InfoHub Logo

Anotasıa: maqalada negizgi tilimizdiń ózekti tarıhy men týystas tilderdiń máselesi qarastyrylǵan. Ǵylymı jumysta oqý prosesinde qoldanylatyn quzirettilikti meńgerýmen qatar jeke tulǵanyń damýy kerek ekendigi kórsetilgen. Ustaz ben oqýshylar arasyndaǵy yntymaqtastyq qarym-qatynasty qalyptastyrý tásili retinde tildiń oqytý tehnologıasynyń erekshelikteri ashylady. Sheteldik túrli tájirıbeni oqý úrdisinde qoldanýdyń negizgi ádisteri qarastyrylady, shet tilinen ásirese týystas tilderden túrli mysaldar tujyrymdalady. Aralas tilde oqytýdyń artyqshylyqtary men kemshilikteri atap ótiledi. Osy máselelerdi qamtı otyryp, tilimizdiń tereńnen bastalatyn ózegin aqtaryp, tujyrymdaıtyn bolamyn.

Kilt sózder: til, sheteldik tájirıbe, oqý prosesi, týystas tilder, yntymaqtastyq qatynas, aralas tilder.

Negizgi bólim: jańa bilim berý standarttaryna kóshýdiń qazirgi kezeńinde bilim berýdiń eń mańyzdy mindeti – oqytý úderisine qatysýshylardyń ózara árekettesýi. Oqytý prosesi tek quzirettilikti meńgerý ǵana emes, sonymen qatar jeke tulǵanyń damýynyń, rýhanı-adamgershilik damýynyń jáne jeke tulǵanyń áleýmettenýiniń stımýly bolýy kerek. Muǵalim oqýshylarǵa jaı ǵana bilimdi jetkizip qoımaıdy, sonymen qatar oqý-tárbıe prosesiniń seriktesi, onyń shabyttandyrýshysy, jetistikteri men sátsizdikterin túsindiredi. Dál osy tusta oqýshy ustazy arqyly óziniń túrli ustanymdary men tiliniń eń mańyzdy qundylyqtaryn sińire bastaıdy. Muǵalim men oqýshylar arasyndaǵy yntymaqtastyq qarym-qatynasty qalyptastyrý - ómirlik oqytýdyń negizgi ıdeıasy ispettes. Alaıda týystas tildermen aralastyryp sóıleý – qoǵamda eń úlken alańdaýshylyq týdyryp bara jatqany belgili. Sondyqtan jumysymda tilimizde sıpat alǵan máselelerdi qamtı otyryp, qoǵamdaǵy orasan kúshke ıe bolǵan orys tiliniń jáne ózge de kórshiles tilderdiń qoldaný aıalaryn anyqtaıtyn bolamyn [1, 18 b.]. Osylaısha, ádebıetterdi taldaı otyryp, biz stýdentterdiń ómirlik tájirıbesin anyqtaý jáne jańartý ádisterin qarastyrdyq, sonyń ishinde shet tilin oqytý kezinde, olar arqyly stýdentterdi birlesken is-áreketke biriktirý negizinde oqý tapsyrmalaryn oryndaýdy qamtamasyz etýge bolady. Mundaǵy eń áýelgi maqsat - yntymaqtastyq jáne olardyń ómirlik tájirıbesine negizdelgen tildiń mańyzdylyǵyn joǵaltpaý. Jańasha oqytýda qarastyrylǵan máni men ádisteri onyń shet tilin oqytýdaǵy kelesi artyqshylyqtaryn bólip kórsetýge múmkindik berdi. Birinshiden, oqý prosesinde oqýshylardyń jeke kózqarasty tájirıbesine súıený árqaısysynyń mańyzdylyǵy men qundylyǵyn arttyrýǵa kómektesedi, oqýshylardyń tanymdyq belsendiligin damytady, oqýshylardyń tabysqa jetý jaǵdaıyn jasaıdy. Ekinshiden, oqý úrdisi oqytýdy naqty jaǵdaı retinde uıymdastyrýǵa múmkindik beredi, sonyń nátıjesinde tájirıbe de jınaqtalady. Tájirıbeniń sapalyq deńgeıi artqan saıyn tiline degen turaqty uǵymdary qalyptasa bastaıdy. Úsh tilde qatar oqytýdyń birdeı mańyzdy artyqshylyǵy onyń birlesken tanym men muǵalim men stýdentter arasyndaǵy ınteraktıvti ózara árekettesý bolyp tabylady. Muǵalim – yntalylyqtyń kórinýine jaǵdaı týǵyzatyn, qajetti taqyryptar men tapsyrmalardy talqylaýǵa arnalǵan suraqtardy usynatyn bilim berý aqparatynyń bir kózi ǵana. Sonymen birge stýdentter oqý-tárbıe prosesiniń tolyqqandy qatysýshysyna aınalady, olardyń tájirıbesi pikirdiń, bilimniń tárbıelik konstrýktıvti ózara árekettesýiniń mańyzdy kózi retinde qyzmet etedi, sol arqyly muǵalim men oqýshynyń maqsat birligimen, joldardy birlesip tańdaýymen sıpattalady. jáne oǵan jetý ádisteri anyqtalady. Stýdentterdi óz betinshe áreketiniń maqsatyn júzege asyrýǵa jáne tujyrymdaı bilýge ​​úıretedi. Bilim berý proeksıalarynyń shyǵarmashylyq sıntezi tehnologıasy bilimniń bilim berý obektisi shyǵarmashylyq túrlendirilgen, kiriktirilgen retinde usynylǵan kezde shyǵarmashylyq izdenisterdi yntalandyrady. Adamnyń bul qyry damyǵan saıyn, ulttyq ózeginiń tarıhı tanymyna tereń úńile alatyn dárejege jetedi. Erekshe oqytýdyń kelesi artyqshylyǵy – shet tilin oqytýdyń quramdas bóligi bolyp tabylatyn oqýshylardyń kommýnıkatıvti mádenıetin damytý. Artyqshylyqtarmen qatar shet tili muǵalimderi jalpylama tájirıbesin taldaý negizinde ómirlik oqytýdyń kemshilikterin de anyqtaı alady. Shyǵarmashylyq sıpatqa ıe jáne nusqalardy turaqty tańdaýdy qamtıdy, ıaǵnı ol táýekelmen obektıvti túrde baılanysty. Pedagogıkalyq jospardy tańdaýǵa, ómirlik oqytýdyń pedagogıkalyq ádisterine qatysýshylar arasyndaǵy qarym-qatynasty qabyldaýǵa, muǵalimniń psıhologıalyq jáne fızıkalyq shyǵyndaryn arttyratyn muǵalimge jaýapty. Osylaısha, ustaz óz tálim berýshilerine tanymyn keńeıtýge arnalǵan túrli ádebıetterdi taldap, stýdentterdiń ómirlik tájirıbesin anyqtaý jene jańartý ádisterin qarastyra otyryp, qorytyndylar jasaýy tıis. Bul tájirıbeni paıdalaný bilim berý mindetterin júzege asyrýdy qamtamasyz etedi, onyń ishinde stýdentterdiń ómirlik tájirıbesine negizdelgen yntymaqtastyqqa birlesken is-áreketterge jeteleı alady. Qoǵamǵa jańa áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası júıelerde óz ornyn taba alatyn tulǵalar qajet bolǵandyqtan, qarym-qatynas ómirmen kıingen – sanaly da turaqty bilimniń qajetti sharty. Ulttyń sóıleýinde qoldanýdan soń ǵana shet tilin úırenýge degen qyzyǵýshylyǵyn tıimdi damytýǵa múmkindik beredi [2, 156 b.].

Tilge qatysty resmı saıasat jańa shtattardaǵy eń iri máselelerdiń biri bolyp tabylady. Endeshe kórshiles memleketterdiń tarıhı tolǵamdy ótkergen ótkelderine nazar salaıyq. Jalpy Qyrǵyzstan da bul erejeden tys qalǵan joq. Bir qyzyǵy, tildi orystandyrý saıasatyn ózgertýge túrtki 1988 jyly Máskeýde paıda boldy. Keńes Odaǵy Komýnıstik partıasynyń dırektıvalary boıynsha Qyrǵyzstan Kompartıasynyń konservatıvti basshylyǵy orys pen qyrǵyzdy teńestirýge baǵyttalǵan saıasatty qabyldady. Biraq Keńes Odaǵynda kóterilgen ultshyldyq qozǵalystar kelesi aılarda til saıasatyn odan ári ıngenızasıalaýǵa qysym jasady. 1989 jyly qyrkúıekte Qyrǵyzstannyń zań shyǵarýshy organy «Memlekettik til týraly» zań qabyldap, qyrǵyz tilin memlekettik til mártebesine kóterip, orys tilin «ultaralyq qatynas» tiline jatqyzdy. 1989 jylǵy til týraly zańnyń qabyldaný jáne júzege asyrylý saıasaty osy maqalanyń taqyryby bolyp tabylady. Negizgi nazar zańda kózdelgen tildegi ambısıalyq ózgeristerdi jeńildetý nemese baıaýlatý úshin etnıkalyq jáne tildik toptar arasyndaǵy kúreske baǵyttalǵan.  kósheler men qalalardyń ataýlaryn ózgertý sıaqty sımvoldyq ózgerister, biraq eldegi bilim berý, ekonomıkalyq jáne saıası múmkindikterdi qaıta qurý. Birneshe másele tanymaldylyqty jeńimpazdar men jeńilgenderge bóledi.  Mysaly, til týraly zań slaván halqynyń Qyrǵyzstannan jappaı kóship ketýine katalızator boldy.  Postkeńestik dáýirdiń alǵashqy eki jylyndaǵy til reformasynyń barysyn qadaǵalaı kele, maqala til saıasatyndaǵy saıası kúshterdiń korretarıasyn taldaýmen aıaqtalady. Ortalyqtyń til saıasatyn ıngenızasıalaýǵa degen umtylysy 1930 jyldary álsiredi. Tilge degen jańa kózqaras Qyrǵyzstanda, sol kezdegi Qyrǵyz avtonomıalyq oblysynda 1934 jyldyń maýsymynda jergilikti komýnıstik partıa qyrǵyz tilin odan ári damytýdy «sovetızmder men ınternasıonaldyq, kóp ultty termınologıany orys tili arqyly barynsha paıdalaný arqyly jalǵastyrý» týraly buıryq bergende aıqyn kórindi.» Qyrǵyzdardy orystandyrý 1940 jyly latyn qarpin kırıllısaǵa aýystyrýmen jalǵasty, bul aımaqta orys tilin oqytýdy jeńildetý úshin jasalǵan qadam. Qyrǵyz jazýshysy Shyńǵys Aıtmatovtyń aıtýynsha, 1930 jyldardan keıin Bishkekte qyrǵyz tildi mektep ashylǵan joq. Qyrǵyz tiliniń tolyq damý tarıhy áli jazylmaǵanymen, Stalınnen keıingi dáýir qyrǵyzdardyń pozısıasynyń budan da kúrt tómendegeni anyq. Bul quldyraýǵa úsh faktor áser etti. Birinshiden, Stalındik jyldardaǵy barlyq qatygezdikterge qaramastan, ultshyldyqtyń tereń derlik bastapqy tamyryn baısaldy taný boldy. Hrýshevtiń tusynda olaı emes, onyń «ulttardyń bolashaq «biriktirilýi» týraly ańǵal senimi» jergilikti tilderdiń tikeleı esebinen orys tilin damytýdy yntalandyrdy. Mektepte qyrǵyz tilin úırený, bul saıasat orys tilin elıtalyq qarym-qatynasty tez monopolıalaýdy qamtamasyz etti. Soǵystan keıingi dáýirdegi til saıasatynyń qataıýymen birge Reseı men Ýkraınadan jumysshylardyń slaván emes aımaqtarǵa, ásirese Ortalyq Azıaǵa jappaı qonys aýdarýy boldy. Eń aldymen Máskeýdegi kásiporyndar jaldaǵan bul jumysshylar Shý alqabynda jáne onyń jańadan ónerkásiptik damyp kele jatqan qalalarynda jumysshy aqsúıekterine aınaldy» [3, 19 b.]. Orystyń elde qalýy jáne qansha ýaqyt bolýy qyrǵyzdar arasyndaǵy qarym-qatynasqa, sondaı-aq qyrǵyzdar men etnıkalyq azshylyqtardyń qarym-qatynasyna baılanysty bolýy múmkin. Saıasat ádette soltústik-ońtústik, alqaptyq jáne rýlyq baqtalastyqpen júrgizildi. Qazirgi saıasattyń qyr-syrlary qaýeset pen joramalda qalyp qoıǵanymen, baısaldylardyń aımaqtyq bazasy Soltústikte, Ystyqkól, Kemın arasynda ekeni anyq. Ortasha adamdar ásirese osal, sondyqtan ońtústiktegi az orystanǵan jerindegi elıtasynyń ultshyldyq shabýylyna áser etpeı qoımaı otyr [4, 20 b.]. Bolashaqtyń máselesi - bul másele qansha ýaqytqa deıin sozylady jáne turaqtalatynynda bolyp otyr. Joǵaryda atalǵan tildi qozǵaǵan sebebim, keńes úkimetiniń ýaqytyndaǵy barshi túrki tilderine ortaq másele men júzege asqan is-sharalar bir-birine óte uqsas boldy. Sonyq aıqyn dálelderiniń biri, taǵy da bir qozǵaıtyn máselemiz – Ózbekstannyń sóıleý tilderiniń tarıhynda. Ózbekstan jahandyq bilim berý keńistigine enýge umtylýda, osyǵan baılanysty bilim berý júıesin jańǵyrtý qajettiligi týyndady. Osyǵan baılanysty salystyrmaly pedagogıkanyń mańyzdylyǵy artyp keledi, onyń negizgi páni bilim berýdiń jetistikteri men erekshelikterin zertteý bolyp tabylady. Ár túrli elderdiń júıesi, olardy óz tájirıbesin jaqsartý úshin qabyldaý jáne qoldanýynda. Al salystyrmaly pedagogıka pedagogıkalyq ǵylymnyń salystyrmaly túrde jańa salasy bolǵanyna qaramastan, ol álemdik bilim berý júıesin qalyptastyrýda mańyzdy ról atqara otyryp, qarqyndy damyp keledi. Salystyrmaly zertteýlerdiń arqasynda salystyrylǵan elder zerttelgen salalardaǵy kemshilikterdi anyqtaýǵa jáne joıýǵa múmkindik alady. Álemdik damý tendensıalaryna baǵdarlaný jáne jumys isteıtin bilim berý keńistigine ený - kóptildi bilim berý salasynda erekshe ózgeristerge ákeldi. Osy qarym-qatynastardy retteýdiń ártúrli tásilderi berilgen. Dybys ádisi, árıne, negizinen fonetıkalyq emlege beıimdelgen. Emle fonetıkalyq bolǵan jerde dybystyq ádisti qoldaný zańdylyq jáne ol eń jaqsy nátıje beredi. Amerıkandyq ádistiń ózinen erekshe qupıalary men artyqshylyǵy joq, ol jaı ǵana, men aıtyp ótkenimdeı, aǵylshyn tiliniń qajettilikterine jáne aıqyn tarıhı emlesi bar barlyq tilderge negizdelgen túrde beıimdelgen. Aǵylshyn tilinen aıyrmashylyǵy, ózbek tilinde naqty jáne anyq emes artıklder joq. Ózbek tilinde qaı zat týraly aıtyp otyrǵanymyzdy bilgende, osy naqty zatjurnaǵyn alady. Qazir eki ádis qoldanylady, bylaısha aıtqanda: bir jaǵynan, dybystyq ádis, ekinshi jaǵynan, tutas sózder ádisi nemese amerıkandyq ádis. Bul ádisterdiń árqaısysynyń ózindik tabıǵı aýqymy bar. Amerıkandyq ádis, aty aıtyp turǵandaı, aǵylshyn tiliniń negizinde paıda boldy jáne aǵylshyn tiliniń tarıhı emlege ıe bolýyna baılanysty paıda boldy, onyń ishinde dybystyq ádisti óz tilinde qoldaný óte qıyn [5, 12 b.] Bul jerde, shynynda da, áripter men dybystardyń sáıkestiginiń erejeleri óte qıyn, kóbinese túsiniksiz. Sondyqtan olar bastapqyda keıbir ıeroglıfter sıaqty tutas sózderdi beredi. Sodan keıin, osy palatalardyń jetkilikti túrde qamtamasyz etilýi negizinde ártúrli tásildermen, ártúrli modıfıkasıalarmen balalardyń mıyna qabyldaýǵa jeńil, uǵynyqty túrde jetkizýge tyrysady.

Qorytyndy: maqalada qazaq tiliniń tól grafıkasy qarastyrylyp, onyń damýyna Keńes Odaǵy saıasaty jáne basqa da týys elderge áseri kórsetilgen. 1940 jyly KSRO aımaǵynyń ulttyq saıası kúshteriniń yqpalymen kırıll álipbıine kóshti jáne buryn qazaq tilinde bolmaǵan orys áripterimen tolyqtyrylǵan alfavıt qurastyryldy. Bul óz kezeginde tildiń damý zańdylyǵyna jat zańdylyqtardyń engizilýine yqpal etti. Burmalanǵan, bul jaǵdaı óte kúrdeli emle boldy. Osy sebepti ǵalymdarymyz birneshe ret orfografıalyq sózdikterdi óńdedi. 1929 jyly latyn álipbıine kóshýge baılanysty Qazaqstanda emle reformasy júrgizildi [6, 32 b.]. Sondyqtan ol jat sózderdi jergilikti tildiń emlesi boıynsha jazýdy talap etti. Qazirgi tańda Qazaqstanda qazaq tili kırıllısaǵa kóshýde, latynǵa qaıta oralý jáne qazaq til mamandary bul máseleni emlelik prınsıptermen sheshýdi baılanystyra ma, joq pa, sony talqylap jatyr. Qazaq tili – qazaq mádenıetiniń mańyzdy bóligi, óıtkeni ata-babalarymyzdyń mádenı murasy men bilimi qazaq tiliniń tamyrynda saqtalǵan. Meniń aıtaıyn degenim, Qazaqstan táýelsiz Respýblıka bolǵaly qazaq mádenıetiniń ózegi bolyp tabylatyn qazaq tili keń etek alyp, qazaq mádenıetin jaqsy jaqqa ózgertti. Táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasyna deıin Qazaqstan resmı túrde Keńes Odaǵynyń quramynda boldy. Sol ýaqyttarda Ózbekstan, Qyrǵyzstan memleketteriniń jaǵdaılary taǵdyrlas boldy. Keńes Odaǵy kezinde eń kóp taralǵan til orys tili bolǵanyn ózderińiz biletin shyǵarsyz. Birinshiden, Keńes Odaǵy kezinde Qazaqstan halqynyń qyryq paıyzǵa jýyǵy orystar boldy. Bul Keńes Odaǵy kezinde qazaq tiliniń órkendeı almaýynyń sebebine ákeldi. Onyń ústine qazaq dalasynyń kópshiligi orystar boldy jáne Keńes Odaǵy úkimeti qazaq tilin, salt-dástúrin eshkimge taratýǵa, úıretýge tyıym saldy. Nátıjesinde, jańa saıasat kóbirek óz mazmunyn kórsete bastady. Zertteý nátıjesi kórsetkendeı, barlyq respondentterdiń 31 paıyzy qazaq tilin paıdalanady, onyń bilimi «Men erkin sóıleımin, oqımyn jáne jazamyn» formýlasynda kórsetilgen.  Qazaqstandyq respondentterdiń shamamen 71 paıyzy qazaq tilinde sóıleı, oqı jáne jaza alady.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. J.Týhlıev B., Shamsıeva M., Zıódova T. Ózbek tiliniń transformasıasynyń ádisteri. 2009 j. (ózbek tilinde)
2. Larsen-Frıman, D. 1997 j. (Kúrdelilik týraly ǵylym jáne ekinshi tildi meńgerý).
3. Belkın A.S.  Vıtagendik tárbıe ǵylymı-pedagogıkalyq kategorıa retinde. 2001 j.
4. Jýkova N.K. Eópólshemdi golografıalyq tásil. 2001 j. 156 b.
5. Podymov N.A. Pedagogıkalyq qyzmettegi psıhologıalyq kedergiler. 
6. Isqan B.J., Daýtova S.B., Ospanova B.R. til saıasaty jáne qazaq álipbıi. 2014 j.

Tursynbekova Qorlan

---