Qamystyń turmysta jáne sharýashylyqta qoldanylýy
Atyraý oblysy, Isataı aýdany,
H. Erǵalıev aýyly, Jalpy bilim beretin Novobogat orta
5 - synyp oqýshysy Zınolla Mahambet Baǵytjanuly
Taqyryp: Qamystyń turmysta jáne sharýashylyqta qoldanylýy
MAZMUNY:
I. Kirispe
Qamystyń bıologıalyq erekshelikteri.
II. Negizgi bólim
2. 1 Qamys ósimdiginiń morfologıasy
2. 2 Qamystyń turmysta jáne sharýashylyqta qoldanylýy
2. 3 Qamys qantynyń paıdasy
2. 4 Qamystan shıti toqý tehnologıasy
İİİ. Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter men siltemeler tizimi
Ańdaý hat
Zertteý maqsaty:
Astyq tuqymdasyna jatatyn kópjyldyq sý ósimdigi qamystyń sharýashylyqta jáne adam ómirindegi mańyzyn anyqtaý
Mindetteri:
- Qamys ósimdigi týraly málimetterdi izdestirý.
- Kereksiz bolyp kelgen sý ósimdiginiń sharýashylyqta jáne turmysta qoldanylýyn sıpattaý.
- Qamys ósimdiginen qant daıyndaýdaǵy tıimdilikti dáleldep, kóz jetkizý.
- Qamysty basqa da salalarda paıdalaný týraly boljamdar aıtý.
Zertteý nysany:
Zertteý jumysynyń negizgi nysany retinde H. Erǵalıev aýylyn bólip aǵyp jatqan «Baqsaı» ózegi aýmaǵyndaǵy qamys ósimdigi alyndy.
Zertteý jańalyǵy:
Jergilikti jerdegi qamys ósimdiginiń paıdasy, mańyzy týraly bile otyryp, onyń paıdaly jaqtary; turmysta, óndiriste qoldaný múmkindigi qarastyrylǵan.
Zertteýdiń boljamy:
Qamys - qurylys materıaly ǵana emes, azyq – túlik, óńdelgen mal azyǵy, qaǵaz ónerkásibi, otyn retinde qoldanýǵa bolatyn jáne shyǵynsyz ósiriletin erekshe ósimdik.
Zertteý ádisteri:
Zertteý jumysy negizinen izdený, salystyrý, jınaqtaý, taldaý tásilderi arqyly júrgizildi.
Jumystyń teorıalyq jáne praktıkalyq mańyzy:
Bul jumysty dúnıetaný, bıologıa sabaqtarynda oqýshylardyń referat, baıandama jumystaryna qoldanýǵa bolady.
Kirispe
Qazaq jeri óz qoınaýynda talaı tarıh syrlaryn búgip jatqany anyq. áli de zerttelmegen jerler men ósimdikter qanshama?... “Jalpaq jurtyńdy, ıisi alashyńdy qurmetteý óziń turǵan ólkeńniń tarıhyn, tabıǵatyn tanýdan, adamdaryn ardaqtaýdan bastalady... Óńir taný – Otan tanýdyń álippesi”- dep Elbasymyz óz Joldaýynda kórsetkendeı, óz týǵan ólkemizdiń jer - sý ataýlaryn, ósimdikterin, olardyń qalyptasý negizderin, tarıhyn bilý – biz úshin paryz.
«Sýly jer - nýly jer», - dep halyq tegin aıtpaǵan. Bul maqal ózen, kól, jylǵa, bulaq, qaınar sý kózderin adam ózi udaıy qamqorlyqqa alyp, qorǵap otyrýy qajet ekendigin eske salady. Ózim turatyn aýyldyń shyǵý tarıhyna qarap otyrsam, ertede aýyldy ekige bólip aǵyp jatqan «Boqsaq» ózeginiń boıyn qalyń qamys basqan eken. Mine, sol qamysty ata – babalarymyz sharýashylyqta keńinen qoldanǵan. Qamystan úı turǵyzý, malǵa azyq etý, shı toqý sıaqty sharýashylyqqa paıdalanǵan. Qamys jer sharynda keń taralǵan. Negizinen, 250 - den astam túri belgili, al Qazaqstanda 14 túri bar.(1 - qosymsha) Onyń bıiktigi 2, 5 m - deı, tamyry jýan, jaqsy jetilgen, sabaǵy tik. Qamys vegatatıvti býyndarynan shyqqan óskinderden jáne tuqym arqyly ósip - damyp, elimizdiń túpkir - túpkirindegi sýly aımaqtarda, kól jaǵasynda tuqym arqyly óse alady. Qamystyń jer astyndaǵy tamyryn qazaq tilinde boryq dep ataıdy. Boryq - sýda ósetin qamys tárizdi ósimdiktiń tamyry men sabaǵynyń arasyndaǵy shyryndy, tátti bolyp keletin sabaǵynyń túp jaq bóligi. Sonymen qatar sası bastaǵan, borsyǵan ıisti sýdy da boryq dep ataıdy. Qys mezgilinde qamys arasyndaǵy sýlar qatpaı, jylym bolyp jatady. Aýa temperatýrasy qatty sýytqan kezde ǵana qatady. Sý qatqannan keıin adamdar qamysty shaýyp, ony baýlap, yqtyrma toqıdy. Sol boryqtyń býyndarynan súırik kóktep shyǵady. Qamystyń japyraqtary paralel júıkelerge jatady. Ósimdik ózine qajetti ottegin sabaǵyna saqtaıdy da «únemdep» paıdalanady. Osy qasıetine baılanysty qamystyń tamyry tereńge ketse de, tirshiligin joımaıdy. Ol basqa da ósimdiktermen birge aǵyn sýdy bıologıalyq jolmen tazartady. Tamyry jýan, jaqsy jetilgen, sabaǵy tik, kóp gúldi masaqtary sypyrtqy gúl shoǵyryna toptalǵan. Shildeden qyrkúıekke deıin gúldep, jemistenedi. Qamys shabyndyǵyna jaıylǵan iri qara maldardyń qaldyrǵan qılary qamystyń qysqa tózimdiligin arttyrady, ósip damýyn joǵarylatady jáne qorshaǵan ortanyń ekologıalyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa qolaıly jaǵdaı týdyrady.
2. 1 Qamys ósimdiginiń morfologıasy
Dara jarnaqty bir jáne kóp jyldyq shóptesin ósimdikter. Jer sharynda keń taraǵan. 650 - deı týysy, 10 myńnan asa túri belgili. Qazaqstannyń barlyq oblystaryna taraǵan 83 týysy, 418 túri bar. Astyq tuqymdasynyń tamyrlary shashaqty keledi, al sabaǵy jumyr, ishi qýys, býnaqtarmen bólingen. Keıbireýiniń býyn aralyqtary jumsaq ulpaly (mys., qant qamysy, júgeri, t. b.). Sabaqtarynyń uzyndyǵy 1 – 2 sm - den 30 – 40 m - ge deıin, al jýandyǵy 0, 5 mm - den 20 – 30 sm - ge deıin jetedi. Sabaqqa eki qatar kezektesip ornalasqan japyraqtary – jińishke taspa, qandaýyr, jumyrtqa tárizdi. Astyq tuqymdasynyń gúli kóbinese qos jynysty, keıbireýleri ǵana dara jynysty (júgeri) bolady. Olardyń gúl qurylysy basqa ósimdikterden ózgeshe keledi. Kóbine gúliniń syrtyn gúl qabyrshaǵy qorshap turady. Bir nemese birneshe gúlderden toptalǵan masaqshadan – shashaqbas, aıdar, masaq, sobyq, sypyrtqy bas, ıaǵnı kúrdeli gúlshoǵyry quralady. Astyq tuqymdasynyń kóbi jel arqyly tozańdanady. Jemisi – bir tuqymdy dánek, keıde jańǵaqsha. Týys Qamys (Phragmites) – astyq tuqymdasyna jatatyn kópjyldyq shóptesin ósimdik. Qamystyń jer sharynda keń taralǵan (tek Arktıka men Antarktıdada kezdespeıdi) 7 túri, Qazaqstanda grýnt sýlary jer betine jaqyn jatqan shalǵyndy, qumdy, sortań jerlerde ósetin 2 túri bar. Eń jıi kezdesetini kádimgi Qamys nemese quraq (Ph. sommunis). Onyń bıiktigi 0, 8 – 6 m. Tamyry jýan, jaqsy jetilgen, sabaǵy tik. Kóp gúldi masaqtary sypyrtqy gúlshoǵyryna toptalǵan. Negizinen, vegetatıvti jolmen kóbeıedi. Shildeden qyrkúıekke deıin gúldep, jemistenedi. Qamys – sý ósimdigi, sondyqtan ózenderdiń saǵasy men kólder, aryqtardyń jaǵasynda qalyń toǵaı quryp ósedi. Qamys sıyr, jylqy, kemirgishter (ondatr, saz qundyzy) úshin baǵaly azyq. Qamystan sebet toqylady, qurylysta qoldanylady, hımıalyq óńdeý jolymen shaıyr, metıl spırti, sirke qyshqyly, qaǵaz alynady.
Túr Qamys – sý ósimdigi, sondyqtan ózenderdiń saǵasy men kólder, aryqtardyń jaǵasynda qalyń toǵaı quryp ósedi. Qamys sıyr, jylqy, kemirgishter (ondatr, saz qundyzy) úshin baǵaly azyq. Qamystan sebet toqylady, qurylysta qoldanylady, hımıalyq óńdeý jolymen shaıyr, metıl spırti, sirke qyshqyly, qaǵaz alynady. Sonymen qatar Qamys qalyń toǵaı bolyp ósip ketse, sýarmaly egistik daqyldaryna zıan da keltiredi. Onymen kúresý úshin jerdi tereńdigi 30 sm - deı qazyp, tamyr sabaqtarynan tazartyp otyrý qajet. Sonymen qatar Qamys qalyń toǵaı bolyp ósip ketse, sýarmaly egistik daqyldaryna zıan da keltiredi. Onymen kúresý úshin jerdi tereńdigi 30 sm - deı qazyp, tamyr sabaqtarynan tazartyp otyrý qajet.
2. 2 Qamystyń turmysta jáne sharýashylyqta qoldanylýy
Qamystyń 0, 5metr shamasynda óskeni shópmamyq shóp dep atalady. Mal jegen kezde súısinip jeıdi, jumsaq bolady. Biraq qamysty shabyndyqty jaqsattý arqyly odan mol ónim alýǵa bolady.
Búgingi el aýmaǵynda óndiriletin jáne qurylysta qoldanylyp júrgen materıaldardyń deni tyǵyzdalǵan aǵash, qamys jońqaly taqtalar shyǵarý qolǵa alyndy. Qamystyń sýda ósetini belgili jáne aǵashqa qaraǵanda 48%ylǵalǵa tózimdi bolyp keledi. Sondyqtan jyldar boıy jete mán bermeı jatqan qamysqa degen suranystyń kúrt ósýi túsinikti jaǵdaı. Qazaqstanda taqtaly materıaldardy tutyný negizinen jıhaz óndirisi men qurlys jumystarynda baıqalady. Shetel memleketteriniń de qamysqa degen suranysy artýda. Qamystyń baǵalylyǵy, beriktigi, ylǵalǵa tózimdiligi, óńdeýge jeńildigi men ekologıalyq jaǵynan taza materıal ekeni belgili. Qamys kógine sıyr, jylqy, qoı ustap sút, qymyz, et sekildi arzan mal ónimderin óndirýge jáne qamys pishenin oryp - jınap, jem - shóp qoryn jasaýǵa nemese baýlap bazarǵa satýǵa da bolady. Qamys degen naǵyz kásip pen tabystyń kózi. Qazirgi kezde qamystan toqylǵan stol, oryndyqtar da saýdaǵa shyǵarylýda. Jalpy sebetterden toqylǵan túrli buıymdar jasap jatqandyǵyn da kóremiz. Qamystyń paıdasy qurylysta da qoldanylady shatyr tóbelerin(shıfer) jabýǵa da paıdalanady. Qamyspen úıdiń tóbesin jaýyp qana qoımaı, qabyrǵalaryn turǵyzýǵa da paıdalanǵan, ol - jylý ustaǵysh taptyrmas qurylys materıaly. Qamys úıdiń jylýyn saqtap turady. Qamys sabaqtaryn býyp baqshaǵa qorshaýyn da jasaǵan.
H. Erǵalıev aýyly, Jalpy bilim beretin Novobogat orta
5 - synyp oqýshysy Zınolla Mahambet Baǵytjanuly
Taqyryp: Qamystyń turmysta jáne sharýashylyqta qoldanylýy
MAZMUNY:
I. Kirispe
Qamystyń bıologıalyq erekshelikteri.
II. Negizgi bólim
2. 1 Qamys ósimdiginiń morfologıasy
2. 2 Qamystyń turmysta jáne sharýashylyqta qoldanylýy
2. 3 Qamys qantynyń paıdasy
2. 4 Qamystan shıti toqý tehnologıasy
İİİ. Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter men siltemeler tizimi
Ańdaý hat
Zertteý maqsaty:
Astyq tuqymdasyna jatatyn kópjyldyq sý ósimdigi qamystyń sharýashylyqta jáne adam ómirindegi mańyzyn anyqtaý
Mindetteri:
- Qamys ósimdigi týraly málimetterdi izdestirý.
- Kereksiz bolyp kelgen sý ósimdiginiń sharýashylyqta jáne turmysta qoldanylýyn sıpattaý.
- Qamys ósimdiginen qant daıyndaýdaǵy tıimdilikti dáleldep, kóz jetkizý.
- Qamysty basqa da salalarda paıdalaný týraly boljamdar aıtý.
Zertteý nysany:
Zertteý jumysynyń negizgi nysany retinde H. Erǵalıev aýylyn bólip aǵyp jatqan «Baqsaı» ózegi aýmaǵyndaǵy qamys ósimdigi alyndy.
Zertteý jańalyǵy:
Jergilikti jerdegi qamys ósimdiginiń paıdasy, mańyzy týraly bile otyryp, onyń paıdaly jaqtary; turmysta, óndiriste qoldaný múmkindigi qarastyrylǵan.
Zertteýdiń boljamy:
Qamys - qurylys materıaly ǵana emes, azyq – túlik, óńdelgen mal azyǵy, qaǵaz ónerkásibi, otyn retinde qoldanýǵa bolatyn jáne shyǵynsyz ósiriletin erekshe ósimdik.
Zertteý ádisteri:
Zertteý jumysy negizinen izdený, salystyrý, jınaqtaý, taldaý tásilderi arqyly júrgizildi.
Jumystyń teorıalyq jáne praktıkalyq mańyzy:
Bul jumysty dúnıetaný, bıologıa sabaqtarynda oqýshylardyń referat, baıandama jumystaryna qoldanýǵa bolady.
Kirispe
Qazaq jeri óz qoınaýynda talaı tarıh syrlaryn búgip jatqany anyq. áli de zerttelmegen jerler men ósimdikter qanshama?... “Jalpaq jurtyńdy, ıisi alashyńdy qurmetteý óziń turǵan ólkeńniń tarıhyn, tabıǵatyn tanýdan, adamdaryn ardaqtaýdan bastalady... Óńir taný – Otan tanýdyń álippesi”- dep Elbasymyz óz Joldaýynda kórsetkendeı, óz týǵan ólkemizdiń jer - sý ataýlaryn, ósimdikterin, olardyń qalyptasý negizderin, tarıhyn bilý – biz úshin paryz.
«Sýly jer - nýly jer», - dep halyq tegin aıtpaǵan. Bul maqal ózen, kól, jylǵa, bulaq, qaınar sý kózderin adam ózi udaıy qamqorlyqqa alyp, qorǵap otyrýy qajet ekendigin eske salady. Ózim turatyn aýyldyń shyǵý tarıhyna qarap otyrsam, ertede aýyldy ekige bólip aǵyp jatqan «Boqsaq» ózeginiń boıyn qalyń qamys basqan eken. Mine, sol qamysty ata – babalarymyz sharýashylyqta keńinen qoldanǵan. Qamystan úı turǵyzý, malǵa azyq etý, shı toqý sıaqty sharýashylyqqa paıdalanǵan. Qamys jer sharynda keń taralǵan. Negizinen, 250 - den astam túri belgili, al Qazaqstanda 14 túri bar.(1 - qosymsha) Onyń bıiktigi 2, 5 m - deı, tamyry jýan, jaqsy jetilgen, sabaǵy tik. Qamys vegatatıvti býyndarynan shyqqan óskinderden jáne tuqym arqyly ósip - damyp, elimizdiń túpkir - túpkirindegi sýly aımaqtarda, kól jaǵasynda tuqym arqyly óse alady. Qamystyń jer astyndaǵy tamyryn qazaq tilinde boryq dep ataıdy. Boryq - sýda ósetin qamys tárizdi ósimdiktiń tamyry men sabaǵynyń arasyndaǵy shyryndy, tátti bolyp keletin sabaǵynyń túp jaq bóligi. Sonymen qatar sası bastaǵan, borsyǵan ıisti sýdy da boryq dep ataıdy. Qys mezgilinde qamys arasyndaǵy sýlar qatpaı, jylym bolyp jatady. Aýa temperatýrasy qatty sýytqan kezde ǵana qatady. Sý qatqannan keıin adamdar qamysty shaýyp, ony baýlap, yqtyrma toqıdy. Sol boryqtyń býyndarynan súırik kóktep shyǵady. Qamystyń japyraqtary paralel júıkelerge jatady. Ósimdik ózine qajetti ottegin sabaǵyna saqtaıdy da «únemdep» paıdalanady. Osy qasıetine baılanysty qamystyń tamyry tereńge ketse de, tirshiligin joımaıdy. Ol basqa da ósimdiktermen birge aǵyn sýdy bıologıalyq jolmen tazartady. Tamyry jýan, jaqsy jetilgen, sabaǵy tik, kóp gúldi masaqtary sypyrtqy gúl shoǵyryna toptalǵan. Shildeden qyrkúıekke deıin gúldep, jemistenedi. Qamys shabyndyǵyna jaıylǵan iri qara maldardyń qaldyrǵan qılary qamystyń qysqa tózimdiligin arttyrady, ósip damýyn joǵarylatady jáne qorshaǵan ortanyń ekologıalyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa qolaıly jaǵdaı týdyrady.
2. 1 Qamys ósimdiginiń morfologıasy
Dara jarnaqty bir jáne kóp jyldyq shóptesin ósimdikter. Jer sharynda keń taraǵan. 650 - deı týysy, 10 myńnan asa túri belgili. Qazaqstannyń barlyq oblystaryna taraǵan 83 týysy, 418 túri bar. Astyq tuqymdasynyń tamyrlary shashaqty keledi, al sabaǵy jumyr, ishi qýys, býnaqtarmen bólingen. Keıbireýiniń býyn aralyqtary jumsaq ulpaly (mys., qant qamysy, júgeri, t. b.). Sabaqtarynyń uzyndyǵy 1 – 2 sm - den 30 – 40 m - ge deıin, al jýandyǵy 0, 5 mm - den 20 – 30 sm - ge deıin jetedi. Sabaqqa eki qatar kezektesip ornalasqan japyraqtary – jińishke taspa, qandaýyr, jumyrtqa tárizdi. Astyq tuqymdasynyń gúli kóbinese qos jynysty, keıbireýleri ǵana dara jynysty (júgeri) bolady. Olardyń gúl qurylysy basqa ósimdikterden ózgeshe keledi. Kóbine gúliniń syrtyn gúl qabyrshaǵy qorshap turady. Bir nemese birneshe gúlderden toptalǵan masaqshadan – shashaqbas, aıdar, masaq, sobyq, sypyrtqy bas, ıaǵnı kúrdeli gúlshoǵyry quralady. Astyq tuqymdasynyń kóbi jel arqyly tozańdanady. Jemisi – bir tuqymdy dánek, keıde jańǵaqsha. Týys Qamys (Phragmites) – astyq tuqymdasyna jatatyn kópjyldyq shóptesin ósimdik. Qamystyń jer sharynda keń taralǵan (tek Arktıka men Antarktıdada kezdespeıdi) 7 túri, Qazaqstanda grýnt sýlary jer betine jaqyn jatqan shalǵyndy, qumdy, sortań jerlerde ósetin 2 túri bar. Eń jıi kezdesetini kádimgi Qamys nemese quraq (Ph. sommunis). Onyń bıiktigi 0, 8 – 6 m. Tamyry jýan, jaqsy jetilgen, sabaǵy tik. Kóp gúldi masaqtary sypyrtqy gúlshoǵyryna toptalǵan. Negizinen, vegetatıvti jolmen kóbeıedi. Shildeden qyrkúıekke deıin gúldep, jemistenedi. Qamys – sý ósimdigi, sondyqtan ózenderdiń saǵasy men kólder, aryqtardyń jaǵasynda qalyń toǵaı quryp ósedi. Qamys sıyr, jylqy, kemirgishter (ondatr, saz qundyzy) úshin baǵaly azyq. Qamystan sebet toqylady, qurylysta qoldanylady, hımıalyq óńdeý jolymen shaıyr, metıl spırti, sirke qyshqyly, qaǵaz alynady.
Túr Qamys – sý ósimdigi, sondyqtan ózenderdiń saǵasy men kólder, aryqtardyń jaǵasynda qalyń toǵaı quryp ósedi. Qamys sıyr, jylqy, kemirgishter (ondatr, saz qundyzy) úshin baǵaly azyq. Qamystan sebet toqylady, qurylysta qoldanylady, hımıalyq óńdeý jolymen shaıyr, metıl spırti, sirke qyshqyly, qaǵaz alynady. Sonymen qatar Qamys qalyń toǵaı bolyp ósip ketse, sýarmaly egistik daqyldaryna zıan da keltiredi. Onymen kúresý úshin jerdi tereńdigi 30 sm - deı qazyp, tamyr sabaqtarynan tazartyp otyrý qajet. Sonymen qatar Qamys qalyń toǵaı bolyp ósip ketse, sýarmaly egistik daqyldaryna zıan da keltiredi. Onymen kúresý úshin jerdi tereńdigi 30 sm - deı qazyp, tamyr sabaqtarynan tazartyp otyrý qajet.
2. 2 Qamystyń turmysta jáne sharýashylyqta qoldanylýy
Qamystyń 0, 5metr shamasynda óskeni shópmamyq shóp dep atalady. Mal jegen kezde súısinip jeıdi, jumsaq bolady. Biraq qamysty shabyndyqty jaqsattý arqyly odan mol ónim alýǵa bolady.
Búgingi el aýmaǵynda óndiriletin jáne qurylysta qoldanylyp júrgen materıaldardyń deni tyǵyzdalǵan aǵash, qamys jońqaly taqtalar shyǵarý qolǵa alyndy. Qamystyń sýda ósetini belgili jáne aǵashqa qaraǵanda 48%ylǵalǵa tózimdi bolyp keledi. Sondyqtan jyldar boıy jete mán bermeı jatqan qamysqa degen suranystyń kúrt ósýi túsinikti jaǵdaı. Qazaqstanda taqtaly materıaldardy tutyný negizinen jıhaz óndirisi men qurlys jumystarynda baıqalady. Shetel memleketteriniń de qamysqa degen suranysy artýda. Qamystyń baǵalylyǵy, beriktigi, ylǵalǵa tózimdiligi, óńdeýge jeńildigi men ekologıalyq jaǵynan taza materıal ekeni belgili. Qamys kógine sıyr, jylqy, qoı ustap sút, qymyz, et sekildi arzan mal ónimderin óndirýge jáne qamys pishenin oryp - jınap, jem - shóp qoryn jasaýǵa nemese baýlap bazarǵa satýǵa da bolady. Qamys degen naǵyz kásip pen tabystyń kózi. Qazirgi kezde qamystan toqylǵan stol, oryndyqtar da saýdaǵa shyǵarylýda. Jalpy sebetterden toqylǵan túrli buıymdar jasap jatqandyǵyn da kóremiz. Qamystyń paıdasy qurylysta da qoldanylady shatyr tóbelerin(shıfer) jabýǵa da paıdalanady. Qamyspen úıdiń tóbesin jaýyp qana qoımaı, qabyrǵalaryn turǵyzýǵa da paıdalanǵan, ol - jylý ustaǵysh taptyrmas qurylys materıaly. Qamys úıdiń jylýyn saqtap turady. Qamys sabaqtaryn býyp baqshaǵa qorshaýyn da jasaǵan.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Atyraý oblysy, Isataı aýdany, H. Erǵalıev aýyly,
