınanyń «Pedagogıka» atty oqýlyǵynda tárbıe ádisterine anyqtama tárbıeshiniń oqýshylardyń boıyna sosıalısik kózqarasty jáne minez-qulyq ádisteri men daǵdylaryn qalyptastyrý maqsatynda olardyń sanasy men erik kúshine yqpal etý tásilderiniń jıyntyǵy retinde tujyrymdalǵan.

T.E Konnıkovtyń anyqtamasy boıynsha tárbıe ádisteri-bul pedagogıkalyq jumystyń tásilderi men joldary arqyly tárbıe maqsatyna jetý dep qorytyndylaıdy. 

- jeke basqa yqpal etý quraly.

- tárbıeshiler men tárbıelenýshilerdiń is-áreketiniń  ózara baılanys tásilderi.

- tárbıeniń maqsatyna saı oqýshylardyń sanasy men erik-kúshine yqpal etý tásilderiniń jıyntyǵy.                       

- tárbıe maqsatyna jetý joldary retinde qarastyrylǵanyn baıqaımyz.       

Tárbıe tásili tárbıe ádisine táýeldi bola turyp, onyń áreketin,tárbıelik mánin anyqtaıdy.                                                              

Tárbıe yqpalynyń nátıjeli bolýy tárbıe quraldaryn durys qoldaný, tańdaı bilýge de baılanysty. Tárbıe ádisteriniń quraldaryna kórneki jáne tehnıkalyq quraldary, beıne sýretter, taspa tabaqtary, syzba jumystary, ádebıetterdi jatqyzýǵa bolady.                                  Tárbıe ádisteri dep - tárbıeniń maqsat-mindetterine saı oqýshylardyń sanasy men erik-kúshine yqpal etý, jaǵymdy minez-qulyq normalaryn qalyptastyrý jáne osy baǵytta olardyń is-áreketterin uıymdastyrý, yntalandyrýdaǵy tárbıeshiler men tárbıelenýshilerdiń ózara birlesken áreketterinde qoldanatyn amal-tásilder men quraldarynyń jıyntyǵy.

- Ádisterdiń alýan túrliligi olardy tıimdi paıdalaný jáne tulǵaǵa jasalǵan yqpaldyń  nátıjeli bolýyn qamtamasyz etý maqsatyn kózdep, olardy toptastyrady. Árbir ádistiń ózine tán belgileri, ereksheligi, mindeti, bir-birimen baılanysy da toptastyrýdy, jikteýdi qadet etedi. G.I Shýkınanyń «Pedagogıka» oqýlyǵyndaǵy tárbıe ádisteri                      

1. Jeke adamnyń sanasyn qalyptastyrý                                                         
2. Qoǵamdyq minez-qulyqty qalyptastyrý is-áreketti uıymdastyrý                
3. Minez-qulyq pen is-áreketti yntalandyrý V.A Slastenın boıynsha
4. Minez-qulyq,is-áreketke baqylaý jasaý, ózin-ózi baqylaýdy uıymdastyrý jáne ózine-ózi baǵa berý ádisi dep qarastyrady.     

Ǵalym pedagogtar N.I Boldyrev, N.G Goncharev, F.F Korolev eńbekterinde tárbıá ádisterin sendirý, jatyǵý, madaqtaý jáne jazalaý ádisteri qarastyrylǵan.

Tulǵanyń sezim músheleri arqyly onyń aqyl-oıy, sanasyna yqpal ete otyra onyń ómirlik ustanymyn, kózqarasyn, senimin qalyptastyrý. Ol úshin jasóspirimderge jaǵymdy minez-qulyq normalary men erejelerin túsindirip, adam,qoǵam ómirinen tájirbıe, úlgi keltire otyra olardyń jan-jaqty áreketterin uıymdastyrý qajet. Sebebi, tulǵany qalyptastyrýda eń aldymen onyń ishki jan dúnıesiniń, sanasynyń damýy erekshe oryn alady. Bul tárbıe ádisterine «áńgime, áńgimelesý, leksıa, pikirtalas» jatady. Olar mazmuny jaǵynan tanymdyq, saıası, etıkalyq, estetıkalyq taqyryptarda qamtıdy. Solardyń ishinde eńkóp qoldanylatyny - Etıkalyq áńgimeler. Bunyń negizi – qoǵamdyq moral máseleleri boıynsha júrgiziledi. Etıkalyq áńgimeniń maqsaty-oqýshylardy qoǵamdyq ómirde bolyp jatqan oqıǵalarǵa, túrli is-áreketterge, jaǵdaılarǵa baǵa berýge, sonyń negizinde ózin qorshaǵan áleýmettik  ortaǵa adamgershilik kózqarasyn, qarym-qatynasyn qalyptastyrý. Oqýshylardyń azamattyq, saıası jáne adamgershilik mindetterge jaýapkershiligin tárbıeleý.

Áńgimede-taqyryptyń maqsaty aıqyn belgilenýi, mazmuny naqty faktilermen dáleldenýi, oqýshylardyń jas ereksheligin eskerip, qarapaıym tilmen naqtyly ómirge qatysty máseleler qozǵalýy qajet. Ádistiń bul túri kóbinese bastaýysh synyp oqýshylaryna jáne jetkinshek jastaǵy balalarmen júrgiziledi.                                                                            

Áńgimelesý - synyp ujymynyń ómiri men oqýshylardyń múddesine saı taqyryptardy taldaý, oǵan olardyń belsene aralasýyn, qoıylǵan máselege syn kózben qarap, naqtyly qorytyndylar jasaý qajettiginen týyndaıdy.                                                                                  Áńgimelesýdi qoldaný  barysynda tárbıeshiler tarapynan kóńil bóletin jaǵdaılar                                                              

- áńgime taqyryby qyzyqty, ári problemalyq sıpatta bolýy                          
- oqýshylardyń qoıylǵan máseleni talqylaýǵa belsene qatysýy                   
- naqtyly qorytyndylar jasaýy                                                                             
- kóńil-kúıi kóterińki bolýyna jaǵdaı jasaý                                                  
- ózara túsinýshiliktiń bolýy                                                                         
- oılary men jaýaptaryna zeıin qoıyp, durys baǵa berý                                    
- belsendi qatysqandardy jáne durys jaýaptaryn madaqtap otyrý         
- kemshilikteri bolsa, ádeppen túzetý. 

Tárbıe ádisterinń bul túrlerin qoldanýda tárbıeshilerge asa muqıattylyqpen zor jaýapkershilikti talap etedi.

Tulǵanyń ıdeıalyq senimi men adamgershilik qasıetterin qalyptastyrýda – leksıa tásili qoldanylady. Buny uıymdastyrý negizinen muǵalimder men ata-analarǵa "Bilim qoǵamy" lektorlaryna, keıbir jaǵdaıda oqýshylardyń ózderine de júkteledi. Sol sebepti, bul ádis joǵary synyp oqýshylaryna júrgiziledi. Leksıa taqyryby ómirdiń, qoǵamnyń, tipti mektep nemese oqýshylar ómirine qatysty kólemi keń ózekti máselelerdi talqylaýǵa arnalady. Taqyryptyń mazmuny oqýshylardyń bilim dárejesine saı bolýy kerek.                                      

Pikirtalasty-uıymdastyrý ári qurylymy jaǵynan óte kúrdeli bolyp keledi. Tárbıeniń basqa ádisterinen ereksheligi oqýshylardyń jaı tyńdaýshylar qatarynda emes, kerisinshe qaralyp otyrǵan máselege olardyń belsene qatysýy jaǵdaıynda  uıymdastyrylýy oǵan ujym bolyp pikir almasýy, derbes oılaı bilýge daǵdylanýy. Sonyń negizinde olardy sóıleı bilýge, óz oılaryn erkin jetkizip, dáleldeı bilýge, joldastarynyń pikirine syn kózben qaraı bilýge úıretedi. Pikirtalasty uıymdastyrý barysynda oqýshylardyń dúnıetanymy keńeıip, senimderi artady, ómirlik kózqarastary shyndalady.

«Ereje usynǵansha-ónege usyn» demekshi sendirý ádisterin qoldanǵanda balaǵa shekten tys moral aıtýdan aýlaq bolǵan jón. Onyń sanasy men minez-qulqyn qalyptastyrýda qorshaǵan ortanyń  yqpaly zor. Bul oraıda ónegeniń  jeke bastyń úlgisi negizinde tárbıeleýdiń  mańyzy erekshe. Bular ózin qorshaǵan ortadaǵy úlkenderge, joldastaryna, uly adamdarǵa, batyrlarǵa, óner-mádenıet adamdaryna uqsaýǵa elikteıdi. 

Sendirý tásili retinde úlginiń tárbıelik máni balalardyń minez-qulqyndaǵy jaqsylyqqa elikteýshilik, beıimdeýshilik  qasıetterin durys baýlý, úlgi bola alatyn adamdarmen qarym-qatynasty kóbirek ornatý. Tárbıe ádisteriniń bul túrleri keıbir jaǵdaıda tárbıe jumysyn uıymdastyrý formalary retinde de qarastyrylady. Biz budan olardyń arasyndaǵy keıbir alshaqtyqtar týraly pikirdiń joqtyǵyn baıqaımyz. Ádister-belgili bir tárbıe mindetterin ádistemelik turǵydyn sheshýdi kózdese, tárbıe formalaryn qoldaný- oqýshylardyń ujymdyq nemese jeke-dara áreketterin uıymdastyrýdy júzege asyrady. Tárbıeniń sendirý ádisteri-tárbıelenýshilerdiń sanasy men minez-qulqyn qalyptastyrýda, ózara baılanysta tárbıe prosesiniń  asa mańyzdy mindetterin júzege asyrýdy qamtamasyz etedi.

- Kez-kelgen tárbıe ádisterin taldaý

1. Naqtyly synyp jaǵdaıynda
2. Balanyń jas jáne dara ereksheligi
3. Oqýshylar ujymynyń qalyptasý  dárejesine
4. Tárbıeshilerdiń pedagogıkalyq ádeti men balalardy qanshalyqty jaqsy bilýi jáne bilim dárejesine                                         
5. Tárbıeniń maqsaty, prınsıpteri men mazmunynda
6. Bala áreketiniń sapasyna baılanysty bolyp keledi.

Sondyqtan da tárbıeshiler tarapynan ádisterdi tańdaý jáne olardy qoldanýda asa jaýapkershilikti qajet etedi.

- Qoǵamdyq  minez-qulyqty qalyptastyrý, is-áreketti uıymdastyrý nemese jattyqtyrý ádisiniń mańyzy tulǵanyń tek árekette ǵana jeke basynyń jan-jaqty qalyptasyp jáne damıtyndyǵynda. İs-áreket adamdardyń ózin qorshaǵan ortaǵa belsene qatysýynyń negizgi formasy. Demek, sananyń qalyptasyp damýy da áreketke  baılasynty. Áreket negizinde, sananyń qalyptasý dárejesin jáne tulǵanyń minez-qulyq qasıetteriniń sapasyn baıqaımyz, soǵan oraı ádister tańdalyp, yqpal jasalynady. Balanyń eńbek, oqý, oıyn áreketterin ata-analar men ustazdar tarapynan pedagogıkalyq turǵydan nátıjeli túrde  uıymdastyrýdyń mańyzy erekshe. Bul toptaǵy ádisterge talap qoıý, jattyqtyrý, tárbıelik jaǵdaı týǵyzý, tapsyrma berýdi jatqyzýǵa bolady.  Jas urpaqtyń senimin qalyptastyrda «talap qoıýdyń» qyzmeti erekshe. Talap qoıý negizinen qoǵamdyq minez-qulyq  erejelerin, jeke-dara jáne ujymdyq mindetterin,  sonymen qatar mektep jaǵdaıynda oqýshylardyń oqý-tárbıe isine qatysty áreketterin nátıjeli uıymdastyrýǵa baılanysty ártúrli sharalardy óz dengeıinde oryndaýda tárbıeshiler tarapynan jasalynatyn yqpaldy aıtamyz.

Talap qoıý sıpaty balanyń jeke basynyń ereksheligi men áreketiniń mazmunyna baılanysty ózgerip otyrady. Talap qoıýǵa «buıyrý, nusqaú, aqyl-keńes berý, qadaǵalaý» amaldary arqyly týra nemese janama túrinde atqarylady.

Qoǵamdyq pikir-bul ujymdy qalyptastyrýda onyń joǵary satysyna tán qasıet. Bul ádistiń mańyzy aınaladaǵy ómirdegi bolyp jatqan oqıǵalarǵa durys kózqarasty qalyptastrý, balalardyń is-áreketin baǵalaý, jaman  qylyqtardan saqtandyrýdy maqsat etedi. Balanyń minezin shyńdaıdy, erik-jigerin tárbıeleıdi. Soǵan oraı osy ádistiń qoldanylýy, kóptegen jaǵdaıda ujymda syn jáne ózara synnyń qanshalyqty qalyptasý dárejesine baılanysty bolyp keledi. 

Tárbıe prosesi balany paıdaly is-áreketti oryndaýǵa, jeke basynyń adamgershilik qasıetterin qalyptastyrý tásilderin meńgerýge úıretýden bastalady.

Úıretý-tapsyrma berý ony oryndaýǵa jattyqtyrýdyń negizinde atqarylady. Úıretý-qoǵam normalary men erejelerin oryndaýǵa baýlý. Bul «maqsatty proses»

Jattyǵý - úıretýdiń aldyna qoıylǵan maqsatty josparly túrde, ártúrli áreket barysynda júzege asyrý. Jattyǵý barysynda «daǵdy» qalyptasady. Úıretý men daǵdy qalyptastyrýda tárbıeshilerdiń maqsatty kózdegen yqpaly júzege asady, biraq onyń nátıjesi árdaıym oıdaǵydaı bola bermeıdi.

Úıretý - naqtyly ómir qubylystaryn eskere otyryp, tárbıeshilik jaǵdaılar týǵyzyp, oqýshylardy arnaıy soǵan jattyqtyrý. Pedagogıkanyń quraly- tárbıeleýshilik jaǵdaılarǵa baǵyttalǵan ártúrli mazmundaǵy oıyndar. Oıyn arqyly júrgiziletin tárbıeleýshilik jaǵdaılar oqýshylarda pedagogıealyq turǵydyn qajetti iskerlik pen daǵdy  qalyptastyryp, jaǵymdy minez-qulyq erejelerin  boılaryna sinirýińe kómektesedi.

- Minez qulyq pen is-áreketti yntalandyrý nemese madaqtaý jáne jazalaý ádisteriniń mańyzy tárbıeleý sharalarynyń sapasy men tıimdiligin arttyrady, olarǵa baǵa berýde, bala minezindegi jaqsy qylyqty kótermelep teris qylyqtaryn tezeýdi kózdeıdi. Tárbıe ádisteriniń ishindi bul ádistiń túri yqpaldy árá nátıjeli bolyp keledi.

Madaqtaý ádisiniń amal-tásilderi alýan túrli bolyp keledi «alǵys aıtý, marapattaý t.s.s» Madaqtaýdyń ereksheligi bala óz minez-qulqyna durys baǵa berip, ony odan ári damytyp , durystaǵanyna senimdiligi artýy. Kerisinshe bolǵan jaǵdaıda, onyń jaýapkershiligi tómendep, menmendigi kúsheıip, jaǵymdy isterin jalǵastyrýǵa teris yqpal etedi. Sondyqtan tárbıeshilerden bul ádisti qoldaný barysynda irbir balanyń ózine tán jeke qasıetterin tereń anyqtaýdy qajet etedi.

Jazalaý – balaǵa qoǵamdyq minez-qulyq normalary men oqýshylarǵa arnalǵan erejelerdi múltiksiz oryndaýǵa saı «talap qoıý, eskertpe jasaý, sógis berý» oqýshy tártibin baǵalaýda «tómen baǵa qoıý, ujym aldyna shyǵarý, qabyrǵa gazetterine shyǵarý» tásilderiniń jıyntyǵy quraıdy. 

Jazalaýdyń ereksheligi- jazany qoldanýda ádiletsizdikke jol bermeý, kek alý, balanyń jeke basynyń adamgershilik qasıetin tómendetý, namysyn qorlaý sekildi jat qylyqtardy boldyrmaý qajet. Kerisinshe, tárbıeshiler tarapynan onyń jaqsy qasıetterine súıenip, ádeptilik saqtalsa, tárbıelik yqpaldyń nátıjesi tabysty bolmaq.

Yntalandyrý - ádisteriniń ishinde mańyzdy oryn alatyn ádiske-jarys jatady. Jarystyń máni artta qalǵan oqýshylardy alǵa tartý, olardyń ártúrli jaǵymdy áreketterin kótermeleýdi qamtamasyz etý. Jarys tárbıeshilerge árbir balanyń múmkindigin durys baıqaýǵa jáne baǵalaýǵa kómektesedi. Bolashaqty durys boljaýǵa, soǵan oraı jospar qurýǵa kepildik beredi, balanyń minez-qulqy men kúsh-jigerin nátıjeli tárbıeleýge yqpal etedi.

Paıdalanylǵan ádebıetter:                                                                                                                                                             

1. Fılosofıalyq sózdik-«Qazaq ensıklopedıasy» Almaty 1996 j                  
2. M.Jumabaev Pedagogıka-«Raýan» Almaty 1992 j                                     
3. J.B. Qoıanbaev, R.M. Qoıanbaev –«Pedagogıka» Astana 1998 j                     
4. N.G.Chernyshevskıı- «Tandamaly shyǵarmalary VII tom                               
5. «Qazaq tili termınderi» salalyq ǵylymı túsindirme sózdigi. Pedagogıka jáne psıhologıa – Almaty «Mektep» 2002                             
6. Fılosofskıı ensıklopedıcheskıı slovar 1983 j                                                        
7. Pedagogıka.  Dáris kýrsy-«Nurly Álem» Almaty 2003                                          
8. Pedagogıka oqýlyqtary.                                                                                               
9. B.R.Aıtmambetova, A.A.Beısenbaeva – «Tárbıeniń jalpy ádisteri» Almaty 1991                                                                                     
10. N.I.Boldyrov – «Mekteptegi tárbıe jumysynyń metodıkasy III-VI taraý» Almaty 1987 j
11. K.Seıtalıev –«Tárbıe teorıasy» Almaty 1986 j                                      
12.  V.A.Sýhomlınskıı –«Mekteptiń jas dırektorymen syrlasý» Almaty 1987 j
13. J.N.Nurjanova –«Ustazdyń sheberlikke jetý joldary» Almaty 1991j. M.

Saparbaev atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan gýmanıtarlyq ınstıtýty
«Pedagogıka» kafedrasy
«Bastaýysh oqytýdyń pedagogıkasy men ádistemesi» mamandyǵy
PMNOk13-1 tobynyń stýdenti: Andemova Baǵıla

---