InfoHub Logo

ADASQAN AQYN

BİRİNSHİ BÓLİM

I

Asaý darıa Ertis baıaý qozǵalǵan ǵajaıyp aıdahar tárizdi, túsi sýyq, tolqyny surǵylt... Qumdy jaǵasynda etektegi taý tasyndaı shashyrap, qaıyń men talǵa bólengen úlken qala jatyr. Bul qalada birkelki eshteńe de joq, barlyǵy sapyrylysyp ketken: úıleri de, adamdary da, olardyń kıimderi de, dúnıege degen baǵdarlary da. Kóshe boılaı salynǵan Koshelev, Strogonov, Sýtúshev sekildi baı saýdagerlerdiń temir shatyrly sándi saraılarymen qatar, kooperatıvtiń tastan qalaǵan surǵylt dúkenderi, qazaq jataqtarynyń toqal tóbeli shym úıleri tur. Altyn aıly meshitpen buryshtasa, jonǵan taqtaıdan isteı salǵan kınematograftyń jańa klýby ornalasqan. Ersili-qarsyly ótip jatqan jurt ishinen jaman tymaq, túıe jún dalbaǵaı, úkili taqıamen aıqara basqan jalpaq sary bylǵary belbeýli orys gúlderi tógilgen qyzyl sháliler de kózge túsedi. Shekpen kıgen aýyl qazaǵymen qatarlasa, ıyǵyn portýpeıamen aıqara basqan jalpaq sary bylǵary belbeýli, oryssha «ıýngshtýrmovka» dep atalatyn jastardyń galıfeli jasyl kostúmin kıgen jigit ketip barady. Kóshe boılaı saldyra jelgen qara faetondy, qońyraýly jámshikterdiń par attarynyń sánin ádeıi buzǵysy kelgendeı, ústine júk artqan qos órkesh qara nar anda-sanda bozdap qoıyp, asyqpaı aıańdaıdy.

Ótip jatqan jurttyń qaısysynyń qandaı oıda ekenin de túsiný qıyn. Bireýleri osynaý ǵajaıyp jańa ómirge beıtarap adam ekenin bildirgisi kelgendeı aıaǵyn jaıbaraqat, beıqam basyp kele jatsa, baǵda bireýleri beleńi bar jylqydaı jan-jaǵyna úrke qaraıdy. Al keıbir betinde eski ómirdiń tákápparlyq tańbasy kóringen «keshegi myrzalar» jańa zamanǵa eriksiz bodan bolǵanyn jasyra almaı, ár adymyn zildene basyp, túnere ótip ketedi. Degenmen, kópshiliktiń júzi kókiregine tún uıalaǵandaı aq jarqyn nurly...

Surǵylt tolqyndy asaý darıa jaǵasyndaǵy osy bir qumdy kósheli, eski qalany men óte jaqsy kóretin edim. Ásirese kóktem kelip, tal sharbaqpen qorshaǵan qaraǵaı, qaıyńnyń jasyl tógip, moıyl butalarynyń qardaı appaq aq shashaqty gúlge oranatyn kezin sarǵaıa kútetinmin.

Mine bıyl da sol ańsaǵan merzimim jetti. Jasyl kıingen qala jyldaǵy ádetinshe 1 Maı merekesin qarsy alýǵa daıyndalyp jatty.

Laýlaǵan qyzyl jalqyn sáýlesimen kókjıekti órteı, kún de kórindi. Osy bir jańa shyǵyp kele jatqan kúnmen birge jer men saltanatty kórkin ashyp, qala da oıana bastady. Kóp keshikpeı, tabıǵattyń múlgigen tynyshtyǵyn buzyp, qustyń saıraǵany, ıttiń úrgeni tabynǵa qosýǵa aıdap bara jatqan jataq sıyrlarynyń móńiregenderi estildi. Áne-mine degenshe, kún kóterilip, 1 Maıdy toılaýǵa jurt lek-lek bop kóshege shyǵa bastady. Kókirekteri kóz ashqandaı, júzderinde qýanysh. Qımyl-ekpinderi báıgige qosylar júırikterdeı qarqyndy. Daýryǵa sóıleı, shattana kúledi. Jerdegi qýanyshty kókke kótergendeı, kógildir aspan aıasynda qyzyl jalaýlar jeleń qaǵady. Mereıi ústem halyq mektep, keńse qasyna shoǵyrlana jınalyp, bı bılep, án salýda...

Maıdyń osy bir nurǵa bólengen jarqyn kúninde de qala ortasyndaǵy úsh qabat tas úıdiń eń joǵarǵy bir bólmesinde áli de tún qarańǵysy ketpegendeı. Joq, kún sáýlesi ashyq qos terezesinen bul bólmege de meılinshe quıyla túsip tur. Sóıtse de, munda kór qýysyndaǵydaı bir aýyr zil bar. Múmkin, bul úıden kesheli-búgin ólik shyqqan bolar? Joq, oǵan uqsamaıdy. Úı ishi tym saltanatty, jınaqy, sándi. Tipti adamdy áldeqaıda qıalǵa, raqatty armanǵa erte jónelerdeı. Edende — jibek túkti qyrmyzy qyzyl farsy kilemi. Oń jaqta — oıýly barqyt túskıizdi kúmis kereýet. Tuskıizge súıeýli betine súıekti órnek salynǵan úkili dombyra. Tereze perdesi kereýetke ustaǵan shymyldyǵy — bári de áshekeıli kógildir sháıiden. Budan bóten altyn jalatqan ydys-aıaq, syrly stol, órnektelgen kebeje sekildi kóz qýanyshy bolarlyq bóten zattar az emes. Áıtkenmen, úı ishinde tún qarańǵysyndaı bir sýyq yzǵar seziledi... Al durystap qarasań bul yzǵar úı ishinde únsiz turǵan adamdardyń qobaljyǵan, qoryqqan, abyrjyǵan túrlerinen týǵan yzǵar edi.

Bular ózi úsh kisi.

Tereze aldynda turǵan aq quba, ashań júzdi, qoshqar tumsyqty, úlken qońyr qoı kózdi, keń keýdeli uzyn boıly adamnyń jasy otyz bester shamasynda. Ústinde — belin kúmispen qaptaǵan jińishke kavkaz belbeýimen qynaǵan tik jaǵaly, shytyrman túımeli aq jibek kóılek, butynda — kók shuǵa galıfe shalbar, aıaǵynda — rondalap tastaǵan sary safán etik. Iyǵynda bulǵyn jaǵaly qara keńirdek barqyt shapan. Uzyn qoıý qara shashy jelkesine qaraı dýdarlana qulaǵan. Syrt kelbeti kóz toıarlyq. Biraq qaıǵy yzǵarymen bozara túsken júdeý júzi kókiregindegi oty sóne bastaǵan jan ekenin ańǵartady. Qazirgi turǵan turysy shabystan boldyrǵan júırik tárizdi. Basy salbyrap, eki ıini túsip ketken. Tek ishtegi muz áli de janaryn óshire almaǵan úlken qońyr kózderi terezege qadalýda. Ár qaraǵan saıyn, syrttaǵy jurt qýanyshy arqasyn aıaz bop qysqandaı, qabaǵy túıile túsedi. Bul qazaqtyń ertedegi belgili aqyny, alǵashqy zıaly adamdarynyń biri — ataqty Aqan edi.

Odan sál keıinirek taǵy eki adam tur. Biri — qara tory, oıly qońyr kózdi, buıralaý kelgen dýdar shashty, orta boılydan sál bıikteý jas jigit. Ústinde tik jaǵaly, jeńiniń aýzyn búrgen qara kók sherstkavkaz kóılek, belinde shashaqty, esilgen jibek belbeý, butynda sarǵylt chesýcha qyry synbaǵan shalbar, jyp-jyltyr qara lakty shebilet. Keń mańdaıy, oıly kózi jigittiń úlken daryn ıesi ekenin ańǵartqandaı. Bul — jas aqyn Búrkit. Budan tórt jyl buryn Aqshatyr gımnazıasyn bitirip, Omby ýnıversıtetine túsken. Sharýa-jaǵdaıymen baılanysty oqýyn ýaqytsha toqtatyp, byltyrdan beri osy ózi bitirgen Aqshatyr gımnazıasynda ádebıet sabaǵyn beretin.

Úshinshisi — túr, kelbet, dene qurylysy jaǵynan bularǵa tipti uqsamaıdy. Eki ıyǵyna eki adam mingendeı, keń jaýyryndy qara sur, uzyny men kóldeneńi birdeı tórtpaq, jigit. Jalpy syrt qurylysy shala kúıgen kespeltek jýan qara tomar beıneles shombal. Ústindegi kıimi de analardikinen ózgeshe sándi. Shil qazaqy kıim. Basynda qara maýytymen tystaǵan dóńgelek qasqa pushpaq bórik. Ústindegi luqpan shapannyń belin kúmis kiseli belbeýmen býynypty. Aıaǵynda — qısyq taban kók salmen áshekeılegen hrom etik. Túri kelbetsiz emes, biraq susty. Sol qysyqtaý, ótkir, shegir kózi raqymsyz, adamǵa qaraǵanda óńmenińnen ótkendeı. Tistene jumǵan juqa erni qansyz, sólsiz, kezerip ketken. Qazir qońyr beti ashýdan tútigip, shegir kózderi yzalanǵan ıtteı shaptyǵyp tur... Bul — Búrkittiń qurdasy, onymen birge gımnazıa bitirgen, Arqanyń ataqty shonjarlarynyń biriniń urpaǵy Ákpar. Orta dárejeli bilim alǵannan keıin ári qaraı oqymaı, Aqshatyrda sot hatshysy bop qyzmet isteıtin.

Saltanatty bólmege qubyjyqtaı qorqynysh kirgizip turǵan osy úsheýiniń yzǵarly pishinderi abyrjyǵan, qoryqqan úı ishine úreı týǵyzady.

Aqan Búrkit pen Ákpardyń, bir jaǵynan, rýhanı ustazy, ekinshi jaǵynan, ádebı jetekshisi bolatyn.

Oı tolqyny ózegin órtep jiberdi me, kenet ol terezeden kózin almaǵan qalpynda kúbirleı sóıleı jóneldi:

Keldi dep kóktem gúl shashyp,
Qýanba, halqym, qur tasyp,
Kórmeısiń be shattyqtyń
Kóktemi senen tur qashyq!..
Tókse de sáýle kún kózi,
Jaınamas ómir kúndizi.

Bul kezde jurt qala ortasyndaǵy saltanat alańyna sap-sap bolyp ótip jatqan-dy. Qoldarynda — al qyzyl barqyt týlar, qulash-qulash qyzyl mataǵa jazylǵan urandar, bilekterinde — baılap alǵan qyzyl shúberek, omyraýlarynda — shoq-shoq jas qyzǵaldaqtar...

Kóshe boılaı nuryn shashyratqan osy tamasha qýanyshty budan ári kórgisi kelmeı, Aqan terezeden kilt burylyp ketti. Sonaý kóshedegi máz-meıram jurt qushaǵyna jylan salyp jibergendeı, júregin qolymen basyp, shoshyna, úıdi ersili-qarsyly keze bastady. Júrgen júrisi qutylý jolyn taba almaı, temir tordyń ishinde yzalana aıańdaǵan arystan sekildi. İsh qazandaı qaınaıdy, jeńip shyǵar dármen joq. Bir sátte ol kilt toqtaı qaldy da:

— Qazaq degen jas bala tárizdi bir aq kóńil, senimpaz el. Kim basyna jumaq ornatam dese, sonyń qolyndaǵy noqtalaǵan qulyn. Bólshevıkter onyń sol qasıetin mol paıdalana bilgeni kámil,— dedi.

Onyń úninen úlken bir ókinishtiń sazy estildi. Kókiregin bulqan-talqan etken ashýyn basa almaı, ol taǵy ersili-qarsyly júre bastady. Bul joly Aqan jaıylymǵa jem izdep kelip, sý tartylǵanda, shaǵyn shalshyqtyń arasynda qalyp, qaıtsem aıdynǵa jetem dep astań-kesteń bolyp týlaǵan shortanǵa uqsaıdy. Qansha týlasa da, sýdy laılaǵannan bóten qolynan keler dármeni joq. Biraq sol sýdy laılaýdyń ózi de oǵan kóńilin ornyqtyratyn sheshim tárizdi. Ol kenet taǵy da toqtap, baısaldy únmen oıyn aıtty.

— Biz tárizdi qazaqtyń oqyǵan azamattarynyń eń qadirli mindeti — halqyn ult táýelsizdigine shaqyrý, jeke el bolýdy kóksetý dep uqqan edi, al búgin...

Jaıshylyqta ár sózin saralap, oılaǵan oıyn asyqpaı túsindiretin aqyn aǵanyń tik ketkeni shákirti Búrkitke unamady. Jat kórindi. Ustazynyń júrek jarasynyń aýzyn qyzyl shaqa etip ashyp turǵanyn túsinse de, birden qoshamettep kete qoımady. Al Aqan bolsa, ózin-ózi ashýmen qamshylap, toqtar emes. Jas serikterin óz pikirimen birjolata taptap, ábden sýaryp alaıyn degendeı, ol taǵy da:

— Bizdiń jolymyz bólshevıkterden bólek bolatyn, Biraq jurt bizge ermedi... Nege?—dedi.

Ákpar tunǵan qara sýdaı, búlk etpedi. Al bul sóz onsyz da júdep turǵan Búrkitke taǵy da aýyr tıip, kókirektegi qasiretine qasiret qosqandaı. Ol endi shydaı almady:

— Aqyn aǵa, búgin siz tym ashýly tárizdisiz ǵoı,— dedi.

Aqan ómir degen tartysy mol aýyr jolda serikteriniń qolyna jaýlaryna silteıtin berik shoqpar ustatqysy kelgendeı, jaýabyn anyq, ashyq qaıyrdy.

— Ie, ashýlymyn. Qazaq degen qolymdaǵy jalǵyz suńqarymdy...— ol taǵy da qolyn tereze jaqqa siltedi,— bólshevıkter birjolata ushyrdy. Men búgin ony anyq túsindim.

— Al, Abaı aǵa...

— Ie, Abaı aǵań ne dep edi?

— «Orystan úıren» degen joq pa edi!— Búrkit «orys» degen sózdi «bólshevık» degen sózden bólgisi kelmedi.

— Aqyldydan úırený—aqyldyǵa qul bolý degen sóz emes. Men de Pýshkındi, Lermontovty, Tolstoıdy, Dostoevskııdi jaqsy kóremin. Biraq odan qazaq halqynyń nesi ózgeredi? Longfellonyń elinde ındeester rezervasıalarda qyrylyp jatyr. Aǵylshyndardyń Shekspıri bolǵannan Rodezıa negrlerine keletin qandaı paıda bar? Joq, Búrkit, halqyńnyń mádenıetke jetip, joǵalyp ketkeninen mádenıetsiz otyryp, birlestigin saqtaǵany artyq. Eń zor baqyt — halqyń, eliń, tiliń bolǵany. Abaı aǵa úıren dese, men úırenbeımin dep turmyn ba? Biraq úırený bar da ılený bar... Men ılenýge qarsymyn. Eger halqyńdy jaqsy kóretin bolsań, onyń táýelsizdigin, birligin altyn jambydaı saqta. Óıtpegen kúnde, Batys seni bir-aq kúnde jutyp jiberedi. Esinde bar ma, Redárd Kpılıngtiń «Batys — bólek, Shyǵys— bólek» deıtin óleńi?—Aqan Búrkitiniń jaýabyn kútpeı kózin jumyp, álgi óleńdi esine túsire, taqpaqtaı jóneldi:

«Batys — bólek, Shyǵys — bólek,
Máńgi olar alys jatyr.
Kúl-talqan bop jer menen kók
Qospasa kóp zamanaqyr.
Batys ta joq, Shyǵys joqta,
Otan, tuqym kimge kerek,
Eki kúshti kelgen shaqta
Qyl kópirde betpe-bet».

Bul óleńdi aıtyp boldy da, Aqan:

—Batys pen Shyǵys, tún men kún tárizdi, eki dúnıe, oıanyp kele jatqan Shyǵysty bas salýǵa daıyn turǵan Batys bar. Buny umytýǵa bolmaıdy,— dedi.

Ustazynyń kóńilin qaldyryp alǵysy kelmegendeı, Búrkit jaltaqtaı sóıledi.

— Oǵan qandaı dálel bar?

— Kıplıngtiń óleńi she?

—Kıplıng — Kıplıng qoı!—dedi, renjigenin jasyra almaı Búrkit.— Aqyn aǵa, Kıplıngtiń aǵylshyn ımperıalızminiń jyrshysy ekeni sizge aıan emes pe edi?

— Bolsa she? Óz syryn ózi ashqan qasyń — dosyńmen teń.

— Joq, aqyn aǵa, Kıplıng bul oıyn «halyqtar birin-biri máńgi uǵa almastyq qastyqta ótedi» degen tujyrymǵa tirep aıtqan joq pa? Bul — aǵylshyn ımperıalızminiń ózge jurtty mensinbestik otarshy uly ultshyldyq saıasaty. Al Batysta bizben tilektes mıllıondaǵan halyq bar...

Kúndikke úndemeı turǵan Ákpar dál osy sátte gúr ete qaldy.

— Kıplıng kóksegen uly ultshyldyq, mensinbestik ózge halyqtan shyqpaıdy dep oılaısyń ba?

— Ákpar ishinde jatqan zapyranyn birden tóge salýǵa daıyn tur, tek bir seskený qudiretti aqyn ustazynyń aldynda oıyn tolyq ashýǵa jol bermedi.

Oǵan sebep bolý kerek qoı?— Búrkit joldasyna tunjyraı qarady.

— Sebep — jer,—dedi Ákpar.

— Jer? Qazaqta ne kóp, jer kóp emes pe?

— Iá, bizde jer kóp. Bizdiń qýanyshymyz da, baqytsyzdyǵymyz da sol jerde. Túsinbeısiń be? Eger ómir osy qalpymen júre berse, sen óziń-aq bir otyz jyl ótkennen keıip, osynshama ushy-qıyry joq daladan qazaqqa qoı baǵatyn da jer qalmaǵanyn kózińmen kórersiń.— Ákpar kenet toqtap qaldy da, Aqanǵa qarady,— joq bizge jańa ult qaharmany kerek.

Búrkittiń de berilgisi keler emes.

— Biraq onyń sońynan kim eredi?

— Sonda sen bizge, rezervasıalarǵa qýylǵan ındeesterdeı, qoıdaı shubyrtyp, Betpaqdala, Qaraqumdarǵa aıdap aparǵanyn kút demeksiń be?

Túsinbeımin, sen ne dep tursyń,— dedi Búrkit qabaǵyn shytyp,— Keńes úkimeti kóp ultty memleket, qudiretti memleket quramyz deıdi... Al sen...

— Toqtaı tur, Búrkit,— dedi Aqan kenet sózge kirisip.— Esińde me, Darıı patshalyǵy? Álde umyttyń ba?— Ol taǵy da tereze jaqqa qarady da, júdeı sóıledi.— Evropa Makedonskıı dep ataıtyn Eskendir Zulharnaın Indıa jerine deıin bıligin júrgizdi... Uly Rım men ataqty Vızantıa memleketteri qaıda? Aqsaq Temir Kóregenniń aldynda júzge taıaý ult tize búkti... Joq, Búrkit, kóp ultty memleketter eshýaqytta da uzaqqa barǵan emes.

— Al mynalar áli...— Ákpar da tereze jaqty nusqady.

— Bulardyń da ómir súrýi Rossıadaǵy kóp ulttyń der kezinde ulttyq sanasynyń oıanýymen baılanysty. Jazýshy — halqynyń ary, namysy. Sózińmen, ónerińmen elińniń sanasyn oıatyp, ony táýelsizdikke, jeke avtonomıaǵa shaqyrý bizdiń mindet edi. Óziniń jurty, óziniń jeke Otany joq ul qansha danyshpan bolsa da, shólge qamalǵan aqqýmen teń kórinetin, jan jaǵynda qulazyǵan dalasy kóp, biraq qanat qaǵar aq aıdyn shalqary joq sekildenetin... Álde men qatelestim be?

Búrkit ishte jatqan bir-birine qaıshy, shym-shytyryq oıyn syrtqa shyǵara almaı, tyna qaldy. Aqandy jasynan qurmettep úırengen jas jigit endi shaptyǵýdy orynsyz dep tapty. Sonda da:

— Eger halyq sońymyzdan ermese ne isteımiz?—

— Onda biz ketýimiz kerek.

— Qaıda?

— Aqan daǵdaryp qaldy. Báse, qaıda kete alady?

Búrkitke ne dep jaýap berýdi bilmeı abyrjyǵan aqyn aǵanyń turysy kimnen qorlyq kórgenin aıta almaǵan jas balany ańǵartady.

Endi ol kúńirene sóıledi:

— İshte jatqan jalyn kóp, syrtqa shyqsa — qur tútin. Oıǵa alǵan maqsat mol, biraq iske asar biri de joq. Qansha qarqyndaǵanymmen, túsken joly qumǵa kelip tirelgen jolaýshy tárizdimin. Alǵa júreıin desem, ańyraǵan qum, azynaǵan shól; kúterim — tek ólim. Keıin qaıtaıyn desem, qatty jabylǵan esik, qaıta ashylar emes. Bul daǵdarysqa qalaı jettim? — Aqan úndemeı toqtaı qaldy.

Aqannyń sóziniń aıaǵyn kútken Búrkit pen Ákpar jumǵan aýzyn ashpaı, sol tómen qaraǵan qalyptarynan qozǵalar emes.

Aqan shynynda, jol taba almas daǵdarysta edi. Oǵan úlken sebebi de bar. Sondyqtan ol ishtegi qaýpin jasyra almaı, alaı-túleı, bir orynda otyra almaı, bir jatady, bir júredi. Ańdyǵan jaýyn sezgen qasqyrdaı dáıek bilmeıdi. Jan-jaǵyna ábigerlene qaraıdy. Ol — oqyǵan, aqyndyq daryny erte oıanǵan adam.

Aqan óziniń saıası baǵytyn «elim», «jerim» degen sózdermen búrkeı bildi. Ol keı shyǵarmalarynda áıel teńdigi, qarańǵylyqtan qutylý degen sekildi halyqtyń kókeıkesti armandaryn da jyr etti. Ásirese, Aqan — mahabbat poezıasynyń aldyna jan salmaǵan júırigi. Kóptegen jastar onyń keıbir sheber jazylǵan ólenderin jatqa da biletin.

Al qazir Aqannyń jeńilgen shaǵy. Barar jer, basar taýy joq. Biraq ol áli de bolsa eli, jurty úshin qurbandyqqa ushyraǵan adam bolǵysy keledi. Sondyqtan da ol ózin Búrkit pen Ákpardyń aldynda basqasha ustaýǵa tyrysady. Ádiletti adamdaı aqtaryla sóılegen bolady.

Men kúni búginge deıin,— dedi ol kenet daýsyn aqyryn shyǵaryp,— halqymnyń basynda oınaǵan keshegi otarshyldyqtyń bultyn kórip keldim. Sol bulttan máńgi qutylý tek qana elimniń jeke táýelsizdiginde dep uqtym. Sondyqtan halqymdy birlikke, orys jurtynyń yqpalynan qutylýǵa shaqyrdym. Ultshyldyq sezim aqyl, oıymdy tegis bılep, keń tolǵanyp, jan-jaǵyma kóz salýǵa múmkindik bermedi. Shor taqqan attaı, tek kóz aldymdaǵy qazaǵymdy ǵana kórdim. «Osy «ultym» degen tar túsinikten, qazyqqa baılanǵan qulyndaı qutylyp shyǵa almadym, tek sol qazyqty aınala berdim, aınala berdim. Aqyrynda uzyn arqan qysqara kelip, qaqqan qazyqtyń qasynda melshıdim de qaldym. Taǵy bir aınalsam, qyl shylbyrǵa býynyp ólýim de ǵajap emes-ti. Al keıin sheginip, arqandy qaıta uzartyp, órisin keńitýge ýaqyt tar...

Rasynda da, oǵan keıin sheginýge jol qalmaǵan tárizdi edi. Aqynnyń Oktábr revolúsıasyna da qarsy jazǵan óleńderi az bolmaǵan-dy.

Aqyn endi Búrkitke tesile qarady. Aýyr, azapty oıynyń toqtar jerin aıtpaq boldy.

— Mine endi kóldeı kóńil shalshyq sýǵa aınalyp, torǵa túsken kishkentaı qustyń jaǵdaıyna jetip turmyn, dedi kenet daýsy syna kúńgirlep.— Qalaı qutylarymdy bilmeı, qur typyrlaımyn. «Kúresý kerek, halyqtyń ulttyq sezimin oıatý kerek» dep senderdi jalyna úgittegim kelse de, oǵan ózim de senbeımin. Sondyqtan, Búrkit, seniń suraǵyńa jaýap berý maǵan ótkelsiz darıadan ótýden qıyn. Qaıda bararymdy, halqymdy qaıda apararymdy ózim de bilmeımin...

Aqannyń jaǵdaıyn Búrkit te jaqsy túsindi. Aqyn aǵanyń bul daǵdarysy qur ǵana halqynyń keleshegin oılaýdan týǵan daǵdarysy emes, óz basynyń keleshegine senbeýden týǵan daǵdarys. Bul daǵdarys Búrkitke aqyndyq adamgershilik qasıetterin jaqsy kóretin aǵanyń janyn shuqýǵa kele jatqan qara qarǵa tárizdi bolyp kórinedi. Búrkit aıqaı salyp, sol qara qarǵany Aqannan qýǵysy keledi. Biraq bar daýsymen aıqaılaı alar ma? Aıqaılaı alsa, halqy bunyń daýsyna qulaq iler me?

Aqan taǵy da únsiz. Úı ishindegi aýyr tynyshtyq onyń janyn ezip, ón-boıyn jerge janshyp barady. Búrkittiń de suraǵy kókirekke shanshýdaı qadalýda. «Degenmen jaýap berý kerek. Oqýshysy ustazynan jaýap kútip tur ǵoı, úndemeı qalýǵa bola ma? Biraq qandaı jaýap berý kerek? Oq ótpes qamalǵa tirelgen, sharshaǵan jan qamaldy qalaı alýdy qaıdan biledi? Onyń qolynan bar keleri óz janyn aıamaý...»

Aqan ıyǵyn basqan aýyr júkti jerge túsirgendeı, sál serige basyn kóterdi de, taǵy da úıdi keze bastady.

— Men Bloktyń myna bir óleńin jaqsy kóremin,— dedi ol azdan keıin.

Búrkit eleń ete qaldy.

— Qaı óleńin?

Aqan naǵyz bir qýanyshty gımn aıtqandaı, daýysyn kótere taqpaqtaı jóneldi:

Qoıǵan soń tereń beıitke,
Kómiler shópke qabyryń...
Estirmiz sonda bıikte
Jaýǵan jańbyr dabyryn.
Uıqydan tátti oıanyp,
Demessiń bul ne jerdegi?
Aq jaýyn málim: kúz anyq
Nóser — kóktem kelgeni!
Aýdarmas kóńil nazaryn,
Jatqan shýlap bul dybys,
Aırylý, lázzat azabyn
Basqan qabyr typ-tynysh...
Asyqpaı, jaıly kórde tek
Oılanarsyń múmkin sen:
Sum jalǵanda ómir dep
Adam neni túsingen...

Aqan óleńdi qansha kóńildene taqpaqtasa da, onyń ár sóziniń kórdeı sýyq yzǵary Búrkittiń sergek kóńilin birden muzdatyp jiberdi. Ol elegizı qaldy. Óıtkeni aqyn aǵanyń aýyzyna sońǵy kezde ólim týraly sóz kóbirek túsip júrgenin baıqaǵan. Bul joly da ustazy sol ádetine salyp tur. Tek jas serigin ózinen birjolata túńildirgisi kelmeı, óleńdi kóńildene taqpaqtaǵan bolady. Biraq qam kóńildi, qasiretti sóz óziniń basyna baılanǵan qara jalaýdy anandaıdan ańǵartpaı ma, Búrkit aqyn aǵanyń basyna tóngen daǵdarys — qara qarǵanyń endi qandy sheńgelin salǵaly turǵanyn anyq sezindi.

— Aqyn aǵa, bul óleńdi nege aıttyńyz?— dep ol Aqanǵa qarady da, shoshyna qaldy. Bop-boz bop ketken ustazy jaraly qustan aýmaıdy, basyn tómen salǵan. Sylbyr júrisinde de, tumandanyp ketken qaıǵyly kózderinde de sorlylyq bar. Bul ne? Jaıshylyqtaǵy qaıǵy sazy ma? Álde basyna ajal saǵatyn taıaı túsken daǵdarys — qara qarǵanyń kóleńkesi me?

Oı tolǵaýy jetkendeı, Aqan kenet basyn kóterip aldy. Búrkittiń ıyǵyna qolyn salyp turyp:

— «Qaıda baramyz?» deısiń, barar jer kóp. Biraq mirden berik qamal bar ma? Oǵan jaýdyń oǵy da ótpeıdi.

Sóıdedi de, ol tym sharshap ketkendeı, kúmis kereýettegi áli jınalmaǵan tósegine ústindegi kıimimen jata ketti.

Aqan álgi sózdi qansha jigerlene aıtsa da, Búrkit odan taýsylǵan adamnyń sharasyz sheshim únin estidi. Aqanǵa tóngen qara qarǵa endi óziniń júregin qandy tyrnaǵymen tyrnap jatqandaı, jany qatty aýyryp ketti. Bul sheshim tiri adamnyń ózine degen úkimi ekenin endi ábden túsindi. Abyrjyp, Aqanǵa qarady. Jas aqynǵa onyń bul jatysy sulap jatqan ólik sekildi bolyp kórindi. Aq jastyqqa uzyn qara shashy tógile, sup-sur bolyp ketken... Eki qolyn keýdesine qoıyp, kózin jumyp alypty. Kereýettiń bas jaǵynda turǵan shoıyn deneli Ákpar Aqannyń basyna qoıǵan myzǵymas qulpytas tárizdi. Búrkit óz oıynan ózi taǵy da shoshyndy. «Qasıetin máńgi joǵaltpas som altyndaı, jer betine sırek keletin osynaý ózgeshe jaratylǵan daryn kúsh rasymen ólekse kútken qara qarǵa — daǵdarystyń jemi bolmaq pa? Joq, ol múmkin emes! Qutqarý kerek! Qutqarý kerek!»

— Aqyn aǵa, álgideı sózge aýzyńyz qalaı barady?— dedi ol ustazyna jiger bergeli,— ózińiz aıtpap pa edińiz, dúnıede jazyqsyz jannyń qurbandyǵynan ókinishti esh nárse joq dep?

— Jazyqsyz jan... Kim aıtty meniń jazyǵym joq dep?— Aqan jastyqtan basyn da kótermedi. Naǵyz bir aýrý jandaı qınala sóıledi.— Joq, Búrkit, meniń jazyǵym mol... Keshpeıtinderine kózim jetedi...

— Olaı bolsa, qashý kerek!— dedi baǵanadan beri myzǵymaı turǵan Ákpar, birdemeni short keskendeı, mort sóılep.

Aqan jastyqtan basyn kóterip aldy.

— Qaıda?

— Qytaıǵa! Túrkıaǵa!

Búrkit Aqanǵa qaraı qaldy. Egde aqyn onyń nege bylaı qaraǵanyn túsinip, ornynan ushyp túregeldi. Kózi kenet ashý tógip, jarq-jurq etti. Endi óńi áp-sátte álsizdikten qulan-taza arylyp, óziniń ádettegi tegeýrindi qalpyna endi. «Báse, meniń ustazym osyndaı bolýǵa tıisti edi ǵoı,— dedi Búrkit ishinen,— «Qyran qaıǵyryp ólmeıdi, qartaıyp óledi»,—deıdi ǵoı jurt. Aqyn Aqan da aqıyq qyran emes pe edi!»

— Aqyn ómirge óleksesi úshin emes, óleńi úshin keledi,— dedi Aqan Ákparǵa túksıe qarap, —Qytaıǵa. ne Túrkıaǵa qashyp, múmkin, óleksemdi qutqararmyn, al boıymdaǵy darynymdy qaıtemin? Óz eliń, óz tiliń bolmasa, darynyń seniń kimge kerek?.. Sol darynymyzdy baǵalaıtyn, órkendetetin óz elimiz, óz tilimiz bolsyn dep kúresip kelgen joqpyz ba? Qash deısiń! Men halqymnan qashsam, meniń boıymnan darynym, jyrym qashpaı ma? Ondaı ómirdiń maǵan qansha keregi bar?.. Joq, Ákpar, men esh jaqqa qasha almaımyn. Óz jerimde, óz elimde, óleksem úshin emes, óleńim úshin ólemin.

Osyndaı sózderden keıin albyrt jas júrek qalaı tolqymasyn, Búrkit Aqandy qalaı ardaq tutpasyn!

Ákpar budan ári til qatqan joq. Súlikteı qap-qara qos qabaǵy dir etip bir silkindi de, qars jabylyp ketti. Sol qalpynda, qaıta ashylmaı túnerdi de qaldy.

Osy kezde úıge as daıyndaýshy semizshe kelgen, bókseli, aq sary, jas tatar áıeli kirdi. Kózin jerden bir kótermeı, qolyndaǵy qymyz quıǵan ojaýly syrly sharamen úsh kúmis keseni ústelge qoıdy da, ún-túnsiz, sol syzylǵan qalpynda sulý denesin sándene teńseltip, aıaǵyn yrǵala basyp, shyǵyp ketti. Aqan men Búrkit áıelge esh kóńil aýdarǵan joq. Tek Ákpar ǵana qyzyl kórgen qomaǵaı qarshyǵadaı áıeldiń sońynan qarap, oqys qozǵala tústi de, tyna qaldy.

Aqan sol tunjyraǵan qalpynda dóńgelek ústeldiń qasyna kelip, bir tizerlep otyra qap, jańa ǵana qalaǵa jaqyn aýyldan ózine arnap alyp kelgen, erte qulyndaǵan bıeniń jas ýyz qymyzyń, syrly ojaýmen sapyra bastady. Ana ekeýi de ústeldi jaǵalaı otyrdy. Qymyzdy tamsana kútken som deneli Ákpar dalanyń qomdanǵan úlken qaraqusy tárizdi. Qaıǵydan ıini túsip ketken Búrkit osy qaraqustyń qasynda tuǵyrǵa jańa otyrǵyzylǵan jas qarshyǵadan aýmaıdy, biraq ishteı ábiger, qanatyn qaǵar kúshi joqtaı, sup-sulyq otyr.

Aqan náshine keltire sapyrylǵan ýyz qymyzdy kúmis kesege quıyp, qonaqtaryna usyndy.

— Minekeıińiz!

— Buıyrsyn...

Ákpar qylqyta juta bastady. Búrkit keseniń shetine ernin tıgizer-tıgizbes etip birer urttady da, qaıtadan ústelge qoıdy. Tamaǵynan óter emes. Oǵan qymyz emes, qaıǵy jutqandaı bolyp kórindi. Eki kózin telmirtip, Aqannyń betinen aýdarmaı, tunjyrady da qaldy. Qymyzǵa emes, aqyn aǵanyń osynaý kórikti júzine taǵy bir toıyp qalaıyn degendeı, álsin-álsin qaraıdy. Júrek sezbeıtin sumdyq bar ma, kenet oǵan osy otyrysy ustazymen aqyrǵy ret otyrysýy sekildenip ketedi. Ol Aqanǵa burynǵysynan da qumarlana qaraı túsedi... Qara qarǵa endi Aqan aǵanyń ıyǵyna qonyp alǵan, onyń júzinde qaıtadan kópe-kórneý álsizdik paıda bola qalypty.

Búrkit Aqan úshin áli de kúrespek, qaıtse de sonaý qara qarǵany odan qýmaq, úrkitpek.

— Aqan aǵa, siz orynsyz júdeıtin sekildisiz,— dedi ol.— Sovet ókimet ornaǵaly, tıse, tek shyn jaýyna tıip jatyr, basqa janǵa qıanat istegen joq qoı. Sizge de tımeıdi. Beker qobaljısyz...

— Bul qobaljý emes, Búrkitjan,— dedi Aqan orynnan túregelip, ersili-qarsyly taǵy júre bastap. — Bul aldaǵy bolar iske kúni buryn moıyn usyný... Odan bóten jol qalǵan joq.

— Múmkin, bóten de jol bar shyǵar?

— Joq, qalqam, úlken halyqtyń kishi halyqty ózine baǵyndyrǵysy keletini ejelden belgili. Bul - tarıhtyń aqıqat joly. Baǵyndyrý degen ózgeniń jigerin qum etip, júrektegi armanyn sóndirýden bastalady. Ol úshin eń aldymen halqy úshin tizginge oralǵy bolatyn uldarynyń únin óshirý kerek. Al men jyrymmen de, júregimmen de olarǵa qarsy turdym.— Kenet ol qolyn sermedi,— já, bul sózdi doǵaraıyq. Meniń taǵdyrym keleshegimde emes, ótken kúnimde.

— Nege olaı deısiz?—dep Búrkit taǵy sóılep kele jatyr edi, Aqan qaıtadan bólip jiberdi.

— Joq, Búrkitjan, men shyǵar qıama shyǵyp boldym, budan ári alatyn shyńymnyń basynda maǵan degen qaqyraǵan aıaz, doldanǵan boran tur, oǵan kúshim jete me, jetpeı me, ony ózim de bilmeımin. Al sender bolsańdar, jańa qanattanǵan jas túleksińder. Senderdiń shyǵatyn bıikteriń basqa. Ol úshin qandaı jolǵa túsesińder, osyny oılańdar.

— Aqan aǵa, ol joldy ózińiz kórsetken joq pa edińiz?

— Jan ashýy keıde durys aqylshy bola almaıdy. Meniń júregimdi aqyldan góri, ashý bılegen. Al sender óz joldaryńdy ázderiń tańdaýǵa tıissińder. Baqyt bolyp kóringen eleske jetemin dep, astyńdaǵy atyńdy zoryqtyrýdyń qajeti joq. At áli aýyldaryńa barýlaryńa kerek.

— Sonda «ult», «el» degen armanyńyzdyń bári de jalǵan bolǵany ma?—dedi Ákpar qabaǵyn qarys jaýyp.

— Qus jetken jerine qonady. Meniń de jetken jerim osy bolǵan shyǵar, keshirińder. — Aqan kenet Búrkitti baýyryna alyp qysty.— Al qosh bol. Jalǵyz tilegim: halqyńdy súı... Biraq menshe emes, óz jolyńdy taýyp súı...

— Aqan aǵa...

— Já, já... boldy,— dedi Aqan,— baryńdar, sharshap kettim. Azyraq dem alaıyn...

Búrkit pen Ákpar ustazymen muńaıa qoshtasyp dalaǵa shyqty. Bular baspaldaqtan tómen túsip kele jatqandarynda joǵary kóterilip bara jatqan İshki ister halyq komısarıatynyń ásker kıimindegi eki jigit kezdesti. Búrkit olarǵa seziktene qarady da úndemeı tómen túsip ketti.

Qara kóleńkeleý Aqannyń bólmesinen keıin kún sáýlesi tógile quıylyp turǵan kóshe ǵajaıyp saltanatty, jaryq edi. Parad bitip, merekeshiler taraı bastapty. Jurttyń daýryǵa sóılegen sózderi men qýanyshty kúlkileri estiledi. Buryshtaǵy tapaldaý kelgen qazaqy aǵash úıden áldekim baryldata án salyp jatyr. Sál qarlyqqan kóńilsiz daýys shıqyldaǵan syrnaı únine rabaısyz qosylyp, tyńdaýshyǵa jetkizeıin degendeı, óleń sózin mashyqtaı aıtady. Búrkit pen Ákpar tyńdaı qaldy.

Ánshi sál toqtaı qaldy da, taǵy da sarnaı jóneldi:

Sozylǵan jol alysqa,
Jaıaý júrip kelemin.
Barar jerim alysta,
Alysta jáne keregim.
Shyǵyp edim qýanyp,
Jete alam ba, sol jerge?
Súıegim álde qýaryp,
Qalamyn ba bir belde?!
Eı, dúnıe, shirkin-aı,
Qalamyn ba bir belde?..

Daýys berekesiz bolǵanmen, óleń sózi oıda jatqan bir armandy ańǵartqandaı, alys maqsatqa jete almaı qalam ba degen Asan qaıǵy janynyń sary ýaıymy, senimsiz boljaýynyń sarynyn sezdiredi...

Búgingideı qýanyshty, saltanatty saǵatta mundaı óleńniń ashyq aıtylýy — Búrkit pen Ákparǵa tań qalarlyq is. Ekeýi de qulaqtaryn túre túsip, qumarta tyńdaýda, biraq buryshtan shyǵa kelgen «dýhovoı» orkestrdiń úni buny buzyp jiberdi. Sarnaǵan jalǵyz daýys orkestr marshynyń astynda tunshyǵyp qala beredi.

— Bizdiń de únimizdi myna adamnyń daýsyndaı etip zamana gúrili jutyp jiberetin tárizdi ǵoı,— dedi Ákpar jalpylaı sheshimge kelip.

Búrkit úndegen joq. Ol taǵy da ustazy jaıynda oılaı bastaǵan edi.

Bular kósheniń arǵy betine shyqty. Búrkit birdemesi umyt qalǵandaı burylyp Aqan bólmesiniń terezesine qarady. Kenet, áldeneden shoshyp ketip, daýystap jibere jazdady da, Ákpardyń bileginen tap berip ustaı aldy.

Aqan terezeni ashyp, syrtqa qarap tur eken. Alystan júzi óń-tússiz bozaryp atyp kele jatqan tań tárizdi, adam aıyryp bolar emes. Ar jaǵynan bireýler kórindi me, ol keıin buryldy, sóıtti de, bir sekýnd ta ótpeı, sekirip terezeniń aldyna shyqty. Búrkit «Toqta»! dep aıqaılaǵansha bolǵan joq, Aqan eki qolyn kókke bir kóterdi de, basyn tómen sala sýǵa sekirgen jandaı, jerge qulaı jóneldi.

Aspan aınalyp jerge túskendeı, Búrkit ne bolǵanyn bilmeı qaldy. Sál esi kirgen kezde, Aqan qulaǵan jaqqa ata jóneldi. Biraq bileginen ustaǵan kisendeı berik qol ony ornynan tyrp etkizbedi.

Bul kezde Aqan qulaǵan úıdiń janyna jurt ý-shý bolyp jınalyp ta qalǵan edi.

— Júr, kettik,— dedi Ákpar yzǵarly únmen sybyrlaı sóılep. Ol Búrkitti bileginen myqtap ustaǵan qalpynda kelesi keshege súıreı jóneldi.— Jaýdan emes, ózinen, kúresten qashqan adamǵa endi seniń kómegińniń keregi joq.

Búrkit bosanbaq bop qımyldap kórip edi, qysqashtaı jabysyp alǵan Ákpardyń qoly qozǵaltar emes. Qysyńqyraı tússe, bilegin ýatyp jiberetin.

— Ólgen adam óldi, oǵan endi eshteńe de isteı almaısyń,— dedi Ákpar taǵy da,— qazir bizge jat kisiniń kózine túsýdiń esh qajeti joq.

Ákpardyń bosatpaıtynyn bilgen soń, Búrkit amalsyz kóndi. Eki-úsh kóshe ótkennen keıin baryp:

— Bul ne degen sumdyq?—dedi ol býlyǵa,— ózin-ózi ajalǵa qıýyna qaraǵanda, Aqan aǵa óz isiniń durystyǵyna senbegen ǵoı!..

Ákpar Búrkittiń sózin buryp áketti.

— Joq, bul senbestik emes. Óz isine sengen adamnyń kúresýge jol taba almaı daǵdarǵany.

Kenet Búrkittiń kóz aldyna baǵanaǵy qara qarǵa taǵy elestep ketti. Tipti qasyna kelip: «Ustazyń óldi, ustazyń óldi, qarq qarq!»—dep aınala tabalaı ushyp júrgen tárizdi. Osy qara qarǵany qýǵysy kelgendeı, Búrkit ókine qatty aıqaılap jiberdi:

— Qandaı qadirli jan edi, qalaı óldi?!

Ákpar Búrkittiń sózin taǵy jóndedi.

— Ony osyndaı ólimge jetkizgen kim?

Ákpar Búrkittiń jarasynyń dál ústinen basty. Anaý yrshyp tústi. Baǵanadan beri júrekke ý bolyp jaıyla bastaǵan yzany Búrkit birden syrtyna laqtyrdy.

— Ózge kúnálaryńdy keshkenmen, bul zorlyqtaryńdy keshpespin,— dedi Búrkit yzadan býlyǵa.

Ólim qandaı adamdy bolsa da tolqytady. Ásirese tanys adamnyń jazyqsyz ajaly arqańa aıazdaı batyp, júregińdi ýdaı ashytady. Buǵan deıin ún-túnsiz jatqan keıbir sezimderińdi oıatady.

Ákpardyń Búrkitten kútkeni de osy edi.

— Jolyńa men serik. Mine, qolym!

Osy bir kútpegen ólim kenet Búrkittiń názik jan sezimin túrshiktirdi, ón-boıyn ashýǵa toltyrdy. Dál osy sátte ol bıleı jónelgen kóńil kúıigin basa almaı, ımıgen shot tyrnaqty qara quzǵyn Ákparǵa qosyldy. Aldaǵy ómir degen darıaǵa onymen bir qaıyqqa minip, jaýdan birge ósh almaq etip ýádelestirdi.

II

Ómirdiń mańyzyn túsinemin dep sharq urý — erikkenniń isi, al ony shyn súıgen adam qolynan kelgenin aıamaı, sol ómirdi jaqsarta túsý úshin kúresedi.

Búrkit, azdaǵan aýqaty bar ákeniń arqasynda, sonaý shashaý bıik quzdy Baıan taýynyń arasynda bulyqsyp jatqan Toraıǵyr kóliniń jaǵasynan jeti jasynda Túrkistan janyndaǵy Qarnaq medresesine kelip oqýǵa tústi.

Áli esinde, sol bir mektepke kelip túsken kúnderi. Aspan aınalyp jerge túskendeı ystyq... Qyrqa ústinde búkil qazaq jeri men Túrkistanǵa dinı ǵylymnyń oshaǵy bolǵan, qalyń máýe aǵashyna bólengen kóp qujyraly Qarnaq mediresesi tur. Aq sáldeli, qolyna táspi ustaǵan qoja, moldalar. Qoltyqtaryna quran qystyrǵan, ıile sálem bergen kishipeıil shákirtter. Bulardyń ishinde jasy kelip qalǵandary da az emes.

Salqyn jeldi, jasyl beldi, Baıannyń taýly dalasynan keıin oǵan bul ara bir ǵajaıyp basqa álem tárizdi kórindi. Ásirese, ony tań qaldyrǵan Túrkistandaǵy Ahmet Iassaýıdyń áshekeıli zańǵar meshiti men jasyl baý-baqshany kómkergen shymnan quıylǵan uzyn-uzyn dýaldar. Aqyrǵan esek, qazandaı-qazandaı qaýyndar... Bári de jat. Bári de qyzyq. Bári de bóten dúnıe. Alǵashqy kezde bul araǵa kóndigý oǵan óte qıynǵa tústi. Aýylyn, anasyn saǵynyp, ystyq jastan kózi talaı ret bileýdeı bop isti. Ásirese, oǵan qumda júgirgen sary tyshqan izindeı ırek-ırek arab áripterin úırený óte azapqa tústi. Talaı ret taıaq ta jedi, jylady da. Áıteýir, birte-birte kóndikti-aý. Zady zerek, alǵyr bala on eki jasynda arab, shaǵataı, parsy tilderindegi kitaptardy aǵyza oqıtyn halge jetti. Sóıtip ol Shyǵys ádebıetimen erte tanysty. «Shahnama», «Sal-Sal», «Zarqum», «Myń bir tún», «Tórt dárýish», «Láıli-Májnún» sekildi búkil jer júzine taraı bastaǵan parsy dastandary men kitaptarynyń keı taraýlaryn jatqa soǵatyn boldy. Al on úsh jasqa jetkende ákesi buny Aqshatyr qalasyndaǵy orys gımnazıasyna alyp keldi.

Bul kún de Búrkittiń esinde...

Jaıma-shýaq kúzdiń aıy bolatyn. Asaý Ertis jaǵasynda aǵashqa bólengen qala jatyr. Túrkistandaı emes, keń jalpaq kósheler, temir shatyrly, aǵashtan salynǵan, tastan qalanǵan eki qabat ádemi úıler. Adamdary da basqasha, aq sáldeli moldalar neken-saıaq kóbi kartoz kıgen orys, barqyt kamzoldy tatar...

Bunda da birden oryssha oqyp ketý Búrkitke ońaıǵa tımedi. Biraq buny eshkim kók shybyqtyń astyna alǵan joq, aq oramalmen tilin buraǵan joq. Az jyldyń ishinde orys tilin de, jazýyn da úırendi. Ádebıetpen durystap shuǵyldaný osy orys mektebinen bastaldy. Orys klasıkterimen qatar, qazaq ádebıetin de kóp oqyp, kóńil qoıdy. Qazan, Tashkent qalalarynda shyqqan «Shora batyr», «Er Tarǵyn», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» sekildi qıssalardyń bárimen tanysty. Ol qıal qanatyna minip, ómirge oılana qaraǵan jas óspirim shaǵynan bastap, ásirese Abaı óleńderin súıip oqydy. Ózi ósken aýyldyń ózi biletin el-jurtynyń kóńil kúıin, qaıǵysyn, muńyn, qýanyshyn, armanyn túsine bilgen aqyn aǵanyń tereń oıly óleńderi onyń shyn jan azyǵy boldy.

Búrkit oılap ketse, kóz aldyna elesteıtin taǵy bir kezeńi bar. Ol jigit bola bastaǵan shaǵy. Sándi qala jasyl aǵashqa bólengen. Sý jaǵasynda serýendegen jurt. Búrkit jalǵyz kele jatyr. Kózi tumandanyp ketken. Ol qalyń oıda. Kóńilinde taǵy da Abaı sózderi. Kúıinishti armanǵa tolǵan aqyn óleńderi esinen shyǵar emes, bunyń da ókinishi, armany bola bastaǵan. Abaı joly, Abaı mektebi bunyń da júregine sham jaqqan. Sol kúnderi «Qaıtsem sorly halqymnyń ókinishti ómirin jóndeımin?» degen bunyń da júreginde jarqyn tilek týǵan joq pa edi? Iá, sóıtken edi ǵoı... Sol tilek jańa qanattanǵan jas janyn bir úlken maqsatqa aparyp tiredi emes pe?.. Iá, jáne Sol kezde boıynda uıyqtap jatqan jas arystan — daryny oıanyp, ózin de óleń jazýǵa shaqyrǵan joq pa edi?? Iá, ıá, sol bir oıanǵan daryn shyn arystandaı aıbatty bolyp shyqty. Onyń birinshi shyǵarǵan dybysy da arystannyń aqyrǵanyndaı, múlgip jatqan qazaq dalasyna tez-aq jetti. Bireýdi shoshytsa, bireýdi qorqytty. Sodan keıin baryp aqyn Búrkit az jyldyń ishinde kózge tústi, aýyzǵa ilikti. Sóıtip júrgeninde ol Aqanǵa kezdesti. Asqan daryndy aqyn aǵa óziniń jalyndy jyrynda «qazaq», «el», «týǵan jer» degen kóne sózderge jańa ulttyq maǵyna berip, osy ýaqytqa deıin ómir alaqanyna sap tek mápelep kelgen, taý qıasyndaı qyspaq dúnıeni áli kórmegen balǵyn jasty halqyna degen sheksiz mahabbatqa baýlydy. Aq kóńil, baladaı sengish aqyn aǵany ol janyndaı jaqsy kórip ketti. Onyń óleńine, ómirine elikteýdi shyǵardy. Iá, sol elikteýdiń arqasynda bunyń da jyrlarynda «qazaǵym» degen dalanyń sarnaı soqqan jeli tárizdi qaıǵyly ún paıda bola bastady emes pe edi? Biraq erte qulpyrǵan qyzǵaldaq, ýyz jas, keıde ashyq aspan tárizdi, zamanynyń jańa lebin de ańǵaratyn. Baǵzy ýaqytta onyń óleńderinde bir qýanyshtyń qudiretti serpini de estiletin. Óstip arbaǵa jańa jegilgen asaýdaı, dańǵyl jolmen durys júre almaı, álsin-álsin buryla shaýyp, úrkı týlap júrgen kezinde Aqan eldi.

Sol bir qaıǵyly elim Búrkittiń qazir de kóz aldynda... Buryn kók aspan alǵashqy ret ushqan qusqa qandaı móldir, ushan-teńiz bolyp kórinse, Búrkitke de dúnıe sondaı kirshiksiz taza, ǵajaıyp keń sekildenip kórinetin. Qanatyn qaqqan saıyn, joǵary sharyqtaı beremin dep oılaıtyn. Ol ózine de, óziniń qanaty bolǵan jyryna da senetin. Halqym úshin qaqqan qanatym talmaıdy, onyń qonar baqyt shyńy da jaqyn dep túsinetin.

Ómirdiń uzaq, aýyr jol ekenin, onyń ókinishiniń de, qýanyshynyń da qatar júretinin Búrkit buryn, basyna is túspegendikten, buldyr ǵana ańǵaratyn. Baqyttyń sý astynda jatqan qum emes ekenin, súńgı salyp sheńgeldep ala almaıtynyn da endi ǵana túsindi. Onaı ýysqa syımaıtynyn da seze bastady.

Aqan ólimi jas jigittiń kóńil dúnıesiniń astan-kesteńin shyǵardy. Buzyp-jaryp óte almaıtyn jarǵa ákelip tiredi. Aqannyń bar jazyǵy halqyn súıgeni dep túsingen jasqa onyń ajaly bir jan túrshigerlik ádiletsizdikke aınaldy. Búrkit osy ádiletsizdikpen qasyq qany qalǵansha kúresýge bel býdy. Onyń bunysy zorlyq kópten kishkentaı balanyń, kúshi jetpese de, úlken adamǵa jarmasa túsýi sekildi edi. Biraq sonaý taý qulatamyn degen jastyq shaǵynda kisi bunyń bárin oılaı ma! Jáne aıaýly adamnan aırylǵan Búrkit sekildi jany kúıingen jasqa aldy-artyńdy ańǵarmadyń dep ókpeleýge bola ma? Onyń óziniń jan dúnıesi bar, dál mundaı jaǵdaıda Búrkit sekildilerdiń basqa ómirdi umytýy tabıǵı is.

Aǵa aqyn osy bir oılamaǵan ólimimen óziniń ustaǵan jolyn aqtaǵandaı edi. Búrkit te osylaı dep túsindi. Sondyqtan ol budan ári bylǵalaqtamaı, birjolata Aqan jaǵyna shyqty.

Júregin qaıǵy órtegen osy bir qıyn saǵatta, eger Búrkittiń janynda jany ashyr, ustam berer bir shyn joldasy bolsa, múmkin ol bulaı birden qulap ketpes pe edi, qaıter edi. Al onyń aqylgóıi bul kezde tek Ákpar boldy.

Ákpar men Búrkit bir bolystan edi. Gımnazıaǵa da birge kelip túsken, birge bitirgen. Biraq ekeýiniń arasy qyzyq. Jaqyn bolsa da alys. Alys bolsa da jaqyn. Dos bolsa da qas. Qas bolsa da dos.

Buǵan sebep kóp-ti. Áli eki jol bolyp aırylmaǵan dostyq «qazaǵym» degen bir tilektestikten, bir baǵdardan týǵan. Al ekeýin ishteı jaýyqtyrǵan — árqaısysynyń óz basynyń qyzyǵy, ómirdegi birinen-biriniń artyq-kemdigi, mahabbat dúnıesi.

Ásirese, aralaryndaǵy sheshilmes eki túıin aıryqsha kózge túsetin.

Jasynda óleńge áýestenbegen qazaq kemde-kem-aq shyǵar. Ákpar da óleń jazatyn. Biraq bunyń aqyndyǵy júrekten týlap atqan daryn kózi emes, tabıǵattyń bermegen qasıetine ózin-ózi zorlaý edi. Aqyn degen ol kezde óte ardaqty esim bolatyn. Birden el basqarar qyzmetke iligip kete almaǵan Ákpar aqyndyq ta jurt aýzynda júrýdiń bir joly dep, óleń qýdy. «Shyn jylasa — soqyr kózden de jas shyǵady» degendeı, árıne, bu da qur alaqan bolyp qalmady, keıbir ultshyldyq rýhta «qazaǵym», «elim», degen sekildi alǵashqy aıqaı-shýly óleń-jyrlary «Sana», «Aıqap» jýrnaldarynda basylyp ta júrdi. Osy bir óleń qýǵan jastyq kezinde Ákpar da, Búrkit te Aqandy tapty. Biraq óleńdi ómirimen teń sanaıtyn Aqan Ákpardyń daryny joq ekenine kóp keshikpeı kózi jetti. Sondyqtan da ol aqyndyq jaǵynan Ákpardan góri, Búrkitke kóbirek kóńil bólip, ony jurt kózinshe kótere bastady. Bul alalaý qyzǵanshaq oıly Ákpardyń Búrkitke ala kózben qaraýyna sebep týdyryp, ishteı ol Búrkitti kúndeıtin boldy.

Ekeýiniń arasyndaǵy jaýgerliktiń ekinshi sebebi — jumyrtqadaı appaq, qyzyl erin, oımaq aýyz, altyn shashty, teńizdiń sýyndaı ashyq kógildir kózdi Olga edi. Bul — gımnazıa dırektory, orystyń eski oqyǵanynyń biri Pavel Nıkolaevıchtyń jalǵyz qyzy. Olga gımnazıany bıyl ǵana bitirgen. Symbatty deneli, qazaq qyzdaryndaı tirsegine túse bulańdaǵan qos burymdy, oqtaýdaı túzý, bir asqan kórkem jan. Qazaq jerinde týyp, qazaq, jerinde ósken. Sondyqtan da qazaqshaǵa sýdaı aratyn. «Qos etek, burań bel», «Eki jıren» sekildi arqa ánderin shyrqatqanda, jurt tań qalatyn. Mine, osy Olgany Búrkit pen Ákpar ekeýi birdeı jaqsy kórdi.

Ekeýi de Olganyń sýretti eskertkish álbomyna óleń jazdy.

Ákpar:

Oınaǵan sý túbinde sýsar ediń,
Kórgennen saǵan men de dýshar edim,
Betińnen bir súıgizseń shól qandyryp,
Basylyp asaý tulpar jýsar edim,—
dep óziniń topas maqsatyn aıtsa Búrkit:
Ómir — teńiz, tolqı ótip barady.
Jastyq — jalyn, shalqı ótip barady.
Azat tańda týǵan ystyq mahabbat
Azat jandy sharpı ótip barady.
Olgam meniń,
Ómirmen teńim,
Kúlgeniń — kúnim,
Qaıǵy-ókpeń — túnim.
Ózińsiń barym:
Uıatym, arym, —

dep jerine ornaı bastaǵan jańa dúnıege qýanǵan jas sezimmen, jańa yrǵaqty óleńmen óziniń júrektegi armanyn qyzǵa joldady. Árıne, aqyn jandy jas sulý, baılyǵyna senip kókigen, aqqý qusqa shúıgeli turǵan qara búrkitteı dóreki Ákpardan góri, qol jetpes juldyzdaı armany bar, dúnıege oılana qaraǵan Búrkitti tańdady.

Bul soqqy Ákparǵa jeńil tıgen joq. Myzǵymas qara tastaı qur syrtymen aq jaı bolǵanmenen onyń ishi bulqan-talqan, japyrǵan yza — qara tútinge tolýly edi. Degenmen, Ákpar apyl-qupyl tez qımyldar ashýǵa jol bermedi, júrek janyp, osy qara tútin — yzamen únsiz ystaı berdi. Al bul qara tútinniń qara kúıege aınalyp bir kúni jıylyp syrtqa shyǵaryn, álde ómirbaqı jazylmas jan jarasyna aınalaryn — ony kúni buryn boljaý qıyn-dy.

Ákpar Búrkitke degen óshpendigin taspen bastyrǵan jylan inindeı etip, júrek túbine myqtap turyp bekitti. Kúnim týsa, ishte jatqan qos jylan — óshpendiktiń de syrtqa shyǵar kózi bolar, al ázirge kókiregin ot — ókinish kúıdirgen Búrkitti óz jolyma paıdalanýym kerek dedi. Mine, osy oımen ol Búrkitti aldymen zamandas, bir tilektes qazaq jastarymen bas qosyp, aldaǵy kúres joldaryn belgilep alýǵa kóndirdi. Buǵan Búrkit qarsy bolǵan joq. Tipti qýana maquldady. Bular bul májilisti Aqannyń qyrqy kúni ótkizýge kelisti. Kúni buryn sapalanyp shaqyrylatyn adamdardyń tizimi jasaldy. Bul májilistiń maqsaty: aldymen qazaq oqyǵandary bolyp pikir alyspaq, budan ári qamdaı jolǵa túsýlerin keńespek. Ózge jurttan ońasha bolý úshin, ol kezde qazaq jastary bálendeı áýes ete qoımaǵan, restoranda jınalýǵa uıǵardy. Mine, búgin osy Aqannyń qyrqyn beretin kún edi. Tóbesinde altyn bederli oıynshyqtarmen, ushyp júrgen qanatty jalańash hor qyzdarynyń sýretterimen áshekeılengen kenezi restorannyń ishi lyq toly, ár taraptan jınalǵan kisi. Skrıpka, kúısandyq, gıtar tartatyn úsh adamnan qurylǵan «orkestr».

Úsheýi de birdeı janyn salyp oınaýda. Ásirese, gıtar tartýshy. Ózi sál mastaý. Kúısandyqtyń janynda otyrǵan biteý jaǵaly, jeńin búrmelegen uzyn kóılekti orta jasqa kelip qalǵan áıel jurtty mensinbeı, tákapparlana qaraıdy. Sirá, bir kezde «bolǵan úıden» shyqqan jan ekenin, endi qazir amalsyz kúısandyq oınap otyrǵanyn kórsetkisi kelgendeı.

Dóńgelek úlken ústelderdi qorshaı otyrǵan — sol kezdegi sánge elikteı, mańdaılaryn taramdalǵan kekil japqan, jibek pen batsaıyǵa malyna kıingen, barynsha boıanǵan jeńil minezdi áıelder, jeletteriniń qaltasynan altyn saǵattarynyń baýlary tógile túsip turǵan, aq kóılekti, qara bantty, aǵylshyn bostondy troıkaly «NEP batyrlary» baı sáýdegerler. Gý-gý sóz arasynan olardyń «Áı, mujyq tezdetseıshi!», «Adamsymaǵym, taǵy eki bótelke shampan jetkiz!» degen márdemsingen daýystary estiledi.

Osy úlken zalmen irgeles kelgen keń bólmede bir top qazaq jasy otyr. Bulardyń da aldynda — taǵam, shyny-aıaq keseler... Biraq araq-sharap emes, qymyz, týralǵan et... Qabyrǵada ilýli Q. Brúllovtyń «Pompeıdiniń kúıreýi» atty sýretiniń birkelki ádemi salynǵan kóshirmesi. Restoran ıesi — baı saýdager «Dúnıe kúıreýge aınaldy» degen oıdy aıtqaly, bul sýretti ádeıi ilgendeı.

Bólmede birtalaı adam bar. Tórde — Búrkit. Onyń janynda — aryqtaý kelgen aq quba, juqa óńdi, ústinde keńirdek barqyttan tikken tolstovkasy bar jas jigit. Bul — Hasen. Búrkittiń rýlasy, kedeı aýyldyń balasy. Bu da aqyn. Biraq Búrkitten bunyń joly da, aqyndyǵy da bólek. Jalyndaǵan otty júrekti qazaq jerine kelgen jańalyqty, bala búrkitteı sańqyldaǵan ótkir daýsymen quttyqtaı jyrlaǵan jas. Tilekteri, joldary bólek bolǵanmenen, Búrkit buny aǵaıyndyǵyn ortaǵa sala, ádeıi shaqyrǵan. Búgingideı qaıǵyly kúni Hasen de bizdi túsiner, bizge qosylyp ta qalar degen dúdámal senimnen de qur emes. Ústel basyndaǵy ózge jurtqa qosylmaı, tereze aldynda shylym tartyp Ákpar tur. Qabaǵy túsip ketken, qalyń oıda, tek anda-sanda Hasenge seskene, kúmándana kóz tastap qoıady.

Hasen Ákparǵa buryla bir qarady da, qabyrǵada súıeýli turǵan dombyrany alyp, aqyryn sherte bastady. Dombyra úni júrekti de shertkendeı, úı ishi endi bir sátte túnere tústi.

— Júregiń qalaı kúımesin, janyń qalaı qapalanbassyń —dedi Búrkit qaıǵyra sóz bastap,— aspandaǵy kúnniń kózimen birdeı aramyzdaǵy aqyn aǵadan aıyryldyq. — Ol aýyr kúrsindi.— «Bizdi dál osylaı rasymen jetim qaldyryp ketkeni me?» dep ókinesiń, tipti sengiń de kelmeıdi...

— Tastap keteıin dedi deısiń be?— Ákpar da kúrsine sóıledi. — Sóıtýge ol májbúr bolǵan joq pa? Tek ólim ǵana sońynan túsken qýǵynnan qutqardy emes pe?..

Hasen: «Taǵy ne aıtasyń?» — degendeı, Ákparǵa buryla qarady, biraq úndegen joq. Úı ishindegiler de ún-túnsiz Búrkit pen Ákpardan kózderin almaı, tyna qalypty. Bular áli de olardan sóz kútken sekildi. Búrkittiń daýysy endi qattyraq shyqty.

— Iá, jigitter, búgingideı qaıǵyly kúni biz sekildi halqymyzdyń kózi, oqyǵan jastary tek qana qaıtys bolǵan aqyn aǵany joqtaǵaly jınalyp otyrǵan joqpyz,— dedi sál ornynan qozǵalyp.— Uly qasiret ústinde ardaqty Aqan aǵadaı, qazaq degen kishkentaı halqymyz úshin júregimizdiń bar otyn beremiz dep ýádeleskeli jınalyp otyrmyz.

Hasen bosap ketken dombyrasynyń qulaǵyn aqyryn burady da, jurtqa estiler-estilmes etip, «Aqsaq qulan» kúıin oınaı bastady.

Búrkit sózin jalǵaı tústi.

— Aqyn aǵa qaıtys bolǵaly qyryq kún ótti. Sol qyryq kún maǵan qyryq jyldan kem tıgen joq. Janymdy qoıarǵa jer tappadym. Júregimdi yza kernedi. Eger burynǵydaı jaýǵa jete shabatyn batyrlar zamany bolsa, qolyma naıza alyp, jaýǵa jalǵyz shabar edim. Átteń ne kerek, ol zaman saǵynsań da, qaıta oralmas saǵym bolyp shyqty. Qoldan keleri kókirektegi kekti aldaspandaı jaýǵa qaıraı berý eken. Aqan aǵa ólimi maǵan eń aldymen osyny ańǵartty.

Kenet dombyra úni úzilip ketti. Jurt Hasenniń betine qaraı qaldy. Anaý ornynan sozylyńqyraı túregeldi.

— Al men Aqan qabyrynyń basynda turǵanymda, eń aldymen oıyma kelgeni onyń óleńi boldy,— dedi Hasen sybyrlaı sóılep.— Aqan kórgen altyn kúndi biz de kórip júrdik. Aqan basqan qazaq jerin biz de basyp júrdik. Biraq onyń óleńin oqysań, sol kún sen kórgennen góri sulýlaý da, sáýleli de sekildi. Sen basyp júrgen qazaq jeri de ózgeshe tárizdi. Keńdeý de ádemi. Sóıtken daryndy aqynnyń jas qabyry maǵan kenet qabyr emes, halqymyzdyń keýdesindegi jara sekildenip elestedi.

— Jaqsy aıttyń, Hasen,— dedi Búrkit,— Aqan ólimi halqymyzdyń keýdesindegi jarasy dep... Sol jarany umytýǵa bola ma? Keshire alamyz ba?

— Kimge keshire alamyz ba deısiń?

— Árıne, mynalarǵa,— ol kórshi zalda otyrǵandardy meńzedi,— osylar emes pe Aqan ólimine sebepker bolǵan?..

— Olar aıypty emes.

— Onda kim? Álde menmin be?!

— Sen de, men de, osy otyrǵan ózge jurt ta aıypty emes. Sondaı úlken darynyn aıamaǵan, halqynyń tilegine qarsy kelgen Aqannyń ózi aıypty. Onyń ólimi kimde-kim jurtymen birge bolmasa, osyndaı kúıge ushyraıtynyn eskertedi. Ásirese, Búrkit, sen sekildi áli jolyn durys taba almaǵan, shatasqan janǵa bul úlken sabaq.— Búrkit birdeme dep kele jatyr edi. Hasen, «Qoıa tur!» degendeı, qolyn bir siltedi de, sózin jalǵaı berdi.— Aıypty deıtin bolsań, Qasym qylyǵyn qalaı túsindiresiń?

Qasym ýaqıǵasy bul otyrǵandardyń bárine málim, bir kezde qazaq aýylyn silkindirgen ýaqıǵa.

Ertis ózeniniń boıynda qystaýlarynan alysqa uzamaı, jaz bolsa azǵantaı maldaryn kól jaǵasynda baǵyp otyratyn Arǵyn rýyna kirme bir kedeı aýyl bardy. Sol aýyldyń aqsaqalynyń biri — Moldabek degen shal. Aq shatyr qalasyna bir barǵanynda atynyń artyna mingestirip jalbyraǵan zyǵyr shashty, kógildir kózdi orystyń jeti jasar Kostá degen jetim balasyn ala kelgen. Ondaǵy oıy — balaǵa erjetkenshe qozy baqtyryp, erjetken soń qalasyna qaıta aparyp salý. Qosylǵaly áıeliniń pushpaǵy qanamaǵan Moldabek kóp keshikpeı bul oıynan birden qaıtty. Kostá aq kóńil, adamnyń ishi-baýryna kirip turatyn jumsaq minezdi, baýyrmal bala bolyp shyqty. Moldabekti «kóke», onyń áıeli Bıǵaıshany «apa» dedi. Bala kóre almaı zaryǵyp júrgen ana Kostáǵa qulap tústi. Týmasa da týǵandaı kórdi. Aqyrynda keń peıildi kempir-shal balany molda shaqyrtyp súndetke otyrǵyzyp, atyn qazaqsha Qasym qoıyp, birjolata baýyrlaryna basty. Qasym da olardy týǵan áke-sheshesinen kem kórmedi. Áne-mine degenshe, qazaq tilinde múdirmeı sóılep, «Qamajaıdy» shyrqata aıtyp, naǵyz qazaq balasy bolyp ketti. Aýyl balalarymen birge asyq oınap, taıǵa minip, kóńildene óse berdi. Sóıtken Qasym on toǵyzǵa tolǵanda soldatqa alynyp, on altynshy jyly soǵysqa jiberiledi. Aýylda ósip, hat tanı almaı qalǵan Qasym úsh jyl maıdanda kórmegen qorlyǵyn kórip, aqyrynda, aryp-ashyp, qoınynda ushy kesilgen qysqa myltyǵy bar, aýylǵa qaıtty. Qaıtqany ne kerek, ol jan shoshynarlyq qandy ýaqıǵanyń ústinen shyqty: Qasym kelerden bir kún buryn Dýtovtyń qazaq «kárli qylysh» dep ataıtyn karatel toby kól jaǵasynda otyrǵan Moldabektiń jeti úıli kedeı aýylyn, «qyzyldardy tyqtyńdar» dep, shaýyp ketedi.

Aýyldyń erjetken ul-qyzyn, azamat jigitterin bylaı qoıyp, kári Moldabek pen Bıǵaıshany bas etip, besiktegi balaǵa deıin qyryp salady. Atqanyn atyp, shapqanyn shabady. Búkil aýyl ústin telegeı-teńiz qanǵa kómedi.

Aryp-ashyp, sóıtse de birge ósken qurby-qurdastarymdy, kári áke-sheshemdi kóremin dep, sonaý qaladan jaıaý, asyǵa kelgen Qasym qyrylyp jatqan baýyrlarynyń ústinen shyǵady. Esinen adasýǵa taıaý turǵan Qasymǵa búkil aýyl adamdarynan tiri qalǵan jyndana bastaǵan jalǵyz aqsaq kempir:

— Bárin, bárin orystar qyryp ketti!— dep shashyn jaıyp, oıbaıyn salyp túsindiredi.

Osy kezde qaladan bul ýaqıǵany estigen qyzyl ásker otrády keledi. Bir toby Dýtov bandylaryn qýyp ketedi de, qalǵandardy kór qazyp, ólikterdi qoıýǵa kirisedi. Bop-boz bolyp kózinen burshaqtaı jasy domalaǵan Qasym da ózi ósken aýylynyń adamdaryn, birge oınap-kúlgen qurbylaryn kómýge qatynasady. Qansha qıyn bolǵanmen, qolyna kúrek alyp, qazylyp jatqan jerdiń bir shetine barady. Kún bata qabyr qazylyp bolyp, shirı bastaǵan ólikterdi, ardaqtap qoıýǵa múmkinshiligi joq qyzyl áskerler, tereń qazylǵan orǵa biriniń ústine birin sala bastaıdy. Qasym naǵyz esinen aıyrylǵan jan sekildi, ne istep, ne qoıǵanyn ózi de bilmeıdi. Bir qyzyl ásker men ekeýi ón-boıy qylyshpen aıqysh-uıqysh shapqylaǵan Bıǵaıshanyń kári denesin kórpege orap, orǵa jetkize bergende, az ýaqyt tolyqsı ketken aqsaq kempirge kenet es kirip, dýdarlanǵan shashyn jula:

— Qasym-aý, Qasym, ne jazyp edik biz álgi kók jendetterge!? Dini men tiline túsinetin be ediń, aıtsaıshy jazyǵymyzdy?!—dep zarlana aıqaı saldy.

Qasym bul kezde ór jaǵasynda turǵan-dy. Kenet gúrs etken myltyq daýsy estildi. Júgire jınalǵan qyzyl áskerler qanǵa malynyp jatqan Qasymdy kóredi. Sholaq myltyǵymen dáp ókpe tusynan ózin-ózi atypty.

Oq júrekten ıne ushyndaı alys ótip, Qasym bir jyl aýrýhanada jatyp túregeldi. Jazylysymen, quryp ketken aǵaıyn-týysyn joqtatpaımyn dep, qaıtadan ózi ósken aýylynyń qalǵan jurtyna kelip, kól basyna japadan-jalǵyz úı tigip, jańa ómirge kiristi. Kóp keshikpeı bunyń janyna ózi sekildi qara taban kedeıler jınala bastady. Bul ýaqıǵany jurttyń bári biletin. Jáne Qasymdy jurt burynǵysynan da jaqsy kórip, endi qazaq ataýlysy ony shyn qurmetteıtini osy úıde otyrǵandardyń bárine de málim edi. Bul ýaqıǵamen Búrkit te tanys. Qasymdy kózi kórmese de, bir kezde ol týraly «Baýyr» atty dastan da jazbaq bolǵan. Hasenniń suraǵyna ol endi eki ushty jaýap berdi.

— Qasym — qazaq.

— Al Olga Pavlovna she?

Búrkit úndemeı qaldy.

— Joq, jigitter,— dedi Hasen jan-jaǵyna qarap,— qazaq jerindegi qazirgi tartys — on altynshy jyldaǵydaı buqaranyń patsha zorlyǵynan bas tartqan ulttyq tartysy emes, tap tartysy. Biz ulttyq táýelsizdikke jetken halyqpyz. Al Aqan ólimi — óziniń ustaǵan baǵdarynan kóńili qalǵan adamnyń ólimi. Halqynyń erteńgi kúnine senbegen adamnyń ólimi.

Búrkit kilt oılana qaldy. «Aqan ajaly týraly dál osyǵan uqsastaý pikirdi Ákpar da aıtqan joq pa? Iá, ıá. «Jaýdan emes, ózinen, kúresten qashqan adamǵa endi seniń kómegińniń keregi joq» dep edi ǵoı ol, aqyn terezeden qulap jatqandaı. Tek jalǵyz men ǵanamyn ba Aqan ólimin halyq qurbany sanaıtyn?.. Búrkit oı ushyna jete almady, Ákpar bólip ketti:

— Al halqymyzdyń «erteńgi kúniniń» qandaı bolatynyn qaısymyz bilemiz?— dedi ol qabaǵy ádetinshe dir etip silkine qars jabylyp.— Osy bir dúdámal oı kókiregimizge shanshýdaı qadalyp turǵan joq pa?.. Ásirese sorly qazaqtyń basynan ótken neler alýan qıyndyqty esińe túsirseń, qabyrǵań qaıysyp synyp ketkendeı bolady! Bárimizge besik bolǵan osynaý sarǵaldaqtaı sarǵaıǵan Saryarqanyń ústinen gúnderdiń, jońǵarlardyń, Shyńǵys hannyń, Aqsaq Temirdiń qumyrsqadaı qaptaǵan qoldarynyń ótkenin bilmeıtin kim bar?! Qansha qan tógildi, qansha halyq qyryldy! Shabylǵan aýylǵa, tógilgen jasqa san jete me? Múmkin búgin bizde el de, jer de bolmaǵan bolar edi, eger bizdiń kóregen erlerimiz Rossıa patshasynyń qol astyna kirmegende... Aq júrek adal qaıratkerlerimizdiń bul qylyqtaryn sóket kóretinder de az emes, biraq olar eki zulymdyqtyń jeńilin tańdady. Halyq bolyp birjolata quryp ketýden kóri, táýelsizdikten aırylyp, elin, jerin saqtaýdy durys kórdi.

— Sol ulttyq táýelsizdigimizdi joıǵan Rossıa patshalyǵynyń ózi de qulady ǵoı,— dedi esikke taıaý otyrǵan, ashamaı súıekti, taramystaı qatyp qalǵan qara sur jigit.

— Durys aıtasyń, Qarajan.— Ákpar rıza bolǵandaı ana jigitke qarady.— Sol Rossıa patshalyǵynyń qulaýymen baılanysty bizdiń de aldymyzda qadirli mindet týdy: jalpaq dalada bytyrap jatqan qalyń qazaqty aǵa-inideı baýyrmal bir ultqa aınaldyrý kerek...

— Aınaldyr. Aınaldyrma degen kim bar?— dedi Hasen unatpaǵan pishinmen daýsyn qattyraq shyǵaryp.— Oǵan kim kedergi boldy?

— Orys bólshevıkteri!— Ákpar da aıylyn jımaı jaýap berdi.— Kedergi bolǵan orys bólshevıkter! Olar oılap shyǵarǵan tap tartysy qazaq dalasynda joq dúnıe! Jurtty baı men kedeıge bólý! Áıel teńdigi! Ata jolyn buzý!— Ákpar úninde kenet bir burqasyn paıda boldy.— Osyndaı dymǵa turmaıtyn urandarmen orys bólshevıkteri balany — ákege, inini — aǵaǵa, áıelin — erine qarsy qoıdy... Joq, búıtip biz el bola almaımyz. Halqymyzdy endi bólshekteýge bermeýimiz kerek. Baspasózdi qolymyzǵa alyp, qarańǵy el-jurttyń kózin ashýǵa tıistimiz! Kúresýge mindettimiz!

— Kúresýge mindettimiz?— Hasen ornynan túregelip, ersili-qarsyly tolqı júre bastady,— Ne úshin, kim úshin kúresýimiz kerek?

Ákpar ashýdan qara kúreńdenip ketti.

— Boz torǵaıdaı kishkentaı bolǵanmen, bıik ushar halqymyz bar. Sol úshin kúresemiz!

Hasen de surlana tústi.

— Al sol kishkentaı halqyń qazir ekige bólinip turǵan joq pa? Kúnin ázer kórip otyrǵan kedeıi bar da, aq maıdy aıaǵymen teýip otyrǵan baıy bar. Qaısysynyń qyzyǵy úshin kúresesiń?

— Bólme, bólme azǵantaı halqymdy,— dedi Ákpar eki ıyǵynan demin ázer alyp.

— «El» dep eńiregende etegiń jasqa tolady,— dedi Hasen mysqyldaı,— al oılaǵan isine kelsek, jan túrshigedi. Qazaq jerine Qalqaman men Mamyrdy oqqa baılaǵan Ánet babanyń qatygez dástúri qaıta ornasa eken deısiń... Joq, Ákpar, ótken kún ókinseń de qaıta oralmaıdy. Taǵy qulandaı, urý-urý bop jalpaq dalasynda shubyrǵan qalyń qazaq endi etek-jeńin jınap, el bolmaq.

— El bolýdy sovetten úırenbeksiń ǵoı? Joq, Hasen, onyń bolmaıdy. Sen «qulan» deısiń, men «qyran» deımin, ekeýmizge birdeı ortaq el-jurtymyz bar. Eger de kimde-kim onyń qanatyn kesip, jem qusyna aınaldyrǵysy kelse, ol — meniń qas jaýym. Bilip qoı, osyny!

— Qoısańdarshy kıkiljiń sózdi!— dedi jasy úlkendeý bir bujyr bet, sary jigit.— Biz búgin saıasat týraly emes. Aqannyń qyrqyn berýge jınalǵan joq pa edik?

Birbetkeı, ashynǵan ash qasqyr tárizdi Ákpar óziniń aıtqanynan taıar emes. Jáne ishtegi taptyq yzany, jalpy qazaqtyń ulttyq qamyn oılaǵan jan bolyp búrkeý oǵan tıimdi. Óıtkeni úıdegi jastardyń kóbi onyń shyn syryn ańǵarmaı qalýy múmkin. Sondyqtan da ol:

— Qoıatyn dymy da joq!— dedi burynǵysynan da órshelene túsip,— dál búgin aıdatyp jiberse de, aýzymdaǵy sózimdi aıtpaı qalmaımyn!..

— Eshkim de seni aıdataıyn dep turǵan joq.— Hasenniń de kóner túri joq.

— Biraq bundaı eski tártipti kókseýińdi qoımasań, ózińdi-óziń aıdatarsyń!

— Bunyń ne, qorqytý ma?

Áńgime úlken janjalǵa aınalýǵa jaqyn. Ákpar jaýar kúndeı qap-qara bop tútigip aldy. Al Hasen álgideı emes, sál jadyraı túsken tárizdi. Ashýyn basqanyn bildirgisi kelgendeı, anandaı jerde turǵan dombyrany alyp, qaıtadan «Aqsaq qulandy» sherte bastady. Úı ishi typ-tynysh bola qaldy. Batyp bara jatqan kúnniń qyp-qyzyl sáýlesi qalanyń kúnbatys jaq ústin alaburta qyzartyp, terezeden «Pompeıdiń kúıreýi» sýretiniń ústine quıyla túsip tur. Dál osy mezette bul sýret kógildir boıaýmen syrlanǵan qara kóleńke qabyrǵada naǵyz bir jazyqsyz tógilgen qan sekildi.

Mundaı narazyly, kóńilsiz kúıdi jaqtyrmaı qalǵan ózge jastar janjal ulǵaımaı turǵanda tarap ketýdi durys kórdi. Orta shende otyrǵan shaǵyn qushaq jas jigit ketýge syltaý izdegendeı:

—Úı ishi tym ysyp ketti,— dedi.

—Sirá, jańbyr jaýatyn shyǵar...

—Osyndaı qaıǵyly kúnde de biz saıasatty qozǵamaı otyra almaımyz, — dedi renjigen únmen qomaqty kelgen ańqaý júzdi bir jigit bolmasa Aqan aǵanyń arýaǵyn syılasaq qaıtetin edi...

— Aqan aǵanyń arýaǵyn syılaý,— baǵanadan beri úndemeı qarap otyrǵan Búrkit basyn kóterip aldy, — onyń bizge tastap ketken ósıetin oryndaý emes pe? — Búrkit aýyr kúrsindi.— Biz o kisi dúnıe salar aldynda úıinde boldyq... «Shyn júrekterińmen týǵan halyqtaryńdy súıe bilińder»,.— dedi. Bul onyń bizge qaldyrǵan eń úlken ósıeti...

Sóıtken aqyndy bólshevıkter óltirdi,— Ákpar taǵy da sózge kirisip ketti.— Halyq bul qıanatty esh ýaqytta da keshpeıdi.

Hasen oınap otyrǵan dombyrasyn bir qolyna ustap, Ákparǵa tesile qarady.

— Halyq? Halyq atynan sóıleýge seniń qandaı haqyń bar?

— Aqyn — halyq uly, onyń ary, namysy,— dedi Búrkit Ákpar úshin jaýap berip.

Aqyn eger halqymen birge júre alsa, sonda ǵana onyń ary, namysy bola alady. Al sender she? Sender halyqtaryńmen birge júrmek túgil, qoldaryńa qamshy berse, olardy keıin qýmaqsyńdar! Durysyn aıtsaq, sender halyqqa qarsy jandarsyńdar!

Hasenniń sózi betine shashyp jibergen ystyq shaıdaı tıip, Búrkit ornynan atyp turdy.

— Solaı deısiń be? Onda men kim úshin jazyp kelgenmin?! On altynshy jyl týraly dastanym halqyma arnalmaǵanda kimge arnalǵan?.. Kókjal qasqyrdaı ozbyrlyqqa jalǵyz shapqan halyqtyń qaısar uly týraly jazǵan uzaq áńgimem el-jurtymmen birge ekenimdi kórsetpegende neni kórsetedi?! Al sen... Sen ne istediń halqyn úshin?

— Men sender sekildilermen kúrestim!—Hasen de julqysa túser bórideı ornynan yrshı túregeldi.

Dál osy kezde esik ashylyp, úıge daıashy kirip keldi. Úrpıise qalǵan jurt joq jerden tolas tapqandaı, bári birdeı buryla soǵan qarady.

— Myrzalar, taǵy ne ákeleıin?— dedi aq shashty, oqtaýdaı tip-tik as ákelýshi.

— Jetedi... Raqmet. Qansha tóleýimiz kerek?— dep jastar ár jerden shýlap qoıa berdi.

— Áýre bolmaı-aq qoıyńdar, bári de tólengen. — Ákpar kóńilsiz pishinmen terezege qaraı bastady.

As tasýshy shyǵyp ketti. Úı ishi elegizı, qaıtadan qam kóńildene qaldy.

— Ras, Búrkit, sen halqyń úshin jazdyń,— dedi Hasen aqyryn sóılep.— Áıtpese, búıtip sóılesip turmaǵan bolar ediń... Árıne, men de qoı baǵyp júrgen joqpyn... Men de jazyp júrmin, biraq sen sekildi dalanyń sarnaı soqqan jelindeı, eli-jurtym ózgerip bara jatyr dep qaıǵyryp qaqsaǵan joqpyn. Men qazaq jerindegi jańa ómirdi, jańa aýyldy jyrlaımyn.— Ol oılana Búrkitke qarady.— Jaqynda ǵana sol jańa aýylda boldym. Óz kózimmen kórdim. Qazaq halqyn endi bul joldan eshkim de taıdyra almaıdy. Senbeseń aýylǵa óziń bar. Kór.

— Barsam nesi bar, baramyn.

— Sonda sóılesermiz. Al ázirge... ózgeni qoıyp, osy otyrǵan joldastaryń sońyńnan erer me eken, sony bir baıqashy... Múmkin, sodan keıin birdemeni uǵarsyń!

Hasen eshkimge qaramastan, úıden shyǵyp ketti. Buny kórip, Nurlan da ile-shala ornynan túregeldi. O da asyǵa Hasenniń sońynan shyǵa berdi. Endi úıdegilerdiń bári de tura bastady. Búrkit pen Ákpardan qymsynsa da, ketýge syltaý izdep, óz ara sóılese, dabyrlasa jóneldi.

Keıbireýleri Aqannyń qyrqyn berýshi Búrkit pen Ákparǵa «qosh bolyńdar» dep, jaı ǵana bas ızep, keıbireýleri bir aıypty adamdaı jerge qaraǵan qalpynda úıden shyǵa bastady. Kóp keshikpeı úıde tek Búrkit, Ákpar jáne baǵanaǵy qara sur jigit — Qarajan ǵana qaldy. Azdan keıin bu da ornynan túregeldi.

— Seniń de ketkeniń be, Qarajan?—dedi Búrkit, anaý taıaq jutqandaı taramys denesin tik ustap, ádet bolyp ketken áskerı adymmen aıaǵyn nyq basyp, esiktiń nusqasynan ala bergen kezde.

Qarajan kidire qaldy da, Ákparǵa qarady. Anaý «bara ber» degen izet bildirdi. Qarajan shyǵyp ketti.

Minekeı, aqyrynda, ekeýmiz-aq qaldyq!.. — dedi Búrkit aýyr kúrsinip,— osylaı bolaryn júregim sezgen edi. Biraq dál osyndaı bizdi jalǵyz tastap ketedi dep oılamap edim. Bul ne sumdyq?! Keshe ǵana jańaǵylardyń kóbi jeke avtonomıany, ulttyq táýelsizdikti kóksegen joq pa edi?.. Al búgin... «Qazaq», «ult» degen sózderden qorqyp, bári byqbyrt tıgendeı qasha jóneldi!.. Óstip te el bola alamyz ba, jurt bola alamyz ba?!

Búrkit kenet tómen qarap, qaıǵyra qaldy. Kóńili qulazyǵan qý taqyr tárizdi, selt eter emes.

Búrkitke dúnıe kenet qasqyr apanyna uqsap ketti. Qap-qarańǵy, kerdeı úńireıgen. Tek shoq kezder ǵana jyltyraıdy. Aıaǵyńdy bassań bolǵany, qanjardaı qadala túser soıaý tister jas denesine bas salǵaly turǵandaı. Júrek, mı aýyr soqqyny kótere almaı, áp-sátte toqtap qalǵan tárizdi. Ómir, arman, senim — bári muny birjolata tastap ketkendeı. Tek boıyn aýyr qaıǵy basýda. Ásirese joldastarynyń ketip qalǵany oǵan batyp barady. Joldastarynan aırylǵany — dúnıeniń qýanyshynan aırylǵanymen birdeı. Dál osy mınýtte ol ómirdiń bir taptyrmas qasıetin joǵaltqanyn anyq bildi. Ol ne qasıet? Ol — Búrkittiń aldaǵy kúnge degen senimi. Bul senim osy ýaqytqa deıin aspanǵa ushar qanaty, teńizge salar qaıyǵy bolyp kelgen. Al qazir sol qanat ta, qaıyq ta birjolata kúıregen tárizdi. Sondyqtan da oǵan dúnıe qasqyr apany sekildi, aıaǵyn bassa bolǵany, aldynda tek qorqynysh, qater.

Búrkittiń bul jaǵdaıy Ákparǵa aıqyn. Ákpar Búrkit emes. Ol ózi qasqyr. Jaryq dúnıeden keri, qara úńgirge úıir. Búrkitti de soǵan baýlymaq. Biraq Búrkit oǵan kóner me? «Kónedi. Kóndirý kerek, óıtkeni Aqan aldynda onyń qaryzy bar. Aqan qany — qaryzy. Ózi tókpese de, ánge tekti. Óshi tekti. Sol qaryzdan qutylmaı, menen qutylmaıdy. Qutqarmaımyn. Tek osy bir qaterli saǵatta quryq úzip ketpese bolǵany».

Osyndaı sheshimge kelgen Ákpar endi Búrkitti qalaı bosatpaýdy oılaı bastady. Qamshymdy oqys kóterip, úrkitip almaımyn ba dep, sezdi neden qozǵaýdy bilmeı turǵanda, Búrkit ózi járdem berdi. Baǵanadan beri qaıǵy ıyǵyn albastydaı basyp otyrǵan jas aqyn bir mezette basyn kóterip, Ákparǵa qarady. Anaý qansha atsań da oq ótpes, myzǵymas qara tas tárizdi. Qomaqty qabaqtaryn qapsyrta túksıip, jurttyń tastap ketkenin, ózderiniń jalǵyz qalǵanyn shybyn shaqqan qurly kórmegendeı, selt eter emes. Beti búlk etpesten sazarypty da qalypty. Búrkit yzadan kókiregi qars aıyrylýǵa taıap, ne isterin bilmeı, ishteı bulqan-talqan bolyp turǵanynda, ananyń myzǵymas beriktigi shymbaıyna batyp ketti, kenet ol ashý qysyp:

— Sen nege tursyń bul jerde? — dep dúrse qoıa berdi.— Sen emes pe eń meniń Aqanmen jaqyndyǵymdy, boıyma bitken aqyndyǵymdy kóre almaıtyn? Baqas kóńiliń jaı tapqan shyǵar, qýan, kúl! Kórdiń ǵoı qandaı baǵam bar ekenin! Tabala! Túkir betime! Sen de ket! Bar!

Ákpardyń, erni aqyryn ǵana kúbir ete qaldy.

— Maǵan ketýge bolmaıdy.

— Nege?

— Búgin bildim, bul jalǵandaǵy jalǵyz serigim, jan joldasym sen ǵana bola alady ekensiń. Jasyrmaımyn, saǵan degen qyzǵanshaqtyǵym da, baq kúndestigim de bar edi, biraq, ony búginnen bastap júregimnen qýamyn. Óleń, qyz degender, bizdiń ustaǵan jolymyzǵa qaraǵanda, oıynshyq eken. Ony da túsindim. Mine qolym, mine — antym, senimenen tilegim bir, armanym bir.

Ákpar Búrkittiń osal jerin dál basty. Aq kóńil, adamǵa sengish aqyn ananyń baq kúndestigin, qyzǵanshaqtyǵyn jasyrmaı aıtqan sózderine birden qulap tústi. Ol dál osy mınýtte sýǵa ketkeli turǵan ózi emes, Ákpar ekenin ańǵarmady. Buǵan Ákpar emes, Ákparǵa óziniń qol bergeli turǵanyn sezbedi. Tek «senimen tilegim bir, armanym bir» degen sózge nanyp, qasynan bar serikteri qashqan kezde, myzǵymas jan joldas tapqanyna qýandy. Degenmen, Ákparǵa birjolata berilip ketpeı:

— Tilegimiz bir, armanymyz bir bolǵanmen, ne paıda,— dedi ol júrektegi tolqynyn ázer basyp,— kórmeı tursyń ba ol tilekten, ol armannan ne qalǵanyn?

Ákpar Búrkittiń úninen muzdyń jibı bastaǵanyn ábden baıqady. Sóıtse de qýanyshyn syrtyna shyǵarmaı, anany qaıraı tústi.

— Abaı aǵamyz aıtqan joq pa edi: «Tek jigersiz jan ǵana aldaǵy kúnge senbeıdi»,— dep. Aldaǵy kúnge sen. Biz ekeýimiz sensek, bizge senetin úshinshi adam da tabylady. Úsh adam bar jerde top bar. Top bar jerde halyq bar.

Búrkit kóńildene bastady. Jańa ǵana oǵan álem betin qarańǵy tún tumshalap alǵandaı kórinip edi. Sol túnde jolǵa qalaı jalǵyz shyǵam dep záresi ketken. Al qazir senimdi serik tabyldy. Eki adamǵa qandaı tún bolsa da qorqynyshty emes. Birine-biri ásker, birine-biri qolbasshy. Jalǵanda jalǵyz qalýdan aýyr azap joq. Endi mine, jalǵyz emes, serigi bar. Al baǵana...

Búrkit Ákparǵa óziniń qalaı serik bolyp qalǵanyn ańǵarmady. Dál osy mezette ne isterin bilmeı abyrjyǵan jas aqyn Ákpardyń bul seriktigi qansha qıyndyqqa, azapqa ushyrataryn boljaı almady, bilmedi. Tek taıaq jegen jas baladaı kim qushaǵyn ashsa, sonyń baýyryna kirip, óksigin basqysy keldi.

Búrkittiń bul jaǵdaıyn túsingen Ákpar ańqaý jaıǵa tas qushaǵyn asha tústi. Endi ol esik jaqqa buryla bir qarady da, qaltasynan oramalǵa oralǵan qol basyndaı bir qatty zatty alyp Búrkitke usyndy. – Al qaltańa salyp qoı.

— Bul ne?

Búrkit oramaldy ashyp, jyltyraǵan qap-qara braýnıń — tapanshany kórdi.

— Maǵan... bunyń ne keregi bar?

— Qasqyr qonaqqa shaqyrsa, ıtińdi erte júr... Bunyń qalaı atylatynyn bilesiń be?

Búrkit basyn shaıqady.

— Bul ózi oqtaýly. Tek myna serippesin bassań bolǵany...

— Zamatta bir kisi joq bolady ǵoı, á?

— Bir jaýyń joq bolady.

Búrkit braýnıńti qaıtyp berdi.

— Joq, Ákpar, halqym keleshegi úshin myltyqpen emes, jalyndy jyrymmen, óleńimmen kúresemin...

Ákpar braýnıńin alyp, qaltasyna qaıta salyp qoıdy.

— Beker almaısyń... Dúnıede óleńdi syılaýshylardan góri kúshten qorqatyndar kóp... Al myltyq bolsa... jaraıdy, kettik. Jańbyr jaýa bastady ǵoı deımin...

Bular úılerine qaıtpaq bolyp kórshiles restoran zalyna shyqqanda, munda kisi burynǵydan da kóbeıe túsip, ishý ábden qyzyp alǵan eken. Gý-gý áńgime. Bireýler súıisip, bireýler urysysyp jatyr. Kúlgen de, jylaǵan da daýys estiledi. Zal tártibin baqylaýshy eńgezerdeı bujyr jigit mas bolyp qalǵan bir jastaý jezókshe áıeldi syrtqa qaraı súıreı áketip barady.. Áıel áldeneni aıtyp jalyna, bı bılegisi kelip, mýzyka oınaýshylardyń aldyndaǵy kishkentaı alańǵa qaraı tap-tap beredi.

Búrkit pen Ákpar zaldyń bir jaq shetimen júrip otyryp, syrtqa shyǵar esikke jetken kezde sál kidirdi. Burylyp arttaryna qarady. Óz bastaryna qara túsip turǵanda, myna jurttyń qannen-qapersiz araq-sharap iship, saýyq quryp jatqany olarǵa júrek aınytatyn bir jeksuryn is bolyp kórindi.

— Naǵyz oba kezindegi toı-dýman!— dedi Ákpar.

— Meniń oıyma Omar Haııamnyń bir óleńi túsip ketti,— Búrkit joldasyna qarady.— Esińde me:

Ajal ortaq jerdi basyp júrgenge
Patsha menen paqyr birdeı ólgende.
Raqat qana bul jalǵannyń qyzyǵy,
Ózge tirlik qur áýre ǵoı bilgenge... — degeni?!

— Olaı bolsa — nesi bar?— dedi ezý tartyp Ákpar,— qazir ana bir ústelge baramyz da otyramyz. Shampan aldyryp, bir-eki qyzdy janymyzǵa shaqyramyz da, biz de rahattana bastaımyz.

— Qaısysyn? Ana qyzdy ma? Álde anasyn ba?

— Ol ekeýi az bolsa, áne, ana bireýin de, ana buryshtaǵysyn da... Qydyrsań, aıdy aspanǵa shyǵara qydyr!

— Sóıtý kerek... Bul naǵyz oba kezindegi rahattaný bolady.

Ekeýi zalǵa jerkene qarap, sál kúlisip turdy da, tez syrtqa shyǵyp ketti.

III

Bıylǵy jaz bir erekshe jaz edi. Qys qar mol túsip, kóktem shyǵa tasyǵan ózen, saılardyń sýy júzdegen kılometr jerdi kól-kósir etip basyp ketti. Oıpat, yldılar, shetine kóz jetpes darıa, kólderge aınaldy. Búkil dúnıe júziniń qaz, úıregi, aqqýy tek qazaq jerine ushyp kelgendeı, aq aıdyndy keń dalada shyqqan qustyń ý-shýynan qulaq tundy. Jer keýip, kók shyǵa kún kúrkirep óktim-óktim jańbyr quıdy. Álem beti endi ushy-qıyry joq teńizge aınaldy. Qara quıqadaı qunarly Arqanyń asyl jeri lyqyldap sýǵa toıdy. Dál osy kezde jaýyn toqtap, jarqyrap kún shyqty. Búkil jalpaq dalada kógoraı shalǵyn — kók balaýsa dý ete qaldy. Búkil álem betin qyzyldy-jasyldy báısheshek pen qyzǵaldaq basty. Shildeniń bas kezinde shóp ábden tolyǵyp, qulyn kórinbesteı bop bitik shyqqan jasyl shalǵyn ıt tumsyǵyn tyǵa almastaı ıin tirese, jeldirte soqqan samal jelmen sybdyr qaǵa, kilem túrindeı qulpyra tústi. Tipti jylda adam tizesine jeter-jetpes bolyp bitetin bóz ben tútin tústes kógildir jýsan da bıyl qashqan qoıannyń qulaǵynyń ushy ǵana kórinerlik bıik.

Al ózge jyldardan góri sýy mol, qamysty kólder men taldy ózenderdiń jaǵasyna bitken shalǵynnyń shyǵymyn adam sózben aıtyp jetkize alardaı emes. Quraǵy qaısy, qıaǵy qaısy — aıyrý qıyn. Bir-birimen qushaqtasa ósip, syńsyǵan qustyń jumyrtqa salar uıasyna aınalǵan.

Osy jomart jazdyń ábden tolyp, erke sulýdaı qulpyra tolyqsyp turǵan kezinde Búrkit elge shyqty.

Balasynyń haty boıynsha, Ákpardyń ákesi Qarymsaq baı Búrkitti aýlyna shaqyryp, arnaýly kisi shaptyrǵan. Jibergen adamy sózge dilmár, yqsham deneli Árin deıtin boı úıin jaǵalap júrgen jas jigit bolatyn. Qarymsaq baı Ákpardyń bul joly aýylǵa kele almaıtynyn bilgen soń, balasyna arnaǵan aty shýly júırik kók jorǵasyn Búrkit minip kelsin dep, Áringe jetektetip jibergen.

Mine, qazir Búrkit osy Árin ekeýi jaıqalǵan jasyl shalǵyndy keń dalada kele jatyr. Alysta, naǵyz bir bıikten qulaı júgirgen teńizdiń tolqyny tárizdi, kógildir saǵym buldyraıdy. Jupar ańqyǵan jasyl shalǵyn qushaǵyn asha qulpyra túsedi. Myǵym deneli Árin at ústinde naǵyz bir tuǵyrǵa otyrǵyzǵan qarshyǵa tárizdi, anda-sanda jelpine túsip, ádemi jińishke qońyr daýysymen án de shyrqatyp jiberedi.

Qyz bar ma qudashadaı qyzyl erin,
Aýlynyń izdep kelip qonǵan jerin.
Aıly tún, esten ketpes aımalaǵan
Aq tósin, qysyp qatty qypsha belin...

Baǵanadan beri sar jeliske salyp kele jatqan Árin kenet astyndaǵy súlikteı sulý qulakerin kók jambastan qamshymen tartyp qalyp, jele jorta jóneldi. Qulageri aýyzdyǵymen alysa aǵyp keledi. Delebesi qozǵan Búrkit te tebinip qaldy. Qarymsaq baı mańdaıyna basqan, júziktiń kózinen óterdeı ásem, qamshydaı etip jaratyp tastaǵan, shapqan atqa ilestirmes áıgili taıpalman jorǵasymen kósile jóneldi. Ústine sý qoısań jerge tógiler emes. Tórt aıaǵyn shalystyra tastaǵanda kóz ilikpeıdi. Aldarynan bir belesten soń bir beles kóteriledi. Áne-mine degenshe keıin qalady. Qyzyp alǵan qos júırik qandaı alysty bolsa da qoıar emes. Qulaker de jelisti jylqy, biraq ár-berden soń kók bedeýdiń jorǵasyna shydaı almaı, shabýǵa aınaldy. Sóıtse de, eti qyzyp, teri shyǵyp alǵan kók bedeý shydatpady. Qulaker keıin qala bastady.

Endi kók jorǵa jeke aryndady. Baýrynan kelgen kók shalǵyndy jaıpaı, teńsele aǵyp kele jatqan at ústindegi Búrkit ózin teńiz betin jalaı ushqan qustaı sezinedi. Tary da bir-eki ret yrǵı tússe, kókke kóterilip ketetindeı. Qandaı tamasha dúnıe! Mynaý ulan-asyr jupar ańqyǵan keń baıtaq dala! Bultsyz móldiregen kók aspan! Yrǵala júıtkigen sý jorǵa! Máz-máıram bop artyńnan qýǵan bozbala! Osynyń bári óz elińniń baılyǵy, qýanyshy! Óz eliń, ez jeriń bolǵany qandaı baqyt!

Tátti qıalǵa jorǵa yrǵaǵy qosylyp, kóńili sýdaı tasyp, máz-meıram bolǵan Búrkit bir oıpatqa túsken kezde atynyń basyn tejeı toqtatty da, ony uzyn shylbyrymen shiderlep tusaı salyp, kógoraı shópti qushaqtaı, jerge qulaı ketti. Ábden tolǵan jasyl shalǵyn, kók balaýsa jupar tógip, kóńilin eliktirip áketip barady. Ańqyǵan hosh ıisti aýa kókiregin jaryp jibergendeı. Búrkit kıizdeı uıysqan qalyń shóptiń ústine aýnap-aýnap tústi... «Qandaı keremet ediń, jasyl dalam! Seniń dál búgingideı máńgi qulpyryp turǵanyńdy kórsem, bul dúnıeden armansyz óter edim».

Búrkit endi jerdi qushaqtaı etpetinen jatyp, jan-jaǵyna qaraı bastady. Qýanǵanynan daýsynyń qalaı qatty shyǵyp ketkenin ózi de bilmeı qaldy. Qalyń kóp arasynan sabaǵyn tómen basyp, barmaqtaı-barmaqtaı bop syńsyp turǵan jıdekti kórdi. Jas balasha ýystap alyp, jeı bastady. Ábden pisken qyzyl jıdek aýzyna túser-túspesten erı jóneledi. Naǵyz bir sharap ishkendeı, Búrkit máz-meıram... Meıirin qandyra asap jatyr. Dál osy kezde Árin de jetti. Eki búıirinen demin alǵan qula bestisin sál aıańdatty da, ústinen túsip, shiderleı salyp, Búrkittiń janyna kelip otyrdy.

— Dalany saǵynyp qalǵan ekensiz, myrza,— dedi ol aýzyna bir ýys jıdekti apara berip.

— Nesin aıtasyń, bul dala meniń ushar kógim de, qonar kólim de emes pe!—dedi Búrkit, óziniń qýanyshyn áli basa almaı.

Árin jantaıa jatty.

— Dala jaqsy ǵoı... Osy qalpymen ózgermeı tursa...

Búrkit jigitke tańdana qarady.

— Ózgeredi dep qaı maǵynada aıtasyń?

— Qaladan kelgen bir málish saýdageri... Osy aradan otarba júredi deıdi ǵoı...

— Júrse she?

Qaıdam... Jaqsylyqqa bolsa jaraıdy ǵoı... Áldeqalaı bir shaıtanarba kelgende aýyl astan-kesten bolyp qalady... Al otarba degenin bir qubyjyq kórinedi ǵoı... Bir ákelgende bes myń adam ákeledi desedi.

—Qaıda ákeledi?

Jigit túsinbeısiń be degendeı, Búrkittiń betine tesile qarady. Qaıda bolsyn, bilmeıtin shyǵarsyz... Baı aýlynyń jigitteri aıtyp júr. Shoıyn jol kelse, osy mańnyń bárine de qala salynady desedi...

Búrkit oılana qaldy. Jańa ǵana alaqanyna sap mápelegen qýanysh kenet budan asyǵa qashty. Jańa ǵana shattyqqa lapyldaǵan kóńil endi, jaıqala kelip búrise qalǵan, sýyq sorǵan alǵashqy shildeı, júdeı tústi. «Oqymaǵan myna aýyl jigiti de Ákpar aıtqan sózdi aıtady. Tek men ǵana áli anyq túsinbeımin be?.. Bul araǵa shoıyn jol kelip, jańa qalalar salynsa ne bolmaq? Jańa lep, jańa ómir, kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtap kelgen salt-sanamyzdy, án-kúıimizdi jańa arnaǵa salady ma? Salsa nesi bar? Ol ómir zańy emes pe? Joq, joq, ulttyq qasıetinen aıyrylǵan el — el bolmaıdy. Al janyń súıer eliń bolmasa, onda seniń ómirińniń ne quny bar?»

Kóp keshikpeı bular attaryna minip, taǵy júrip ketti. Búrkit naǵyz bir sóngen shoq tárizdi, betinde baǵanaǵy sáýleli oılardyń bir de bir izi joq, astyndaǵy atyn aıań jorǵalatyp, jerden basyn bir kótermeı, tunjyrap ketken!

Dál osy kezde kún de batýǵa aınaldy. Kókjıekte qyzyl jalqyn sáýle paıda boldy. Qoıýlana bastaǵan kógildir aspan betinde aqtańdaq seldir bulttar kórinedi. Baıaý soqqan samal jel de tynyp, dúnıeni tańǵajaıyp múlgigen bir tynyshtyq bóledi. Osy bir selt etpes álemdi sydyrta jelgen attardyń sybdyry men toptana qonǵan qara torǵaılardyń saıraǵan únderi ǵana oıatqandaı...

Árin júdep kele jatqan Búrkittiń kóńilin tapqysy kelip, atyn bir tebinip qaldy da:

— Bıe saýym jerde Tákejan aýly bar,— dedi.— Búgin sonda túnermiz.— Sóıtti de, jymıa kúldi.— Kedeı aýyl bolǵanmen, qyz-kelinshekteri sulý keledi... Qaı úıge túsireıin? Kóńil ashar boıjetkeni bar úıge me, álde ázil qumar kerbez kelinshekti jas otaýǵa ma?..

Jigit sózine Búrkit selt etken joq. Tek:

— El qamyn oılaǵan aqsaqaly bar bolsa, sonykine apar,— dep kúńk ete qaldy.

Jigit «qyz-kelinshegi bar úıler turǵanda, qur sózden bóten dymy joq aqsaqaldyń úıinen ne izdeısiń?» degendeı Búrkitke kóziniń astymen bir qarady da:

— Jaqsy, aıtqanyńyz bolsyn,-— dedi.

El jata bular úlken kól jaǵasyndaǵy aýylǵa kelip jetti. Bir qora aýyl ıtin ý-shý etip úrgizip, bular shetkerirek turǵan Tákejan shaldyń úıine kep tústi. Aqsaqal úıinde kempiri ekeýi-aq eken. Ot shoǵyn kúlge kómip, bular da endi jatqaly otyrǵan. Kelgen qonaqtardyń kim ekenin estigennen keıin, atan súıekti, qapsaǵaı kelgen qara shal — Tákejan ábiger boldy da qaldy. Shoqty ashyp, ústine tezek tastap, úı ishin jaryq etip, tórge kórpe tósetti. Jolaýshylardyń kim ekenin bilgisi kelip, úıge kirgen bir jas jigitke qotandaǵy qoıdan bir toqtyny ákelýge buıyrdy. Biraq kúni boıy júrip, at uryp sharshap kelgen Búrkit pen Árin tún ortasynyń bolyp qalǵanyn syltaý etip, etti kútpeı, bir-eki keseden saýmal iship, tósekke jatýdy durys kórdi. Ózderi de ábden sharshaǵan eken, Tákejanmen bir-eki aýyz sóz alysty da, jastyqqa bastary tıisimen, lezde uıyqtap ketti.

...Qala ádetimen Búrkit erte oıandy. Úıge qymsyna kirgen kelinshekteı syzyla tań bozaryp atyp keledi eken. Búrkit ornynan turyp, ıyǵyna ádeıi jolǵa alyp shyqqan bederli qara luqpan shapanyn jamylyp, syrtqa shyqty. At júrisinen ábden soǵylyp qalǵandyqtan ba, denesi del-sal. Ádetinshe, bir-eki dene shynyqtyrý qımylyn istedi de, aýyl syrtyndaǵy tóbege qaraı aıańdady. Qazaq aýylynyń ıtteri de ıelerine uqsas. Jat sanap, túnde úre qarsy alǵanmen, qazir meımandostyq kórsetip, bireýi de qyńq eter emes. Qaıta birinen-biri aýmaǵan sary ala eki tazy kúshik erkeleı qyńsylap artynan erip keledi. Janynan ótip bara jatqan adamǵa úı irgesinde jatqan uıpa júndi, kishi-girim buzaýdaı qara tóbet kózin ashyp erine bir qarady da, qaıtadan buıyǵa jata berdi.

Búrkit tóbeniń basyna shyǵyp jan-jaǵyna qarady. Túnde kesh kelip baıqamaǵan eken, aýyl qonǵan jer qalyń kók shalǵyndy, mol sýly kól jaǵasy bolyp shyqty. Dál qarsysynda, aýyldyń kúnshyǵys jaǵynda qalyń quraqty shalqar kól jatyr. Ústin aq mamyq seldir tuman basqan. Sondyqtan betindegi qaz, úırekter ázir kórinbeıdi. Ber jaǵy kisi boıynan bıik qamys aralas quraq. Jelsiz tań da — bári de uıqyly oıaý múlgip tur. Aýyl da áli uıqyda. Qybyrlaǵan tiri jan joq... Qotandaǵy qoı, úı arasynda jatqan sıyr — bári de tóbe ústinen qaraǵanda birine-biri uıysa bitken kedir-budyrdy buırat tastar sekildi.

Kóp keshikpeı tań aǵara túsip, kúnshyǵys jaq kókjıektene laýlana tutanyp, qyzara bastady. Qyzyl jalqyn sáýle birte-birte ulǵaıa baryp, kenet kún kóziniń alqyzyl sheti kórindi. Sol-aq eken, álem de óziniń kórkin ashty. Qyzyl altyn kún nury kógildir aspandy sharpı kelip jerge túskende, qyzyldy-jasyldy gúl taǵynǵan jasyl alqap bir ǵajaıyp ásem túrge endi. Kól betinde qustar shýlap, qyrqa eteginde toptana qonǵan qara torǵaılar saıraı jóneldi. Adamnyń jastyq shaǵy tárizdi. Beıkúná jaratylystyń alǵashqy oıanǵan osy bir kezeńi naǵyz názik aq gúl sekildi, móp-móldir, kirshiksiz taza. Kenet sybyrlaı soqqan jel de, kól betinen estilgen aqqýdyń syńsı salǵan áni de qýanysh habarshysyna aınalyp, qıalyńdy oıata seni bir qýanyshqa jetekteı jóneldi. Áne-mine degenshe aýyl da oıana bastady. Aldymen baǵanaǵy qara tóbet túregeldi. Ol artqy eki aıaǵyn keıin qaraı syrǵyta kerildi de, qotanǵa qaraı aıańdady. Sodan keıin shańyraq, múıiz, áýkesi salbyraǵan, dorba emshekti úlken qara sıyr bas keterdi. Ol aıaǵyn mań-mań basyp «meni saý» degendeı, shetteý qurǵan kıiz úıge baryp súıkene bastady. «Myna aram qatqyr jyqty ǵoı úıdi!» dep kımeshegin shala kıe, úıden bir qartań áıel daýystaı shyǵa keldi... Sol-aq eken, úı-úıdiń arasynan esinegen kelinshek, áldekimge tur-turlaǵan báıbisheler kórindi. Kóp keshikpeı qoı mańyrap, sıyr móńirep, oshaqtan kógildir tútin aýyl ústinen kólbeı ushty.

Dál osy kezde ortadaǵy alty qanat bozǵylt úıden bir qas qyz shyqty. Qolynda eki tobataı úıeńki shelek, arqasyndaǵy sholpysy syldyrlap, taqıasyna taqqan shoq úkisi jelk-jelk terbelip, bilekteı jýan qos burymy jerge tıer-tımes bolyp qozǵala, aıaǵyn sándene basyp kólge qaraı bettedi...

Búrkit turǵan tóbeniń dál eteginen bir bulbul án shyrqap qoıa berdi. Daýsyn toqsan tolǵap, myń buraıdy. Osy bulbulmen básekeleskisi keldi me, álde sonaý shyǵyp kele jatqan kún, qulpyra oıanǵan dúnıe júregin qýanyshqa bólep jiberdi me — bir kezde sýǵa bara jatqan qyz da án shyrqaı jóneldi. Naǵyz bir kúmis kómeı, jez tańdaı dersiń!

Kókte kún bar álemge nuryn tókken,
Sulý án shyǵady oınap kókirekten.
Armany bar ma adamnyń bul jalǵanda
Osyndaı shat dúnıede kúlip ótken.

Qyz daýsy kúmis qońyraýdaı syldyrlaıdy, kómekeıinde toqsan bulbul qonyp alyp, saıraı jónelgendeı. Ol ánniń jıyrylǵan jerin jazǵysy kelgendeı, birese daýsyn uzaq sozady, birese osynaý bir uzyn yrǵaqty búktep-búktep qysqarta túspek bolǵandaı, bólip-bólip sekirte quıqyljytady.

Búrkit tátti Qıalǵa shomyp ketken. Aýyldyń tańǵajaıyp tańǵy kórinisi, qyzdyń qulaq quryshyn qandyrta shyrqaǵan sulý áni, keshegi bir bolmashy qapalyqty birjolata umyttyryp, júzi kúlim-kúlim etedi... Qıalǵa shomyp, tumandanyp ketken oıly kózi «Osyndaı ádemi sýretti kim joıa alady. Bul sýret ómirdiń áshekeıi, máńgi turýy kerek» degendeı.

Búrkit aýyl sýretin óte jaqsy kóretin. «Kókoraı shalǵyn, báısheshek, Uzaryp ósip tolǵanda, Sarqyrap jatqan ózenge, Kóship aýyl qonǵanda...» — ol úshin dúnıedegi eń qymbatty sýret. Aýyldan qalaǵa erte ketkendikten be, ár jyly kanıkýlǵa shyqqanynda jasyl shalǵyn keń dalasyn, qustary tómendi-joǵary sympyldaı ushyp, ý-shý bolyp jatatyn aq aıdyn shalqar kólin kórgenshe asyǵatyn. Osy dalany ańsaý Búrkitten óshpedi. Oǵan «el», jurt» degen uǵym, osy keń dalanyń sulý sýretimen máńgi kindiktese bitken bir tátti qıalǵa aınaldy. Sondyqtan ba, bunyń óleńderinde ózge aqyndardikinen góri, aýyldyń jaılaýyn, kóship-qoný saltyn kókseý kóp kezdesetin.

Osyndaı bir oıda turǵan aqyn, kenet bireýdiń kele jatqan dybysyn estidi de, buryla qarady. Túndegi ózi qonǵan úı ıesi Tákejan eken. Qolynda taıaǵy. Sirá, sıyrlaryn aýyl syrtyna aıdap salyp, oralǵan beti bolýy kerek, syrt jaǵynan kelgen soń Búrkit ony baıqamaı qalǵan edi.

— Qalaı, shyraǵym, tynyǵyp aldyń ba? — dedi qart taıaǵyna súıene, Búrkitke kúlimsireı qarap. — At júrisi ádettenbegen adamǵa aýyr tıedi, soǵyp tastaǵan shyǵar.

— Nesin aıtasyz, aqsaqal. — Búrkit te jaıdary júzben jaýap berdi. — Onyń ústine at ústin saǵynyp qalǵan ekem, qaladan shyǵa qatty júrip ketip edik. — Búrkit jan jaǵyna qýana qarady. — El jaılaýyn kórýge asyǵyp edim, jettik-aý, áıteýir!.. Tús kórgendeı bolyp turmyn. Jerlerińiz qandaı tamasha edi! Tipti qaraı bergiń keledi. Tastap ketýge de qıar emespin.

Shal kózin syǵyraıta ezý tartty. Tastap ketkiń kelmese, qal bizdiń aýylda birjola ańdaǵan qyzyńdy alyp beremiz. Bizdiń aýyldyń balalary kórikti keledi.

Baıqadym ony, otaǵasy,— dedi Búrkit ázildese. Shal endi ashyq kúldi.

Shirkin, jastyq-aı qyraǵy kelesiń-aý... Túndeletip júrseńder de kórip qoıasyńdar... Oqasy joq, jastyqtyń aty jastyq ta... Aýylymyzdyń balalarynyń symbatty keletini bul óńirge aıan... Muny bizdiń jańa kórshilerimiz de aıtady.

— Qaı jańa kórshilerińiz?

— Áli kórmeı tursyń ba?.. Áne... Anaý kól jaǵasyna jibershi.

Búrkit shaldyń kórsetken jaǵyna qarady. Baǵanadan beri baıqamaǵan eken, kóldiń qalyń qoǵaly soltústik jaǵasynda shoǵyrlanǵan birdemeler kózine tústi. Tesile qarap edi, orystyń aq shatyrly rıdýan arbalaryn, ár jerde jaıylyp júrgen qos-qos ógizderin kórdi. Áldekimder jer aıdap, úı salyp ta jatqan sekildi.

— Bular kim? — dedi Búrkit daýsy qobaljı shyǵyp.

— Mujyqtar. Sarytaý jaǵynan keldi. Záıimke salyp jatyr... Taǵy keletinderi bar kórinedi. Poselke bolamyz deıdi.

Búrkittiń júzi sup-sur bolyp ózgerip ketti.

— Aqsaqal-aý,— dedi ol alqymyna kelip qalǵan ashýdy jasyra almaı,— bularyń ne, jerlerińniń eń shuraılysyn berip? Bıyl bular bul jerge poselke salsa, kelesi jyly ózderiń qaıda kóship ketesińder?

Tákejannyń mineziniń ózi osyndaı keń be, álde ishinde jatqan bir qýlyǵy bar ma — aıylyn da jıar emes.

— Jer jetedi ǵoı, shyraǵym,— dedi ol daýsyn bir ózgertpesten, — bular kóldiń teristik jaǵyna mekendese, bizge osy aradan anaý kúngeıdegi adyrǵa deıin dala qorek te. Jaıylym eki halyqqa da jetedi. Ózderi bir momyn jandar eken, kelmeı jatyp, aýylmen ákeı-úkeı bolýǵa tyrysyp jatyr.

Tákejan túnde óziniń meımandas sabyrly minezimen Búrkitke birden unaǵan bolatyn. Qazaqtyń shaldary osyndaı keń peıil keledi dep, ishteı maqtanysh ta etken. Al solaı kórgen qarty...

Búrkit bir rette «qas úıińe kúle kirip, kúńirene shyǵady, baıqa, kárıa, olar ábden ornalasyp alǵansha senimen ákeı-úkeı bolady. Momaqansıdy. Al sońynan esikten kirip, tór meniki deıdi!» dep birden Tákejan tap bergisi de keldi, degenmen ishtegi týlap kelgen yza-oıyn aqylǵa tunshyqtyryp, endi aýzyn ashpady.

Shal bunyń mundaı qalpyn áli sezbegen tárizdi. Mujyqtardyń osy araǵa toqtaǵanyn maqtan kórip, jaıdary júzben salynyp jatqan poselkeni quptaıtynyn bildire sóılep tur.

— Qasymǵa kóp rahmet. Bulardy osy araǵa alyp qalǵan — sol. Áıtpese Ertiske qaraı etip ketetin túrleri bar edi. Endi, mine, kórdiń be, bos jatqan jerde poselke bolady. Qudaı buıyrtsa, kelesi jyly birigip egin egemiz. Aýyl adamdary bulardan qaýyn-qarbyz, kartop salýdy úırenemiz deıdi. Bunyń ózi bir tamasha emes pe?

— Bulardy alyp qalǵan Qasym dedińiz ǵoı, qarıa, ol Qasymyńyz kim? — dedi.

«Qasymdy da bilmeıtin adam bar eken-aý» degendeı, shal Búrkitke tańdana qarady.

— Qasym ba? Qasym... Áne ózi de kele jatyr.

Qoldarynda kólge salatyn aýy bar úsh-tórt jigit bularǵa taıap qalǵan eken. Art jaqtarynda — eki qyz. Bireýi — baǵanaǵy sýǵa bara jatyp án shyrqatqan jas sulý. Ekinshisi — jupynylaý kıingen aq sary qyz. Qoldarynda eki úlken aq qańyltyr shelek. Shamasy, bári aý salýǵa bara jatqan tárizdi. Joldary Búrkitter turǵan tóbeden sál burystaý jatqanmen, qazaq dástúri boıynsha bular aýyldaryna kelgen qonaqqa sálem bere ketpek sekildi. Sol úshin ádeıilep burylǵan tárizdi.

Kóp keshikpeı jastar toby qyzdar Búrkit pen Tákejanǵa jaqyndap kelip toqtady. Ortalarynda — bir qoly joq, qyr muryndy, aq sary júzi kúnge kúıip qyzara túsken orys óńdes jas jigit. Jalbyr shashyn kún jep, ońyp ketken. Kógildir kózi kúlim-kúlim etedi. Ústindegi kıimi, kúshti úlken qoldary jumys adamy ekenin birden kórsetip tur. Búrkittiń esine kenet Qasym degen at sart ete tústi. Endi ol bul jigittiń ózin-ózi atqan Qasym — Kostá ekenin aıtpaı túsindi. Qasymnyń osy kól jaǵasynda turatynyn buryn da estigen, qalaı umytqanyn ózi de bilmeıdi. İshteı kópten beri bunymen tanyssam eken degen tilegi de bolatyn. Mine, sol Qasym dál qasynda tur. Oń jaǵynda — álgi ánshi qyz. Ózi de ádemi eken. Sazǵa bitken tal shybyqtaı ashań. Eki betinen qany tamǵan aq quba. Qaraqattaı móldiregen úlken bota kózderin uzyn kirpikteriniń astynan Búrkitke jaýdyrata birer qarady da, Qasymǵa burylyp ketti. Móldir kózderi endi qasyndaǵy jigitke qadaldy. Búrkit jas sulýdyń osynaý kózqarasynda Qasymǵa degen aıryqsha sezimniń bir jaryq sáýlesin ańǵarǵandaı boldy. Buryn Búrkit, Qasymdy kórmeı júrgen kezinde, óziniń de júreginde jatqan oǵan arnalǵan bir ádemi baýyrmaldyq sezimdi ańǵaratyn, onyń taǵdyrymen, ómirge degen túsinikterimen tereńirek tanysqysy keletin. Al qazir nege ekeni belgisiz, sol sezimge bir qylaý túsken tárizdi. Qasymmen jóndep sóıleskisi de kelmeı ketti.

Jigitter amandasyp bolǵannan keıin, Qasym qazaqtyń ádemi tilimen:

— Jaqsy esimińizge syrtyńyzdan qanyqpyz, Búrkit qurbym. Keıde óleńderińizdi de oqyp qoıamyz. Bir kezdesýge qumar da edim, — dedi, — Átteń ne kerek, qazir qolymyz bos bolmaı qaldy. — Ózderiniń qoldarynyń bos bolmaǵanyn bir aıyp kórgendeı, ol sál qysyla sóıledi. — Ǵafý etersiz.

— Múmkin, Búrkit aǵa bizben birge balyqqa barar? dedi jypylyq kózdeý jas sary jigit.

Nege ekeni belgisiz, Búrkit bul jigittermen ózin-ózi burynǵydan da sýyq ustaǵysy kelip ketti. Sál raıyn sýyta, tákapparlaý daýyspen:

— Balyqqa shaqyrǵandaryńa rahmet, jolymyz alys, basqa bir reti kelgen kezde kórermiz,— dedi.

Dál osy kezde jylqydan ózderiniń attaryn ákele jatqan Árin kórindi.

— Olaı bolsa, qosh bolyńyz,— dedi Qasym.

Bular áldeneni ózara kúle áńgime etip kól jaqqa júre berdi. Qasym men ánshi qyz qatar ketip barady. Anda-sanda aralary tym jaqyndaı túskendeı bolady. Jigit sampyldaı kúlip, keıde qyzdy qoltyqtap ta alady. Bundaı kezde qyz artyna jalt burylyp, sońynan qarap turǵan adamdardan qysylǵandaı qolyn bosatyp ala qoıady.

Búrkit baǵanaǵydaı emes, júregi áldenege ýdaı ashyp, qabaǵy salbyrap, shalǵa erip, úıge qaraı aıańdady. Aýyl ishine kire bergende, bular kenet toqtaı qaldy. Kóldiń arǵy betinen álsin-álsin atylǵan gúrsil estildi. Aýyl úrpıise qaldy. Itter shýlaı úrip, qorqyp ketken jas balalar baqyryp jylap qoıa berdi.

— Bul ne? — dedi Búrkit taǵy da Tákejanǵa qarap.

— Arǵy bettegi ken izdeýshiler ǵoı... — Tákejan áli baıaǵy sabyrly úninen aıyrylǵan joq. — Qoryqpańdar dep keshe kisi jibergen edi... Degenmen gúrsilderi qandaı sýyq edi, naǵyz bir aýyl ústinen zeńbirek atylǵandaı qatyn-balanyń záresin ushyryp jiberdi ǵoı...

«Tek qatyn-balańnyń ǵana záresin ushyrsa, jarar edi ǵoı»,— dedi ishinen Búrkit. Biraq bóten til qatpady. Bir-eki kese shaı iship, aýyldan attanyp ketti. Júrip ketkeninshe tomsyraıǵan qalpynan ózgermeı, tis jaryp eshkimge lám-mım demedi. Tek aýyldan alystaǵan kezde ǵana atynyń basyn kóldiń arǵy betine, kúnshyǵys jaqqa, burdy da, Áringe:

— Ana ken izdeýshilerge baraıyq,— dep dál keshegisindeı kók jorǵany aǵyza jóneldi.

Kóldiń arǵy beti jyqpyl-jyqpyl jartasty bolatyn. Qos salt atty quraqty jaǵany kómkere salyp keledi. Úıdeı-úıdeı bıik quzdar aldaryn kes-kestep alysty kórsetpeıdi. Bıikteý bir shoqydan shańqaıa kún kózdi shaǵylystyryp qarsy qaratpaıdy. Dál osy sátte Búrkittiń kóńilin torlaǵan qaıǵydaı, kógildir aspan betinde appaq bulttar paıda bola bastady.

Birazdan keıin Búrkit pen Árin ken zertteýshilerdiń lagerine kelip jetti.

Buıratty, jartasty alańnyń ortasynda eki aq shatyr, bir kıiz úı tur. Anandaı jerde aldyńǵy eki aıaǵyn tusap qoıǵan eki er-toqymdy at jaıylyp júr. Shatyrlardan júz metrdeı jerde jalpaıa bitken dóńestiń ústine ornatylǵan shaǵyn ǵana burǵylaý aspabynyń qasynda úsh-tórt adam qybyrlap jumys istep jatyr. At dúbirin estip, bular jumysyn tastap kelgen kisilerge tańyrqaı bastaryn kóterdi. Sirá, kelgenderdi tanyǵan bolýy kerek, ishterinen ústindegi kenep kostúmi maı-maı bireýi Búrkitterge qaraı arsalańdaı kúlip, aıaǵyn qýana basyp júgirip keledi. Jigit kelip te jetti.

— Búrkit aǵa, jol bolsyn,— dedi ol aqynmen amandasqaly kúlimsireı qolyn sozyp.

— Nurlan, sen munda qaıdan júrsiń? — dedi ananyń qolyn alyp qýanyp ketken Búrkit te.

— O, kim kelgen? — Shetki shatyrdan áldekimniń oryssha suraǵan daýsy estildi.

— Qonaq keldi. Alekseı Vladımırovıch,— Nurlan áli qýanyshyn basa almaı sasqalaqtap tur. — Óte qadirli qonaq!

Nurlan Tomskidegi tehnologıa ınstıtýtynda oqıtyn. Qazir munda tájirıbe jumysynda júrgen-di.

Shetki shatyrdan asyǵa Alekseı Vladımırovıch shyqty. Bul otyz bester shamasyndaǵy sál eńkishteý, uzyn boıly, aryq kisi eken. Jaı qarapaıym adam ekeni túrinen kórinip tur. Jas balanyń kózindeı, taza aqyldy kók kózderi. Búrkitterge meımandostyq, kishipeıilmen qaraıdy.

— Qýanyshtymyz qonaqtardyń kelgenine, óte qýanyshtymyz,— dedi ol attylarǵa kúlimsireı taıap.

— Tanys bolyńyz, Alekseı Vladımırovıch. — Jas Nurlannyń úninde bir maqtanyshtyń sazy bilinedi.— Bul kisi — Búrkit Kúntýarov... Bizdiń úlken aqyny. Endi Áringe qarady: — Qatalaspasam, myna jigit Búrkit aǵanyń joldasy ǵoı deımin.

— Durys aıtasyń,— Árin de ózin Búrkittiń joldasy degenge máz bolyp qalǵan tárizdi. — Atym — Árin, ákem aty — Baısal, estýleriń bar shyǵar, sheshen Baısal.

— Al, Alekseı Vladımırovıch,— dedi Nurlan qaıtadan Búrkitke burylyp,— bizdiń bastyǵymyz — osy ekspedısıanyń bas geologi. Bir jaǵynan, meniń ustazym, tárbıeshim...

Bular qol alysyp tanysqannan keıin, Alekseı Vladımırovıch:

— Qonaqtar kele salyp ketpeıtin shyǵar? — dedi sol baıaǵy kúlimsiregen qalpynda. — Bizdiń aýylda da biraz qalyńyzdar... Balyq aýlap, ań atyp, azyraq dem alyńyzdar. Qarmaq pen myltyqty biz taýyp beremiz.— Sóıtti de, jas jigitke qarap: — Nurlan, qonaqtaryńdy attan túsir... Men shetki otrádqa baryp kelgenshe, óziń qabyldaı ber...— Endi ol Búrkitke buryldy: — Men sendermen qoshtaspaımyn. Kóp keshikpeı oralamyn... Qazir bir asyǵys is bolyp turǵany. Ázirge Nurlannyń qaramaǵynda bolyńyzdar.

— Jaqsy, jaqsy, — dedi Árin, Búrkit úshin jaýap berip.

Alekseı Vladımırovıch qastarynda turǵan ózge jumysshylardy ertip, birdemeni asyǵa sóılep, burǵylaý aspaby turǵan jaqqa betteı tústi de, qaıtadan artyna buryldy.

— Siz shahmat oınaı biletin be edińiz? — dep surady ol Búrkitten.

— Bilmeımin.

— Oqasy joq, tez-aq úıretemiz, solaı emes pe, Nurlan?..

— Tamasha kisi, — dedi Nurlan analar uzap ketkennen keıin.— Aqyldy, bultań-sultańy joq jáne óte aq kóńil... Mine osyndaı adamdar týraly dastan jazsa!

— Óziń jazǵan da shyǵarsyń!..

— Biz de aqynbyz ba? — Nurlan Búrkittiń únindegi kekesin yzǵardy ańǵarǵan da joq. — Sizdiń janyńyzda biz aqıyq qyrannyń janyndaǵy torǵaı sekildimiz ǵoı...

— Men seniń óleńderińdi oqydym,— dedi Búrkit kenet oılana sóılep,— shyn aqyn bolaıyn dep-aq tursyń. Biraq qandaı aqyn bolasyń? Aqyn joly qıyn jol, eń aldymen ózińniń jolyńdy tabýyń kerek.

— Sonda men ne týraly jazamyn? Aqyn bitken ábden jaýyr etken jaılaý, mahabbat, at báıgisi, qyz sulýlyǵy jaıynda ma?

— Olardy jazǵyń kelmese, ózińniń taqyrybyńdy izde.

— İzdep te júrmin. — Jasy úlken aǵanyń óz oıynyń dál ústinen shyqqanyna qýanyp ketken bala jigit syryn aqtara saldy. — Biz ken zertteýshilermiz ǵoı... Geologtar zerttep ótken jerlerde bizdiń sońymyzdan jańa zavod, fabrıkter paıda bolady. Jańa qalalar salynady.

— Biraq ol qalalar basqa jurt qalalary emes pe? — Búrkit ananyń sózin bólip jiberdi de,— jáne...— dep kele jatty da, kilt toqtaı qaldy. Ózine seskene jaýdyraı qarap turǵan jigitti aıap ketti. — Túsiń bir bolǵanmen, isiń bólek, sen aldaǵy zamannyń qazaǵy sekildisiń, Nurlan...— dedi. — «Asyl — tastan, aqyl — jastan» degen, múmkin, sen tabarsyń qazaqqa arnalǵan Jeruıyqty... — Búrkit atynyń basyn buryp aldy,— Betińnen jarylqasyn.

— Búrkit aǵa-aý, jańa zamanda, búkil halyq alǵa attaǵan elektr men óner zamanynda qazaq burynǵy mal baqqan qalpynda qala almaıdy ǵoı...

— Seniki de durys shyǵar, biraq men sol elektrdi ózim jaǵyp, sol ónerdi ózim ıgergim keledi. Basqa bireýdiń búgin jerimdi zerttep, erteńine qalasyn salǵanyn kórgim kelmeıdi. «Qonaq bol bizdiń aýylǵa, shahmatqa úıretem» degenin estigim kelmeıdi! Túsindiń be meni?

Nurlan ne derin bilmeı sasyp qaldy.

— Qoıyńyzshy, Búrkit aǵa, qaıtesiz qaljyńdap, tipti shoshytyp jiberdińiz ǵoı,— dep Búrkitke jaqaýraı, jalyna qarady.

— Men qaljyńdap turǵan joqpyn.

— Joq, qaljyńdap tursyz. Ony men birden ańǵardym...

Osy kezde alystan qatarlasa atylǵan taǵy da gúrsil estildi.

— Árıne, qaljyńdap tursyz,— dedi Nurlan gúrsil bitken kezde. — Qaljyńdamasańyz, ana gúrsildi estimegen bolar edińiz. Ol gúrsil — halyqtyń baqyty úshin taý-tasty talqandap jatqan jańa zaman gúrsili.

— Joq, ol meniń júregimdi talqandaýǵa arnalǵan gúrsil! — dedi Búrkit qatty daýystap. Sóıtti de atyn borbaıǵa bir tartyp, shaba jóneldi.

...Búrkit keldi jaǵalaı shaýyp keledi. Árin ázer-ázer ilesýde. Aqyn atynyń basyn endi birjolata qalaǵa qaraı burdy. Kesheden beri tynyǵyp alǵan kók jorǵa boldyrar emes. Basyn tómen tuqyra, teńsele yrǵı túsken saıyn, aıaǵy aıaǵyna ilespeıdi. Jel qaıyqsha aǵady. Árin Búrkittiń bul qylyǵyn alǵashqy kezde «eli úshin jamy kúıingen adamnyń ashýy ǵoı» dep túsinse de, ananyń endi qalaǵa qaraı salǵanyn kórip «mynanyń ózi qutyrǵannan saý ma» dep kúdiktene bastady. Kók jorǵany qýyp jete almaıtynyn bilgen soń, endi ol atynyń basyn tejep, áıteýir Búrkittiń qarasynan aıyrylmasam jarar dep, jele shoqyta bastady. Al aqyn bolsa, dál keshegisindeı qyzynyp, kók jorǵany zoryqtyrardaı ústi-ústine aǵyza túsedi. Tek keshegideı kóńili jarqyn, qýanyshty emes. Qas-qabaǵy túıilip, erinderin tistenip alǵan. At ústiniń ekpinine shydaı almaǵandyǵynan ba, álde kóńilin yza kernep, kózine jas keldi me, áıteýir dál osy sátte ystyq jas keýdesine domalap-domalap ketti. Shybyqtaı álsiz aqyn jany qaıǵydan maıysyp, synýǵa taıaǵandaı, Búrkit kókiregin sol qolymen basyp, qınala túsedi. «Qalaı qınalmasyn, qalaı jylamasyn, Ákpar aıtqan haldi óz kózimen kórgen joq pa? Kesheden beri bar bolǵany tórt-bes adammen ǵana sóılesti. Sonyń ishinde tek Árin ǵana el-jurtynyń erteń qandaı kúıge ushyraıtynyn ańǵaratyndaı. Al qart Tákejan, jas Nurlan, anaý ánshi qyz, Qasymdar ne oılaıdy? Múmkin solardyń topshylaýy durys shyǵar? Qazaq ta mádenıetti el bolmaq, ǵylym men bilimdi jan saıa etpek... Al óıtken kúnde sovet mádenıetinen qaıda qashyp qutylmaqsyń? Jeri bar, keleshek taǵdyry bir el emes pe? Ónerimmen elime úlgi bolamyn dep turǵanda, odan qalaı bezbeksiń? Beze alar jolyń bar ma? Jáne bezý kerek pe? Joq joq, bezý kerek. Qazir bezbeseń, sońynan kesh bolady. Oǵan kýá — anaý kele jatqan shoıyn jol, ashyla bastaǵan jańa ken oryndary. Al halqyń bolmasa, onyń tili, án-kúıi, ádemi dástúri bolmasa, onda adam bolyp ómir súrýdiń ne qajeti bar? Iá, ıá, Ákpardyń aıtqanynyń bári durys. Biz joǵalǵaly turmyz. Ne isteý kerek? Ne keledi qolymyzdan?

Biraz shapqannan keıin, Búrkittiń atynyń da, óziniń de qyzýy basyldy. Sál toqtap artyna qaraǵanda ǵana ol Árinniń kóz ushynda qalǵanyn kórdi. Kók jorǵanyń basyn keıin buryp, oǵan qarsy júrdi. Tizginin bos tastap, atyn ilbı aıańdatyp kele jatyr. Endi boıdy yza ornyna qaıǵy kernedi. Ókinish, kúızelý, halqyna degen qasıetti sezim, kókiregine shanshýdaı qadalyp, erge jabystyryp jibererdeı. Basy tómen salbyrap, kózi tumandanyp ketken. Osynaý sheksiz dalada óziniń jalǵyz ekenin ol qalaı sezinse, sonaý lyqsyp kele jatqan jańa zaman muhıtyna qarsy turar kúshi joq jalǵyz ekenin de sondaı anyq túsinedi. Osy álsizdik janyn jegideı jep, dymyn qurta tústi. Al bul álsizdik, ony kartadan utylǵan adam tárizdi, esh nárseni oılatpaı, qaıtken kúnde de upaıymdy jibermesem eken degen armanǵa jetekteýde... Qolynan eshteńe kelmestik, kúshsizdik, paqyrlyq Búrkitti de osy kúıge ushyratýda. Jeńe almaıtynyna kózi jetip tursa da, qaıtsem jeńem degen dalbasaǵa aparyp urýda...

Dál osy kezde Árin de jaqyndap qaldy. Onyń ar jaǵynda, beles ústinde, kók shymyldyqtaı kólegeılengen saǵym oınaıdy. Qansha qýsań da jetkizbes arman tárizdi. Búrkittiń de armany osy saǵym emes pe? Qur alystan kólegeılenedi, al qolyńa ustaıyn deseń, dym da joq. Búrkitti burynǵydan da aýyr qaıǵy basty. Ol óziniń osy bir sátsiz, kúıingen saǵatynda ishtegi qaıǵysyn óleńmen syrtyna shyǵarmaqshy boldy. Erinderi aqyryn kúbirlep Búrkit kúńirene jóneldi:

Aýylym da joq, baýyrym da joq,
Jatyr únsiz qý dala...
Jaralaǵan qanatyn oq
Men bir baıǵus shaǵala...
Kók tolqyndy qýalaı kep
Qusha almaımyn ekpindep.
Qıalymdy qasiret jep,
Jylaımyn men eńkildep.
Ne qylamyn, ne qylamyn?
Qolymnan kúsh qashyp tur.
Men bir sorly shaǵalamyn
Salǵan aıqaı bosqa qur...

Halqyn árkim ár túrli súıedi. Bireý halqyn ózine qýanysh, baqyt, dáreje beretin uly kúsh dep óz basy úshin súıse, al bireý ony ata-anam, qorǵanym dep súıedi. Ol jylasa jylaıdy, ol kúlse kúledi. Halqy baqytsyz bolsa, óz baqytyn kórmeıdi. Halqy baqytty bolsa, óziniń baqytsyzdyǵyn eskermeıdi. Bundaı jandar dúnıede sırek kezdesedi. Búrkit te sol sırektiń biri edi.

Ol endi júregin kúıdirip bara jatqan qaıǵysyn ishine ustap tura almady, kenet atynyń basyn tejeı tartyp, Áringe qarap sóılep ketti.

— Halqym men týǵan jerimdi súıý — ózimniń enshime tıgen murat dep túsinetin edim,— dedi ol kózinen jasy móltildep. — Týǵan ólkemniń jasyl shalǵynyn da, shalqar kólin de, qumaıtty shólin de, saǵymdy belin de — bárin birdeı janymdaı jaqsy kóremin. Ony eshkimge qıǵym kelmeıdi. Sonaý jeli qobyzdaı sarnaǵan sary dalamdy dúnıeniń eń sulý jerine aıyrbastamas edim. Mine, sondyqtan da el-jurtymnyń, týǵan jerimniń keleshegin oılap, jas balasha jylaımyn, qınalamyn. Álde munym durys emes pe? Qaıǵyrýym qate me? Múmkin men birdemeni túsinbeıtin shyǵarmyn?

Búrkit taǵy úndemeı qaldy. Ne derin bilmegen Árin sasqanynan:

— Iapyrmaı, á... Solaı eken-aý ózi,— deı berdi.

— Bul — qazaqtyń sol kezdegi keıbir oqyǵan azamattarynyń kelip tirelgen jarqabaqty shyńyraý ótkeli. Sol ótkelden jas daryn qalaı ótpek? Ómir degen uly danyshpan ózi jón silteı me? Álde qatelik atty ańdyǵan jaý shyńyraý túbine ıtere me?

Búrkit ún-túnsiz júrip keledi. Tek biraz jerge jetkennen keıin ǵana baryp óziniń qaıda bara jatqanyn esine aldy. Atynyń basyn tejep, jan-jaǵyna qarady. Árin de úzeńgilese taıaı toqtady.

— Bizdiń aýyl myna jaqta ǵoı! —dedi ol qamshysynyń ushymen kúngeı jaqty nusqap.

— Iá, solaı eken-aý...

Búrkit atynyń basyn bura tústi de, qaıtadan toqtaı qaldy.

— Osy men keıin qaıtsam ba deımin. Búgingi kórgenim bir basyma jetetin sekildi.

Árin renjip qaldy.

— O ne degenińiz? Kúndizgi ystyq kúnnen keıin keshke salqyn samal soqpaı ma? Bul aýyldan qapalansańyz, bizdiń aýyldan qýanarsyz. Júrińiz.

Búrkit tebinip qaldy. Kók jorǵa basyn ızep tastap, taǵy da yrǵala jóneldi. «Iá, Árin durys aıtady, bir qaıǵynyń bir qýanyshy bar emes pe?.. Bizge degen kól bitken sýalyp, shóp bitken qýarmaǵan shyǵar. Torǵa túsip shyǵa almaǵan baıǵus qustaı nesine typyrladym da qaldym?.. Qarymsaq baıdyń aýlyna baraıyn... Onda ne bolyp jatyr — óz kózimmen kóreıin...»

Qarymsaq baıdyń aýly! Bul aýyl esine tússe, Búrkittiń ón-boıyn aý-jaıǵa qaratpaı bir ystyq sezim árdáıim bıleı ketetin. Bul joly da sol sezim yryq bermes júırikteı sonaý bir qaıta oralmas ótip ketken ádemi kúnderge ala jóneldi.

«Iá, ıá. Sovet ókimeti qazaq aýlyna jańa ornaǵan kezi edi ǵoı. Óz elim Aqshatyrdan alys bolǵan soń, Ákparǵa erip jazǵy demalysta sonyń aýlyna barǵanmyn...». Búrkit oı teńizine shomyp ketti.

...Shildeniń sarsha-tamyz ystyq kúni. Ásirese búgin kókte ushqan boz torǵaı qanaty kúıip jerge túserdeı shyjyp tur. Qalasha kıingen eki salt atty jas jigit kól jaǵasynda otyrǵan qalyń aýylǵa oıqastaı jelip keledi. Astarynda aq kóbikke kómilgen súmbideı qos kúreń. Aýylǵa taıaǵanda, Ákpar:

— Búrkit, saǵan aıtam dep umytyp ketippin,— dedi atynyń basyn sál tejep, — Hanshaıym ekeýmizdiń sheshemiz erte qaıtys bolǵan. Ákem bir áıel alyp, byltyr tórkinine qaıtaryp jibergen. Sirá, qylyǵy unamaǵan bolar... Tuqymynyń qurt aýrýy bar deıtin edi... Álde basqa sebebi bar shyǵar. Áıteýir sol áıelin jiberip, jaqynda jas toqal aldy dep estidim...

— Qoıshy? Qarsekeń alpysqa kelip qalǵan joq pa?

— Kelse she? — Ákpar kúldi. Ol ákesiniń jas toqal alǵanyn maqtanysh kóretin sekildi.—Dúnıege adam eki mártebe kele me, dáýiri basynan ótpeı turǵanda kórsin qyzyǵyn...

Elge taıaǵanda ózge serikterinen ozyp ketken Ákpar men Búrkit kóp keshikpeı aýylǵa da jetti. Kúnniń ystyqtyǵynan ba, tiri jan kórinbeıdi, eń bolmasa aldarynan ıtteri de úrip shyqpady. Tek shetki úıdiń beldeýinde baılaýly turǵan ertteýli sury dónen sol shybyndaǵan qalpynda basyn buryp aqyryn oqyrandy da qoıdy.

Ákpar men Búrkit on qanat aqboz úıdiń syrtyndaǵy jelige attaryn baılady da, úıge taıady. Dál mundaı ystyqta bulardy kele qoıady dep eshkim oılamaǵan bolý kerek, áli qybyrlaǵan jan joq.

— Assalaýmaǵalaıkúm, — dep eki jigit tabaldyryqty attady.

Oń jaqta tórt qabat shaıy tósektiń ústinde aq mamyq qus jastyqty shyntaqtap, uzyn boıly, appaq shoqsha saqaldy, shúńirek kóz, at jaqty, qoshqar muryn Qarymsaq baı jatyr. Ústinde — qazaqy aq kóılek-dambal. Janynda — orta betteri ashýly «Sholpan» jýrnaly. Aıaq jaǵynda baıdyń tizesine deıin ashylǵan jalańash baltyryn syıpaı, qara tory, oınaqy kózdi, úlbiregen jas kelinshek otyr. Basynda — qyzyl káris sháli, ústinde qyzyl batshaıy qos etek. Jasy kóp bolsa, on altylarda... Eki qoly tolǵan bilezik, saqına, júzik...

Kirip kelgen jigitterdi kórip:

— Áý, Búrkitjansyń ba? — dep Qarymsaq baı ornynan tura berdi...

Kelinshek jaýtań etip kóz tastady da, ımene keıin shegindi. Qarymsaq baı amandasyp bolyp, kelgenderden halin suraı bastady da, toqalyna qarap:

— Marjan, tezirek qymyz ber, balalardyń erinderi tipti kezerip ketipti ǵoı... — dedi.

Marjan ornynan erkeleı syzyla túregeldi. Aıaǵyn sándene basyp, aýyr qos sholpysyn shyldyrlata júrip, keregege súıeýli turǵan úlken qara sabany pisip-pisip jiberdi de, syrly sharaǵa jýsan ańqyǵan sary qymyzdy quıa bastady. Búrkit kelinshektiń otyrǵanyn da baıqamapty, orta boıly, symbatty deneli eken. Ádeıi ystyqqa kıgen juqa sháıi kóılekten qaıqy beli men býra sany da bilinip tur. Erte tolyqqan tósi de kózge túsedi.

Jigitter kúmis keselerge quıylǵan qymyzdy qoldaryna ala bergende, úıge qara tory júzi kúnge kúıip qoshqyldanyp ketken, jyrtyq bórik, shıdem shekpen, balýan deneli jas jigit kirdi.

Ol bosaǵada tize búgip:

— Myrza, at-kóligiń aman keldiń be? — dedi de, Qarymsaqqa túıile qarady. — Baıeke, áneýgi berem degenińniń qalǵanyn alýǵa keldim...

Qarymsaq moıynyn da burmastan:

— Nemeneń qalyp edi?— dep kesesin aýzyna taıaı berdi.

— Eki jabaǵy men bir dónenimdi aldym ǵoı, endi eki torpaq, bir usaq qaldy.

— Birdeme qýyp bara jatyr ma, alarsyń...

— Joq, berińiz. Kempir-shalym qınalyp qalmasyn. — Jigittiń úninen bir yzǵar sezildi. — Oıda taǵy bandylar paıda bolypty. Ózim solardy ustaýǵa shyǵatyn jasaqqa qosylmaqpyn...

— Sen bolmasań, bandylar qurymaıtyn shyǵar...

— Baıeke, qaıtesiz tálkek sózdi.

— Baı sál kidire jaýap berdi.

— Jaraıdy, keshke mal kelgen soń alarsyń.

— Quba-qup.

Jigit shyǵyp ketti. Ákpar ákesine qarady.

— Óziń bilesiń, Matan bes jyl bizdiń Kóksaıdaǵy jylqymyzdy baqty ǵoı. Qyzyldar kelgeli ábden jeligip aldy. Áneýgúni Ojar Matannyń eńbegin ber dep ketken.

— Onyń eńbek aqysyna sonshama maldy kim kesti.

— Ojar.

— Jylqy baǵyp júrgende shyǵynǵa ushyratqan maldaryn ustap qalam demediń be?..

— Sondaı usaq-túıekke sóz shyǵaryp qaıtemin.— Qarymsaq sál renjip qabaǵyn shytyp, toqalyna bir qarap qoıdy. — Áli qoınyńdaǵy qatynyńdy tartyp almaǵanyna qudaıǵa quldyq de...

Marjan qyp-qyzyl bolyp ketti, Búrkit baǵanadan beri baıqap otyrǵan, nege ekeni belgisiz, Matan kirgennen kelinshektiń berekesi ketken. Jigitke qaraýǵa bata almaı, ábiger bolǵan da, qalǵan. Bir qyzarǵan, bir bozarǵan. Bunyń sebebin Búrkit artynan bilgen. Marjan Qarymsaqpen irgeles aýyldaǵy bir orta sharýanyń qyzy eken. Qarymsaqqa ákesi qyryq toǵyzdy sanap alyp zorlap beredi. Alǵashqy kelinshek bolyp túsken kezinde de Marjan baı toqaly boldym-aý dep bálendeı shattyq bildirmeıdi, biraq taǵdyrdyń salǵanyna kóndim degendeı minez kórsetedi. Sóıtip júrgende bir-eki ret Matanmen ushyrasyp qalady, jaıaý aıań óleń shyǵaratyn qomaqty jigitpen yńǵaıy kelgen jerde sóz qaǵysyp, ázildesedi de... Toqaly men Matannyń arasynda ázirge bálendeı eshteńeniń bolmaǵanyn bile tursa da, erteńinen seskengen qaýqary shamaly, alpystan asa bastaǵan baı, kóp jylqysynan bir bıeni qasqyr jaryp ketkenin syltaý etip, jigitti qýyp shyǵady. Osy kezde aýylǵa jasaǵymen Ojar keledi. Baıdyń zorlyǵyn estip, Matannyń eńbek aqysyn tóletedi. Baıdan aqysyn alyp shattanǵan Matan, bir jaǵy shyny, bir jaǵy qaljyńy, bylaı dep óleń shyǵarady.

Taý silkined, kóp kedeı, biz tebinsek,
Sovet kelip, teńeldik kóp telimsek.
Tepse temir úzetin jigit barda,
Kári shaldy qaıtesiń, qyz-kelinshek.
Baıǵa ketken enshisin, mańdaı terin,
Qaıtardy ǵoı zańmenen Matan eriń.
Alsam tartyp sol baıdyń deımin endi
Jas toqalyn, býra san, mańmań kerin.

Bul óleń aýyldyń qýaqy jigitteri arqyly Marjanǵa da jetedi. Marjan jerge kirerdeı bolyp uıalsa da, ashýlanbaıdy. Tek «Býra sany nesi?» dep máz-meıram bolyp kúledi de qoıady. Al Qarymsaq baı bolsa, meniń toqalymnyń sanynyń qandaı ekenin ol qaıdan bildi eken dep bir rette ashý shaqyryp, jigitteri arqyly Matannan óshin almaq bolady, biraq, artyn oılaıtyn Qarymsaq ashýyn aqylǵa jeńdiredi, bir jaǵynan Ojardan qorqady, aqyry bul óleńdi estimegen bop syr bermeıdi. Jańaǵy toqalyna tıdire aıtqan sózdiń astary, onyń qyzarýynyń da sebebi osynda ekenin Búrkit sońynan estidi. Al ol kúni... Sol bir tolyqsyǵan jas kelinshektiń Matan kirgennen ábigerlenýinen, onyń osy balýan deneli jas jigitke taqa nemquraıdy qaramaıtynyn ańǵarǵandaı bolǵan...

Búrkit qyza bastaǵan kók jorǵanyń tizginin tarta túsip túlki bulańǵa salady. Taǵy da oı teńizine shomdy. Iá, ıá, odan keıin bul Matandy kórgen joq qoı. Ákpar ekeýi sol aýylda bir aıdaı jatty. Bastarynan neler qyzyq kúnder ótkizdi. Sar jaılaý, shalqar kól... Júırik báıgesi, jorǵa jarysy. Eki udaı bop tartysqan kókpar... Kúndiz, ońashada: «Oqyǵan qaınym-aý, nege teris qaraısyń, meniń kári kókjalymnan qorqasyń ba? Qoryqpaı-aq qoı, kókjal degen qur aty, jas bórimen talasar ótkir tisi joq, bári birdeı, aldaqashan muqalǵan»,— dep syńǵyrlaı kúlgen Marjannyń erke daýysy. Túnde — altybaqan. Shyrqaı salǵan án. Kókte — kólbeı júzgen kúmis aı. Bozara bilingen tań. Tarap bara jatqan qyz-bozbalanyń sylqyldaǵan kúlkisi, júrekti qytyqtaǵan ázili... Al bultarysta tereń saı. Ákpardyń jaqyn qaryndasy Zeıneptiń tań bozyndaı appaq júzi. «Uzaq kúttiń, be?» dep dirildeı shyqqan úni... Odan keıin... Ómir baqı esten shyqpas, teńiz túbiniń kógildirindeı jan-seziminiń tereńinde qalǵan bir móldir taza qýanysh... Taǵy da kún. Taǵy jazyla shapqan qos kúreń. Shı arasyna qaraı zymyraǵan qyzyl túlkige keregedeı qos qanatyn álsin-álsin, qaǵyp shúıilgen qyran qus...»

Búrkit terlep ketti. «Osynyń bári búginde bar ma eken? Álde tańerteńgideı bir jańǵyryq sol bir sulý ómirdi de úrkitti me eken?»

Kenet kók jorǵa buryla ala jóneldi. Sol jaqtan keldi jaǵalaı qonǵan qalyń el kórindi.

— Bizdiń aýyl,— dedi Árin jele túsip.

Bul joly eki salt attyny, jaý kele jatqandaı, kóp ıt sháýildeı úrip qarsy aldy. Úı-úıdiń arasynda kóringen adamdar da «Bular kim?» degendeı, qoldarymen mańdaılaryn kóleńkeleı qarap qaldy, keıbireýleri qarsy júrdi. Búrkit pen Árin Qarymsaqtyń sál ǵana reńi kúreń tarta bastaǵan baıaǵy on qanat aq úıiniń janyna kep tústi. Bul joly da anadaǵydaı úıden eshkim shyqpady. Jandaryna taıaǵan eki-úsh aqsaqal adammen qol alysyp amandasty da, eki jigit úıge kirdi. Búrkit tabaldyryqty attasymen-aq baǵanaǵy ózi oılaǵan jańa zaman jańǵyryǵy Qarymsaq aýlynyń da shańyraǵyn jerge túsirerdeı etip titiretkenin birden bildi. Úı ishi jaınaǵan asyl múlikke tolyp tursa da, qara kóleńkelene, úńireıe qalǵan — buǵan mola sekildenip kórindi. «Bul úıge ne bolǵan? Álde Hanshaıymdy uzatty ma eken?» dep Búrkit, sol jaqta búk túsip, teris qarap jatqan Qarymsaq baıǵa «assalaýmaǵalaıkúm» dep sálem berdi de, jan-jaǵyna kóz tastady. Hanshaıym boı jetip qalǵan Ákpardyń erke-shora qaryndasy bolatyn. Joq, Hanshaıym uzatylmaǵan sekildi. Keregede ilýli qundyz bórki, keste jaǵaly sur barqyt beshpenti tur. «Biraq ózi qaıda?» Búrkittiń esine jańa tústi. Árin qaladan shyqpaı jatyp: «Hanshaıym naǵashy aýlyna serýenge ketken»,— degen. «Áli qaıtpaǵan eken ǵoı. Sonda bul úıge ne bolǵan?» Bir pále kelgeni anyq, kebeje-sandyqtarynyń qaqpaqtary ashyq jatyr, tórdegi tápteshtelip jınalatyn júktiń de búgin sáni joq, qoqyrsı úıilgen...

Búrkittiń daýsy estilgen soń, Qarymsaq basyn kóterip, túregelip otyrdy. Túsi kúp-kúreń. Úlken yzanyń sazy bilinedi.

— Búrkitsiń be? Saý keldiń be?— dedi ózin-ózi ashýdan ázer ustap dirildeı sóılep.— Ákparjan qaıda?

— Qalada jumysy bolyp bógelip qaldy. Bir on shaqty kúnnen keıin jeter... Sálem dedi...

— Á... á... bir yńǵaısyz kezde keldiń-aý shyraǵym...

Biraq Qarymsaq nege yńǵaısyz kez ekenin aıtpady.

Búrkittermen úıge ere kirgen, jańaǵy dalada kezdesken aqsaqaldardyń qaba saqaldy bujyry bul úıde ne bolǵanyn túsindirip:

— Búgin baıekeńniń «mań-mań keri» Matan mılısıamen ketip qaldy,— dedi. Sóıtti de, Qarymsaqty keketkeni me, álde aıaǵany ma: — Tal túste tartyp áketti,— dep kúrsindi.

Baıaǵy Matan shyǵarǵan óleńnen keıin búkil aýyl baıdyń jas toqaly Marjandy «mań-mań ker» dep atap ketken. Ákpar da toqal sheshesin solaı dep ataıtyn. Búrkit bul úıge ne bolǵanyn endi túsinse de, bóten sóz taba almaı:

— Tartyp áketkeni qalaı?— dedi.

— Ne qalaıy bar? — Bujyr shal Búrkitke syǵyraıa qarady.— Matan ózi sekildi qylyshyn súıretken eki qyzyl aıaq mılısıasyn ertip keldi de: «Marjan, júr» — dedi, ana kók soqqan saıqal toqal, sirá, buryn ýádesin berip qoıǵan bolýy kerek, jymyń-jymyń kúlip, sandyqtaǵy kıim-keshegi men óz úıinen alyp kelgen jasaýyn qushaqtady da, sońdarynan erip júre berdi.

— Nege jiberdińder? —dedi Árin ashý shaqyrǵan kúı kórsetip.— Bul aýyldyń erkek kindiktileri qyrylyp qalyp pa edi?

Jolaýshylarǵa sálem beremiz dep úıge kirgen bóten adamdar qara saqalǵa qosylyp, dabyrlaı jaýap berdi.

— Qalaı jibermessiń, úsh birdeı eńgezerdeı jigit...

— Belderinde qylysh...

— Bireýiniń myltyǵy da bar...

— «Mań-mań kerdiń» ózi de qalar emes. Eń bolmasa birigýimizben qoshtasqan da joq...

— Jibermeı kór, «áıel teńdigine» qarsy boldyń dep, Sibir aıdatyp jibersin...

— Eger baıekeńniń ózinen bir qımyl bolǵanda kórer edim! dedi qara sur, kesken kespeltekteı, tórtbaq balýan jigit, Qarymsaqtyń atarman-shabarmandarynyń biri Qabanbaı. — Baıekeń ózi úndemedi ǵoı...

Qarymsaq basyn kóterip aldy.

— Já, jetedi!—dedi yzaly únmen,— ne boldy sonshama ulardaı shýlap? Ketse, bes baıtaldyń quny — bir qatyn ketti. Er ólip, Ertis buzylǵan joq qoı. Baryńdar!

Úıdegi adamdar shyǵyp ketkennen keıin Qarymsaq úndemeı uzaq otyrdy. Álden ýaqytta baryp:

— Jastaı, adal kúıinen jar etkendigimnen be, Marjannyń bul qylyǵy maǵan óte batty,— dedi ol bul ýaqıǵadan kúrt synǵandyǵyn jasyrmaı.— Amal ne qazir qoıshy-qolań kúsheıgen mezgil ǵoı, átteń, keshegi kúnim qaıta oralar ma edi!—dep sál jigerlene sóılep kele jatty da, nege ekeni belgisiz, ol kilt toqtap, Búrkittiń bóten jaıdy surady.— Osy Qytaıda da keńes ókimeti ornar ma eken?

— Qaıdam... Ázirge birimen-biri qyrylysyp jatyr ǵoı...

Árip as daıyndatýǵa shyǵyp ketti. Ne sóıleskenderi belgisiz, Búrkit pen Qarymsaq uzaq áńgimelesti.

Búrkit bul aýylda eki jetideı boldy. Sol ýaqyttyń ishinde onyń baıqaǵany: qazaq aýlynda da «baı», «kedeı» degen uǵym myqty oryn alyp, el-jurttyń arasyna ala aýyzdyq kire bastaǵany. Aqsaqaldyń dástúri kóp qatyny bar baıdy tálkek etý saltqa aınalǵan, Eki jetiniń ishinde Búrkit burynǵy ulan-asyr báıge, qatar otyrǵan eldiń basyn qosqan úlken toı, sheshendik salystyrǵan súbe bılerdiń aıtysynyń bir de birin kórgen joq. Onyń ornyna, úkimet qandaı jańa zań shyǵarady? Baı jerinen bizge qashan jer alyp beredi? Bes eshkimizdi aıdap qashanǵy aýqattylardyń sońynan shubyra beremiz? Orys mujyqtaryndaı egin egip, poselke bolyp biz de nege otyryqshylyqqa úırenbeımiz?—degen sekildi tolyp ketken sony tilekter...

Búrkit, Ákpar ýádelesken kúni kelmegen soń, endi bul aýylda jata berýdiń retin taba almaı, sabaq bastalýǵa on kún qalǵanda Aqshatyrǵa qaıtty.

IV

Hasen — qazaq jerine kelgen jańa ómirdi qushaǵyn jaıa qarsy alǵan aqyn. Bunyń jyrynda jańa yrǵaq, jańa taqyryp mol. Búrkit óleńindeı qıynnan qıystyrylǵan, teńiz tolqynyndaı qudiretti bolyp týmasa da, bunyń da óleńi jańa zaman lebindeı jalyndy, birkelki kúshti, ójet, ótkir keledi. Ánge salynǵan kóp óleńi halyq arasyna ábden tarap ta ketken. Qysqasyn aıtqanda, Búrkit ekeýi saıasatta da, poezıada da qarama-qarsy adamdar. Bir jaǵynan, aǵaıyn-týys, bir aýylda birge ósken. Ekinshi jaǵynan, ekeýiniń ómirlik joldary eki jaqta, birine-biri alys, jat.

Biraq bunyń Búrkitten artyqtyǵy bar. Hasen — jańa zaman aqyny. Qazaq dalasyna ornaǵan jańa ómir jyrshysy. Sondyqtan da jurt buny kóp oqıdy. Óz aqyny, óz balasy.

«Jaýdy jeńý úshin jaýyngerdiń ótkir qylyshy, aqynnyń jalyndy qalamy kerek»!

Hasen halqynan qylyshyn da, qalamyn da aıaǵan joq. San alýan qıyndyqty basynan keshti. Sonyń bárin de jeńip shyqty. Al sol jeńister ońaıǵa tústi me? Jas janyn keıde oqqa da baılaǵan joq pa? Sol jeńister úshin halqynyń da kórmegeni bar ma? Ashtyqqa da, jalańashtyqqa da shydady. Osynyń bárin oılap ketse, Hasenniń júregi oınaı jóneledi.

«Aýyr azappen, qajymas mehnatpen tapqan halyq jeńisine, aı dalada adasyp qalǵan jalǵyz qazdaı, úni alysqa barmas Búrkit sekildi shatasqan jandar qarsy sóz aıtpaq. Qolynan kelse áli de bolsa el-jurtty keńes jolynan bólip almaq, kedergi etpek. Buǵan shydaýǵa bola ma?

Hasen taǵy da úıdi kezip ketti. Qolynda bir japyraq qaǵaz. Bul — Búrkittiń sońǵy óleńi. «Joq, joq, bul oıyń bolmas, Búrkit,— deıdi Hasen yzalana,— eger sen sekildilerdiń aıqaıy qazaq halqyn durys jolynan burar bolsa, nesine biz qolymyzǵa myltyq alyp alystyq? Nesine elimizdi jańa jolǵa shaqyryp, tún uıqymyzdy tórt bólip óleń jazdyq?»

Hasen jaqynda ǵana gýbernıalyq partıa gazetine jumysqa aýysqan. Sol gazet arqyly bir bólme páter alǵan. Bólmesi bıik jáne óte keń. Bul — shet elge qashyp ketken baıdyń saltanatty úlken úıiniń qonaq qabyldaıtyn zaly. Esik, tereze, edenderinde tóńkeristen burynǵy syrlary áli ketpegen. Tóbesi de áshekeıleı boıalǵan. Abajadaı úlken úsh terezesiniń ekeýi kúngeı jaqqa shyǵady, bireýi ǵana qora ishindegi baý-baqshaǵa qaraıdy. Qazir osy úsh terezeniń ekeýinen kún quıyla túsip tur. Bólme ishinde bálendeı kózge iliner zat joq. Baıaǵy Aqannyń úıine qaraǵanda, Hasenniń páteri sulý, kerbez qyzdyń janyndaǵy jupyny kelinshek tárizdi. Abajadaı bólmede bir temir kereýet pen qaǵaz jazatyn sary syrly aǵash ústel, tórt oryndyq. Boıdaq jigit turatyny birden ańǵarylady. Tósek-oryndary jınalmaǵan, oryndyqtardyń ústine qalaı bolsa solaı tastaı salǵan penjek, shalbar, kóılek... Jerde ústel, kereýet janynda beti ashylǵan kitap, qobyraǵan gazet. Úı ishinde kózge túser aıryqsha jalǵyz zat — qabyrǵalarǵa japsyryp tastaǵan sýretti úlken-úlken qaǵaz plakattar, sýretter. Mine záresi ushyp ketken Chemberlen, basyndaǵy sılındr qalpaǵy joǵary kóterilip, kózindegi pensıesi anandaı jerge ushyp túsken. Ústinen tóngen jumysshynyń aıbyndy qolyna qarap, záre-quty joq. Astyńǵy eki jolǵa: «Myqty bolsań, Chemberlen, kórshi qutylyp myna sheńberden?» degen syqaq, óleń jazylǵan. Al ana plakatta shat-shadyman baı toqaly. Qolyna túıinshek zattaryn ustap, mılısıaǵa erip, úıden shyǵyp barady. Betinen túgi shyǵyp, ne isterin bilmeı, jer tepkilep turǵan jýan qaryn baı... Bunyń da astynda eki jol óleń: «Ash teńdikke túndikti, kúl-talqan etip kúńdikti!» Osy sekildi zamannyń san túrli qýanyshty qubylystaryn dáriptegen tolyp jatqan plakattar. Bul óleńderdiń bárin de Hasen jazǵan.

Al Búrkit she? Búrkit ne istep júr?

Byltyrǵy Qarymsaq baı aýylyna barǵannan beri jyl ótse de, onyń ashýy tarqaǵan joq. Qys boıy esh áleýmet isine qatyspady, tek muǵalimdik mindeti men shyǵarma jazýdy bildi. Mundaı jaǵdaı oǵan halqynyń kóńil kúıin, ómir ózgeristerin túsinýge bóget boldy. Osynyń arqasynda ózimen-ózi áýrelengen jas aqyn, bóltiriginen aırylǵan ash qasqyrdaı, ishteı ábden ashynyp aldy. Qandaı tartystan bolsa da bas tartpaıtyn halge jetti. Ol qazir qalyń qolǵa jalǵyz qarsy shaýyp, mert bolýǵa da bar. Áli ultshyldyq saryndardan arylmaǵan keıbir gazet, jýrnaldar Búrkitke aqyl aıtýdyń ornyna, onyń baıaǵy «zar zaman» aqyndary sekildi dúnıeden túńilgen zarly, nalyǵan, ókinishke tolǵan kóptegen óleńderin basýmen boldy. Qazaqtyń ótken kúnin, dástúrin, eldigin joqtaý Búrkitke endi ádetke aınaldy. Ol sol bir sarǵaısa da, saǵynsa da kelmeıtin, sonaý etken zamandy qur ǵana joqtap qoımady, óziniń úlken darynynan týǵan shyǵarmalarynyń astarly syry, rýhy arqyly jurtty tikeleı kúreske shaqyrdy. Gazet, jýrnal betinde ashyq jarıalaýǵa jatpaıtyn keıbir óleńderi qoljazba retinde jurtqa tarady. Onyń osyndaı jasyryn óleńderiniń eń shyńy, yzaly saıası aıqaıy sonaý «Qońyr aıǵyr» kólinen kele jatyp «Aýylym da joq, baýyrym da joq» dep bastalatyn óleńi boldy.

Búrkittiń osy aqyrǵy Asan qaıǵy jyryn jańa ǵana oqyp shyqqan Hasen keń bólmesin ersili-qarsyly kezip júr! Jaıshylyqta adamdy tartyp kúlimsirep turatyn jarqyn óńi, búgin bir túrli qýaryp ketken. Qabaǵyn álsin-álsin túıip, ashýlana, adymdaı túsedi. Toqtaı qalyp, qolyndaǵy dápterdiń eki betindeı qaǵazǵa qarap kúbirlep oqıdy da, taǵy da adymdaı túsedi. İshinde bir tynym bilmes arystan bardaı. Ábden mazasy ketken. Qolyndaǵy qaǵaz Búrkittiń qoljazba retinde jurtqa taraı bastaǵan álgi óleńi edi. Kim ekeni belgisiz, bireý konvertke salyp, pochta arqyly ádeıi Hasenge jiberipti. Dáý de bolsa, Ákpar bolýy kerek. Búrkittiń shyn serigi jáne Hasenniń jańa adresin de biledi. Áıteýir, kim jiberse de, jany ashyǵannan jiberip otyrǵan joq. Búrkit pen Hasenniń aralaryn burynǵydan da shıelenistirýge jiberip otyr. Oıyndaǵysy da oryndalǵan sekildi, eger Búrkit qazir kezdesip qalsa, Hasen ony jer-jebirine jete sógýge bar, ol túrinen de kórinip tur...

— Sorly! Qaıda bara jatyr?—dedi Hasen kenet toqtaı qalyp, Búrkittiń qylyǵyna qınalyp.— Óziniń basyn jutqaly júr ǵoı... Áıtpese mundaı jeksuryn óleńdi jazbas edi! Salynaıyn dep jatqan temir joldan úrkek jylqydaı kúni buryn shoshıdy! Qazaq sol túıege mingen qalpynda kóshe bersin deıdi... Biraq ony zaman kótere me?.. Baýyrlas orys proletarıaǵa birigip, el bolaıyq, jurt bolaıyq dep qolyn sozsa, jerimdi alǵaly tursyń dep qylyshyn ala júgirýge daıyn... Beý, beý, Búrkit, oılansaıshy, sý túbine ketkeli tursyń ǵoı!

Bala kúnnen oınap-kúlip birge ósken joldasyna osy bir sátte ala-bóten jany ashyp, Hasen tereze aldyna baryp, taǵy da oılana qaldy. Búrkitti osynaý qaýip-qaterli burys joldan qutqarýǵa sheshim taba almaı, ol tereze aldynda uzaq turdy. Basyna san túrli oı keldi, birinen-biri ótkir, birinen-biri soraqy. Janyń ashıtyn adamdy áketip bara jatqan tuńǵıyqtan qutqarýdan qıyn ne bar? Hasen de qazir dál osyndaı kúıde edi.

Úıge osy kezde eshbir ruqsatsyz, erkekshe kıingen bir qyz kirip keldi. Jasy on segizder shamasynda. Basynda úkili kámshat bórik, qolynda kúmis órgen tobylǵy sapty qamshy. Belin kúmis belbeýmen qynaǵan, ústinde — zerli qyzyl barqyt beshpent. Butynda — keń balaǵyn oıýlap tastaǵan shalbar, aıaǵynda — bıik óksheli qyzyl safán, qısyq taban etik. Qara tory, dóńgelek júz. Oımaqtaı Dándi erini kúlimsireı ashylyp, ar jaǵynan marjandaı tizilgen appaq tisteri kórinip tur. Qaraqattaı qap-qara ótkir kózderi adamǵa oınaqshı qadalyp qaraǵanda, ishińe bir ot salyp jibergendeı. Qyzdyń esh nárseden qymsynbas erkin, ashyq júzinen bireýdiń mańdaıyna basqan erkek-shora jalǵyzy ekeni kórinip tur.

Jel soǵyp, kún kúıdirgen sál kezergen erni, totyqqandaý qara tory júzi, turǵan turysy, qolyna ustaǵan qamshysy qyzdyń jolaýshy ekenin birden ańǵartady.

Qyz oıǵa shomyp ketken Hasenge biraz kúlimsireı qarap turdy da, kenet jymyń etip:

— Sálemetsiz be, Hasen aǵa?—dedi. Daýsy kúmis qońyraýdyń syldyrlaǵanyndaı bir túrli názik syńǵyrlaı shyqty. Onyń qýanyp turǵany aıtpaı-aq belgili edi. Hasen tańdana qarady. Tanymaǵany túrinen baıqalyp qaldy.

— Sálemetsiz be?

— Túý, sizge kezdese almaımyn ba dep záre-qutym qalmap edi, — qyz erkeleı sóıleıdi,—áıteýir esh jaqqa júrip ketpegen ekensiz... Jolym bolar-aq.

Hasen qyzdan kózin almaı, áli qarap tur... Kúlim kóz, oımaq aýyz, qyr muryn jas sulý qaraǵan saıyn unap barady... Ústindegi erkek-shora bozbalalardyń kıimi de qandaı jarasymdy! «Qaıdan kelgen jan? Kókten keldi me, jerden shyqty ma? Kúmis belbeýmen qynalǵan qypsha beli, maqpal beshpenttiń syrtynan-aq tompaıyp baıqalyp turǵan jup-jumyr tósi, súıýge laıyqty erni, qandaı jandy bolsa da qumarttyrmaı qoımas... Biraq bul perishtedeı sulý jasty qaıda kórdim? Joq, buryn kórgen adamym emes».

— Túý, men sizdi bir kórýge asyǵyp kelsem... Siz tipti tanymaı qalǵandaısyz ǵoı... Men Hanshaıymmyn ǵoı... Ákpardyń qaryndasy.

— Hanshaıym?!— Hasenniń júzi jadyraı qaldy.— Tanymaı da qalǵanym ras...— Ol endi shattana kúldi.— Men kórgende shóp jelke kishkentaı ǵana qyz ediń... Al qazir...—Jigit, ne derin bilmeı, qur tamsandy da qoıdy.

Hasen Hanshaıymdy budan bes jyl buryn kórgen. Hasen sanaq júrgizýge Ákpar aýylyna barǵan. Bul — Sovet úkimetiniń qazaq jerinde adam men mal sanyn anyqtaýǵa júrgizgen alǵashqy naýqandarynyń biri bolatyn. Onda Hanshaıym on úsh – on tórt jasar qyz kezi. Erkek balalarmen talasa taıǵa minip, asyq oınap júrgen. Túbi sulý bolatyny sol kezdiń ózinde baıqalsa da, Hasen oǵan jóndi kóz qyryn da salmaǵan. Degenmen, erkek-shora búldirshindeı jas qyzdyń oınaqshyǵan qara kózi, jastyǵyna qaramaı, ózimen sholjyńdaı ázildesken keıbir sózderi, kúmis kúlkisi kóp ýaqytqa deıin onyń esinde qalǵan. Biraq ómir degen uzaq sapar emes pe, jolda kezdesken qyzyqtyń bári de jadyńda saqtala bermeıdi, birte-birte Hanshaıym da umytylǵan. Sóıtken jas óspirim, qazir sylańdaǵan boıjetken bolypty. Qandaı jigitti de bolsa ózine qumarttyrmaı qoıar emes. Uzyn kirpikteriniń astynan qadalǵan qaraqattaı móldiregen oınaqy kózderi kúıdirip áketip barady. Qutylar jol tappasań, birjolata órtep jibererdeı....

Hasen Hanshaıymdy umytqanmen, Hanshaıym Hasendi umytqan joq edi. Ortada ótken bes jyl boıy jas sulýdyń kóz aldynan sonaý bir ashań óńdi aq quba jigit bir ketpeı-aq qoıdy. Qur ǵana kóz aldynan emes, erke qyz Hasendi ózine balap, qashan keledi dep ańsaı kútýde bolatyn. Ony mundaı jaǵdaıǵa jetkizgen qyzdyń ushqyr qıaly men bir bolmashy ǵana ýaqıǵa edi. Ony jigit umytqanmen, qyz umytpaǵan.

Sol sanaqqa Hasen kelgen joly bir kúni keshke taman Qarymsaq úıiniń janyna bir top jigit jınalyp qalǵan-dy. İshterinde sanaq júrgizýshi Hasen men baıdyń Ákpardan keıingi jalǵyz qyzy — bozbalalarsha kıingen Hanshaıym da bar. Erkek-shora qyzdardyń jigittermen birge júretin ádeti. Hanshaıym naǵyz bala jigit tárizdi. Sózi de, qylyǵy da erke balalardan aýmaıdy. Buryn bul aýylda bolmaǵan Hasen Hanshaıymdy qyz eken dep tipti oılamaǵan-dy. Jurt Qarymsaq baıdan qaımyǵyp, ony qyz dep aýyzdaryna da almaıtyn. Osy kezde dýyldyń bir jigiti qyrda jatqan jylqydan baıdyń erteń minemin degen tory aıǵyryn alyp keldi. Bul — uzyndyǵy esik pen tórdeı, bıiktigi jardaı deneli janýar edi. Minezi tentek bolmasa da, basy qatty, ústine baıdan bóten jan minip kórmegen. Aýylda ósken jastyń qaısysy atqumar bolmaǵan, jigit jetektep kele jatqan tory aıǵyrǵa Hanshaıym kenet mingisi kelip ketti. Jigitten shylbyryn aldy:

— Áı, orys aǵa, mingizip jiber,— dep anandaı turǵan Hasenge aıqaı saldy.— Qalanyń tik aıaǵy sen áli balany atqa otyrǵyzýdy da bilmeıtin shyǵarsyń...

Hasen tiksine qalsa da, erke ekenin ańǵaryp, «balamen bala bolyp qaıtem» dedi de, attyń janyna keldi. Tory aıǵyrdyń jalyna ázer qoly jetip turǵan shaǵyn deneli, qoldy aıaqtaı balany sol qolymen qoltyq tusynan, oń qolymen sál kótergen oń aıaǵynyń basynan ustap, at ústine qaraı «áýp!» dep kóterip qaldy. Álde balanyń qoltyq astynan durys ustaı almady ma, álde bala oqys qımyldady ma, áıteýir, Hasenniń sol qoly ananyń qoltyǵynan syrǵyp tósine jetti. Endi ol at ústine qaraı aýa túsken bala denesin joǵary kóteremin degende qoly baryp kókiregine tıdi. Jup-jumyr birdeńe bylq ete tústi. Sasyp qalǵan Hasen ne isterin bilmeı, qolyn tartyp aldy.

Bul Hanshaıymnyń tósine erkek qolynyń alǵashqy ret tıýi edi. Denesi dir-dir qaǵyp shymyrlaı oınap, boıyn buryn ózi ańǵarmaǵan bir tátti lázzat bılep ketti.

Ystyq jas áıelderiniń sezim dúnıesi erte oıanady deıdi keıbireýler, múmkin sol erte oıanǵan sezim áseri bolar, áıteýir, Hanshaıymnyń qyz ekenin bildirgen osy bir jáıt Hasenniń máńgi esinde qaldy.

Hasen esimi aýylda kóp estiletin. Ásirese jańa ómirdi ańsaǵan jastar arasynda onyń óleńderi kóp taralyp edi. Keıbireýlerin ánge salyp, keıbireýlerin taqpaq retinde aıtatyn. Hanshaıym da onyń óleńderin qumarta oqıtyn, kóbin jattap ta alatyn. Jáne Hasenniń esimin estigen saıyn onyń esine baıaǵy óziniń atqa minbekshi bolǵan kúni kóz aldyna elesteıtin. Dál sol kúngideı boıy shymyrlap sala beretin. Osy bir bolmashy senim Hasen ataqqa ne bolyp, el aýzyna iline bastaǵannan keıin burynǵysynan ulǵaıa túsip, endi mahabbat armanyna órshýge aınaldy. El maqtaǵandy, qyz jaqtaǵan jalpy jurt Hasendi kókke kótere ardaqtaı bastaǵannan keıin jas aqyndy jek kóretin áke sózi Hanshaıymnyń qulaǵyna da kirip shyqpaı, esil-derti Hasenge qaraı aýa tústi.

Baǵanadan beri áli tańdanyp turǵan Hasen:

— Budan bes jyl buryn Hanshaıymdy dál osyndaı boıjetken bolady dese, senbes edim,— dedi ol qyzǵa sál suqtana... Qyz daýsy kúmisteı syńǵyrlaı taǵy kúldi.

— Qur boıjetken ǵanamyn ba? Durystap qarańyzshy?

Qyzdyń qymsynbaı sóılegen sózinen, jasqanbaı qadalǵan kóz qarasynan baıaǵy erke-shora qylyǵy qalmaǵany kórinip-aq tur.

Hasen bostaý bir oryndyqty aldy da, joǵaryraq qoıyp:

— Otyr, Hanshaıym,— dedi kúlimsireı,— bul jaqta jaı júrsiń be?

Qyz usynǵan oryndyqqa otyrdy da, qolyndaǵy qamshysymen jerdi syıpaı sabap.

— Joq, taqa jaı emes,— dedi Hasenge erkeleı kóz tastap.— Alystan bir siz dep keldim...

Eger jer astynan jik shyǵa kelse, Hasen mundaı tań qalmas edi, al qyzdyń dál bulaı tikeleı aıtqan sózine ne derin bilmeı sasqanynan ol artyndaǵy oryndyqqa otyra ketti. Oryndyqta úıilip jatqan kitaptar saýyldap jerge qulady.

— Artyńyzda kitap bolmaı, oshaq bolsa — ne ister edińiz? — dedi Hanshaıym, taǵy da syńǵyrlaı kúlip,— sonda da otyra keter me edińiz?—Jigittiń shyn qysylyp qalǵanyn kórip, ony budan da sastyra túseıin degendeı,— jigit taba almaı kelgen joqpyn,— dedi. Bul joly onyń úni salmaqty shyqty.— Meni arman etken jan az bolǵan joq.

Alǵashqyda Hasen osy qyzdyń esi durys pa dep tańdanyp qalǵan edi. Álde qaljyńy shyǵar dep te joryǵan. Al qazir onyń bul sózdi tomsara otyryp, shyn kóńilimen salmaq sala aıtqanyn kórip, burynǵysynan da sasty. Degenmen, endi jaıdarylana sóıledi.

— Hanshaıym, aıtyp otyrǵanyń shynyn bolsa, kóp-kóp rahmet... Qandaı jigit seniń mundaı sózińnen maıdaı erip, ottaı mazdamas. Biraq...

— Ne biraǵy bar? Álde meniń qatygez ákem men aǵamnan qorqasyń ba?

— Másele qorqýda emes qoı...

— Endi nede?.. Álde men sizge unamaımyn ba?— Qyz qylyqtana kúldi,— Unaıtynymdy ózim de bilem, unamaısyń dep ótirik aıtyp áýre bolmaı-aq qoıyńyz. Kimge bolsa da unaımyn. Al biraq, shynyn aıtsam, sizdiń úıge kelgenshe meniń de zárem qalǵan joq.

— Nege?

— Ákem men aǵamnan qoryqqandyqtan emes. Kúıeýge olar shyqpaıdy ǵoı, men shyǵam. Al qoryqqan sebebim basqa...— Qyz sál qymsynǵandaı tómen qarady.— Qalanyń bir shúıke basyn alyp qoıdy ma dep záre-qutym qalmady ǵoı, —Ol basyn kóterip, jan-jaǵyna qarady da, taǵy shattana kúldi,— Kózime áıel kıimi túspeıdi... Sirá keshikpegen tárizdimin.

Hasen endi amalsyz kúldi.

— Joq, úıimde áıel kıimi joq. Úılenbesem, áıel kıimi qaıdan kelsin!.. Qyzdyń júzi burynǵydan da jaınaı tústi.

— Rahmet, Hasen aǵa,— dep kele jatty..— Aǵa degenim endi kelispeıtin sekildi ǵoı... Ne desem eken?..

— Aǵa deýdi qımasań qur ǵana Hasen de...

— Qur ǵana Hasen deısiz be?.. Joq, odan da Hasenim deıin jaraı ma?

Qyz tipti jigittiń ishi-baýryna kirip barady. Jigit te bas salyp qushaqtaı alýǵa daıyn. Ázer shydap otyr. Ón-boıyn bir tátti sezim bılep ketken. Joq jerden paıda bolǵan baqyt janyn qoıarǵa jer tapqyzbaı áketip barady.

— Al meniń ákem men aǵamnan siz qoryqpaı-aq qoıyńyz,— dedi Hanshaıym qaıtadan salmaqty únmen. — Ákem osydan úsh kún buryn búkil malyn aıdap sózin tyńdaıtyn adamdarymen Tarǵyn taýy arqyly shetelge asyp ketti. Jáne bos ótken joq, nókerlerin jiberip, baıaǵy qatynyn tartyp áketken mılısıany soqqyǵa jyqqyzyp, ondaǵy jas toqaly Marjandy qol-aıaǵyn baılap birge áketti... Altaıdyń arǵy betinde burynnan qol alysyp, qyz berisken qudalary bar. Solarǵa baryp qosylmaq. Keńes ókimeti jaqynda jerimdi kedeıge alyp beredi eken, jerden aırylsam — maldan aıyrylǵanym dep qorqady. Al men Ertiske taıaǵan túni kók jorǵany mindim de, beri qaraı tartyp otyrdym.

Qyz júzinde jańa ǵana qulpyrǵan qýanyshtyń izi de qalǵan joq. Óńi zamatta solyp, tómen qaraı qalǵan. Hanshaıym aıtpasa da, oǵan týǵan ákesinen bulaı aırylý qanshalyq qıynǵa túskenin Hasen bilip tur...

— Ákesiniń shetelge qaraı ketkenin Ákpar bile me?— dedi ol sózin bóten jaqqa aýdaryp, azdan keıin.

— Biledi... Nege bilmesin.— Hanshaıym burynǵydan da qınala sóıledi. — Bári sonyń isi, sonyń aqyly... Osydan eki aı buryn bir senimdi joldasyn jiberip, «tezirek Qytaıǵa ótip ketsin», depti.

— Ózi osynda qalmaq pa?

— Ázirge sóıtetin shyǵar... Biletinim — ákem aqshany oǵan mol jiberdi.— Qyz taǵy kúrsindi.— Kim biledi, men de kóshten qalmaıtyn edim, apamnyń beıiti men sizdi qımadym...— Kenet ol taǵy da serpile qaldy.— Túý, qaıdaǵy joq sary ýaıymǵa túsip bara jatqanymdy qarańyzshy. Já, bolar is boldy, endi ókindiń ne, ókinbediń ne.— Qaıtadan ol Hasenge kúle qarady.— Odan da ana kók jorǵany qaı jerge qoıamyz — sony aıtyńyz. Júrisim qatty boldy, tań asyrmasa bolmas...

Kún batýǵa aınalyp qalǵan edi. Ekeýi dalaǵa birge shyǵyp, kók jorǵany kórshi qoraǵa jaıǵastyryp, er-toqymyn alyp, úıge qaıtadan kirdi.

Sol kúni Hanshaıym Hasenniń áıeli bolyp shyqty. Kórer tańdy kóz iliktirmeı qýanyshta ótkizgen eki jas, erli-jubaıly retinde eń alǵashqy tańerteńgi shaılaryn ishpek bolyp, ústel basyna otyra bergen kezderinde, eshbir áı-shýsyz úıge Ákpar kirip keldi. Beti kúp-kúreń. Shyrpy tıgizseń tutanǵaly tur. Qolynda — tobylǵy sapty bilekteı jýan qamshy. Taspasyn tórt taǵan etip órip tastaǵan. Amandyq joq, saýlyq joq, ol birden yzbarly únmen:

— Hanshaıym, shyǵyp ket, sóılesetin sózim bar,— dedi.

Hanshaıym ornynan qozǵalǵan da joq, tek qarlyǵashtyń qanatyndaı qıylǵan qasy dir etip bir kóterildi de qoıdy.

— Aıta ber osy jerde.

— Aǵa men qaryndastyń arasynda kýá júrmes bolar.

— Hasen de maǵan bóten adam emes.

Hanshaıym bul sózdi bir túrli nazdana, qýana aıtty. Ákpar burynǵydan da kúreńdene tústi.

— Á, solaı ma edi? Olaı bolsa, osy jerde-aq aıtaıyn...

Hasen ornynan túregeldi.

— Qupıań bolsa, úıden men-aq shyǵaıyn,— dedi ol.— Biraq baıqa, Hanshaıymdy tıtteı renjitseń basyńmen jaýap beresiń.

Hasen shyǵyp ketti.

— Al sóıle,— dedi Hanshaıym, úninde ashý bar.

Ákpar esikke bir qarady da, sart etkize tıegin sala qaldy.

— Sóılesem sózim qysqa,— dedi ol entige, — jalǵyz qaryndasymdy jaýymnyń qoınyna salyp otyra almaımyn!

Hanshaıym ornynan túregelip, aıaǵyn sál aqsańdaı basyp, áli jınalmaǵan kereýettiń qasyna baryp, birdemesin kórip qalar degen adamdaı, qyzyl atlas kórpeni tósek ústine durystap jaıyp qoıdy. Túsi qup-qý bolyp ketken. Ashý qysyp turǵany qasara qalǵan júzinen kórinip tur.

— Hasen seniń jaýyń bolsa, onda meniń ne sharýam bar? - dedi Hanshaıym Ákparǵa tikeleı qarap.— Janymdaı jaqsy kórip qosyldym. Buny nege oılamaısyń? Joq, Ákpar, sen maǵan aqylshy bolmaı-aq qoı, meniń bul úıden tek óligim ǵana shyqsyn!

— Solaı deısiń be?!—Ákpardyń daýsy qabatyn ıtteı gúr ete qaldy. Ol qolyndaǵy tobylǵy sapty qamshyny joǵary kóterdi.— Má saǵan olaı bolsa! Mynaý baıyń úshin! Mynaý ózińe!.. Mynaý aıaqqa basqan ata-babamnyń árýaǵy úshin!..

Qamshy Hanshaıymnyń ústindegi aq jibek kóıleginiń páre-páresin shyǵaryp, aýany tilgilep ys-ys etedi. Qyz ún-túnsiz, «yńq» dep dybys shyǵarmastan, aǵasyna jasqa tolǵan yzaly kózin qadap, qasqaıa qarap tur.

— Saǵan baı kerek bolǵan eken ǵoı, má saǵan baı!...

Hasen esik tıegi sart etip salynǵannan tyqyrshyp shydaı almaı turǵan. Qamshynyń shypyldaǵan dybysy qulaǵyna jetisimen esikti kúrshek-múrshegimen julyp alyp úıge kirip kep buryshta turǵan ústel tartpasyn ábigerlene ashyp, alty ataryn aldy da, Ákparǵa kilt buryldy.

— Tart qolyńdy! Atamyn!

Jańa ǵana Hanshaıymnyń qos burymyn bilegine orap, endi tepkiniń astyna alam degen Ákpar Hasenniń daýysy shyqqan jaqqa jalt burylyp qarady da, óziniń keýdesine oqtalǵan myltyqty kórip, záresi ushyp ketti. Dúnıede myltyq pen pyshaqtan sýyq ne bar, shashty bosatyp jiberip, keıin qaraı shegine berdi.

— Ur! Taǵy da ur!—dedi Hanshaıym sol myzǵymaǵan qalpynda.— Baqytym úshin ólsem, armanym joq!

— Ket! Joǵal!—Hasen ashýdan qalsh-qalsh etip aqyryp jiberdi.— Átteń, óz úıim, áıtpese...

Shegine esik aldyna baryp qalǵan Ákpar kilt tura qaldy. Shabatyn qasqyrdaı, Hasenge tiktene qarady.

— Asyqpańdar áli!—dedi ol ashýdan býlyǵa,— Sazaılaryńdy tartqyzarmyn! Otyrǵyzdyń ǵoı, Hasen, ana Búrkitti túrmeńe, kóp bolsa, meni de otyrǵyzarsyń, biraq óshimdi alarmyn!

Ákpar úıden ata jóneldi. Onyń ne aıtyp ketkeni ashý ústinde áli sanasyna tolyq jetpegen Hasen júgirip, qozǵalmaı turǵan Hanshaıymnyń qasyna bardy. Qushaqtap aımalap súıe bastady.

— Netken qanypezer jan edi! Seni sabaýǵa qalaı ǵana qoly bardy?—dedi ol párshá-párshási shyqqan kóılektiń ar jaǵynan kókala qoıdaı bolǵan Hanshaıymnyń arqasyn kórip, ózin-ózi azar ustap,— qatty aýyryp tur ma?..

Endi ǵana Hanshaıymnyń kózinen marjandaı eki-úsh tamshy jas jerge tamyp ketti.

— Oqasy joq,— dedi ol ózin-ózi zorlaı sál kúlimsirep, jasqa tolǵan qaraqat kózderin Hasenge aýdaryp,— kelgeni jaqsy boldy. Júregime jara bolyp qalar dertti etime shyǵaryp ketti. Bu da jazylar.— Sóıtti de, óziniń jyrtylǵan kóılekten táni kórinip turǵanyna uıalyp, Hasenge:— Ana qorjynda basqa kóılegim bar edi, áperip jibershi,— dedi.

Hasen júgirip baryp, buryshta turǵan úlken kilem qorjynnyń aýzyn ashyp, Hanshaıymnyń qos etek kógildir shaıy kóılegin ákep berdi. Anaý ústindegi jyrtyq kóılegin sheshe bastady da, jalt burylyp, óziniń jalańash appaq sulý denesine suqtana qarap qalǵan Hasendi kórip, qyp-qyzyl bolyp ketti.

— Kıinip alǵanymsha, buryla turyńyzshy,— dedi ol erkeleı qymsynyp.

Qabyrǵaǵa burylǵan Hasen azdan soń qaıta qaraǵanynda, Hanshaıym kıinip te bolǵan eken. Qarsy aldynda kóleńdegen kógildir shaıyǵa bólingen jas kelinshek tur. Keshegi bala minezdi Hanshaıym emes bul. Bir túnniń ishinde sondaı ózgergen. On jylǵa eseıgendeı, sirá arqasy aýyrtyp áketip bara jatqan bolý kerek, tistenip alypty, sóıtse de qınalǵanyn bildirmeýge tyrysyp, qabaǵyn sál shyta Hasenge ımene qaraıdy. Keshegi náreste minez ben oınaqshyǵan qara kózi de búgin tereń syrdy ishin túıgen tuńǵıyq tárizdi. Kúnásiz jas balanyń erninde úlbiregen erninde dúnıeniń tátti dámin tatyp, onyń qyzyǵynan aırylmaımyn degendeı sezimdi bildirer bir eseıgendik belgi paıda bolǵan. Júzinde baqytpen qosa salmaqtylyq, qaısarlyqpen qatar asaý jiger oınaıdy.

Hasen dál osy mezette Hanshaıymnyń ózine ómirlik jan joldas bola alatynyna kózi ábden jetti. Kenet ishinen bir ǵajaıyp mol tátti lázzat bılep aldy. Osy bir sótkeniń ishinde alýan synnan múltiksiz ótken, hor qyzyndaı kóńildi tartyp turǵan arýyn kenet baýryna basyp qysyp, qushyrlana súıgisi de kelip ketti.

Biraq Hanshaıym onyń jalyndy nıetin bólip jiberdi.

— Álgi Ákpar ne dep ketti?— dedi úninde bir qorqynysh paıda bolyp.— Búrkitti keshe osynda dep ediń ǵoı... Abaqtyǵa qalaı túsken? Ony nege sizden kóredi?

Hasenniń jańa ǵana bıleı bastaǵan qýanyshy sý sepkendeı basyla qaldy. «Iá, ıá, jańaǵy sum júrek sondaı birdemeni aıtyp ketken joq pa? Abaqtysy nesi?.. Keshe ǵana Búrkit pen Olgany klýbta kórgen joq pa edim... Bul ne sumdyq?.. Tezirek bilý kerek».

Hasen dál osy kezde kók jorǵasyn jetektep, tereze aldynan ótip bara jatqan Ákpardy kórdi.

İshinen ol kekete kúldi. «Mine» ómir degen osy. Bireýge jan qaıǵy, bireýge mal qaıǵy. Jańa ǵana myltyq aýzynda turǵan Ákpar endi at qamyn jeýde. Qazir oǵan kók jorǵa keshegi ózi soıylyn soqqan Búrkittiń taǵdyrynan qymbat. Beý, beý, Búrkit! Kimniń demeýine súıenip adasyp júrsiń?.. Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn, sen ekeýimizdiń taptyq qanymyz bir emes pe edi, qalaı kókparǵa satylyp kettiń? Seniń janyńda bolyp, jaman joldan saqtaı almaǵan álde men aıyptymyn ba? Múmkin, solaı da shyǵar... Biraq men aıybymdy aqtarmyn... Basyńa búgingideı kún týǵanda keshegi dostaryń Ákparlar senen at-tonyn ala qashar. Al men bolsam úıte almaspyn. Óıtýge haqym bar ma?...»

Hasen Hanshaıymdy qasyna otyrǵyzyp, Búrkittiń sońǵy kezde qalaı qatty qateleskenin aıtyp berdi.

— Búrkitteı úlken daryndy halqymyz úshin saqtap qalýǵa at salysý — meniń azamattyq, zamandastyq boryshym,— dedi ol sóziniń aıaǵynda,— ony qutqarý úshin qolymnan kelgenin aıamaspyn.

— Sóıt, Hasen aǵa,— dedi kenet Hanshaıym alǵashqy kezdesken mınýtterindegideı erkeleı,— seniń oǵan qastyq emes dostyq oılaıtynyńa senetin edim.— Ol endi erkeleı nazdana sóıledi.— Jaı adamdy Hanshaıym tańdamasa kerek edi...

Ári-beri sóıleskennen keıin Hasen esikti jóndep berdi de, eger ózi kerek bolyp qalsa, qabyrǵada turǵan telefonmen qalaı paıdalaný kerek ekenin Hanshaıymǵa túsindirip, Búrkittiń jaǵdaıyn bilmek bolyp dalaǵa shyqty. Hanshaıym esikti ishinen bekitip aldy. Hasenge syr bergisi kelmeı, baǵanadan beri ashý ishin órtep kúıdirip, qamshy tıgen jerleri ýdaı ashyp, ázer shydap turǵan jas sulý sonda ǵana ózine erik berdi. Jastyqty qushaqtaı baryp solq-solq jylady. Ásirese oǵan Ákpardyń qorlyǵy ótip ketti. Mańdaıyna jan shertip kórmegen baıdyń erke qyzy jalǵyz aǵasynan soqqy jedi. «Iá, bul meniń alǵashqy kórgen soqqym. Biraq kim biledi, ómir maǵan budan da qıyn soqqy bermesin. Joq, joq, Hasen janymda turǵanda ol múmkin emes. Al alda-jalda qıyn-qystaý kezeń týsa, ózimniń baqytym úshin, nege bolsa da shydaýǵa barmyn. Qandaı soqqy bolsa da kóterip alamyn!»

Hasen dalaǵa shyqqannan keıin Búrkittiń jaǵdaıyn bilýge eń aldymen Olga Pavlovnanyń úıine qaraı bettedi.

Olga Pavlovnanyń úıi qalanyń shetindegi gúl baqshaǵa bólengen temir shatyrly jeke úı bolatyn. Ákesi Pavel Nıkolaevıch Chernyshev Peterbýrgta týyp-óskenmen, bir myń toǵyz júz besinshi jylǵy tóńkeristen keıin saıası senimsiz dep tanylyp, Rossıanyń ol kezde «taǵy buryshy» bolyp sanalatyn osy qazaq jerindegi Aqshatyr qalasyna jer aýdarylǵan-dy. Munda kelgennen keıin ýnıversıtet bitirgen san tarapty ǵylymı túsinigi bar, úlken mádenıetti jas jigit kóp keshikpeı óziniń kishipeıil minezimen, ádepti qylyǵymen kózge tústi. Osy qalada turatyn, túbi Peterbýrgtyq bir general, ony óziniń jerlesi sanap jaqyn tartty. Pavel Nıkolaevıch ta tóńkerisshil alǵashqy pikirlerinen birte-birte sýı bastap, endi ómirdegi joly, qolynan keleri — halyq aǵartý jumysy dep túsindi. Kóp keshikpeı generaldyń eki qyzynyń birine úılendi. Aqyrynda qaıyn atasy bedelin salyp, Peterbýrgtegi dvorán týys-týǵandarynyń da kómegin paıdalanyp, kúıeý balasyn «qara tizimnen» azat etip, týǵan qalasyna qaıtýǵa ruqsat áperdi. Biraq bul kezde Aqshatyr qalasyna ábden úırenip qalǵan Pavel Nıkolaevıch pen jubaıy Aleksandra Ivanovna Peterbýrgke qaıtýdan bas tartty. Kóp keshikpeı balaly boldy. Halyq aǵartý isine shynaıy shuǵyldanǵan bilimdi jas jigit gımnazıa dırektory qyzmetine taǵaıyndaldy. Mine, osy orynda tabany kúrekteı on bes jyl qyzmet istedi. Sol on bes jyldyń ishinde násili demokrat, óte mádenıetti dırektor qazaq halqynyń ómirimen de, tilimen de aýyz ádebıetimen de tanysty. Onyń aýyz ádebıetiniń keıbir asa kórikti shyǵarmalaryn zertteı de bastady. Osynyń bári ákep, qyzy Olgany da ulttyq jańa túsinikke aparyp soqtyrdy. Olga gımnazıada oqyp júrgen qazaq jastaryn «taǵy qyrǵyz» jastary dep qaramaı, ózine teń kórdi. Olardyń tilin úırendi, án-kúıine de qushtarlana kóńil bóldi.

Osy bir demokratıashyl tamasha semányń shyrqyn Aleksandra Ivanovna buzdy.

Qazaq jerine tóńkeris kelgennen keıin, óziniń general qyzy ekeni esine túsip, kúıeýiniń aıtqanyna kónbeı týǵan jerine ketip qaldy. Onyń bulaı istegeni bir jaǵynan durys edi. Óıtkeni ákesi patsha generaly Ivan Vasılevıch Kolomıdev azamat soǵysy kezinde aqtar jaıynda bolyp, bul araǵa «áıgapir» atanǵan kisi bolatyn.

Pavel Nıkolaevıch áıelinen birjolata aırylyp ketpedi. Semá qurýda alǵashqy qalanǵan kirpishi berik bolsa, ony ońaı buza almaısyń. Aralarynda qansha túsinbestik, ómirge degen narazylyq óris alǵanmen de, bir kezde birin-biri shyn súıip qosylǵan erli-zaıypty eki adam tym alystap ketpedi. Aralaryndaǵy Olgany syltaý etip, anda-sanda hat jazysyp turdy. Aqyrynda, ekeýi de orta jastan asqan shaqtarynda búıtip ómir súrýdiń kerek emes ekenin túsindi. Endi Pavel Nıkolaevıch áıeliniń turǵan qalasy, óziniń týǵan jeri Peterbýrgke kóshýge bel baılady. Olga da ákesimen birge eki-úsh aıǵa baryp qaıtýǵa kóndi. Sóıtip erteń júremiz, arǵy kúni júremiz dep turǵan kezderinde kenet Búrkit abaqtyǵa tústi. Ákesimen bipge Peterbýrgke baryp qaıtýdan Olga endi úzildi-kesildi bas tartty.

Mine, qazir ákesi men qyzy osy másele jaıynda úshinshi ret sóılesýde edi. Bıik, syrly edendi, keń bólmelerde kóshýge yńǵaılanyp, tańylyp qoıylǵan júkter, bylǵary chemodandar... Uzyn boıly, aq shashty, kezinde pensnesi bap, meıirban júzin azdaǵan ájim basqan adam zańǵaradaı keń bólmeni ersili-qarsyly kezip júr. Anda-sanda tóbege deıin sirestire jasalǵan, úıdiń bir jaq qabyrǵasyn tegis alyp turǵan kitap qoıatyn sórege kóz tastaıdy. Sóre ústinde birde-bir kitap joq, bári tegis jınalyp, jáshikterge salynǵan.

Qoraǵa shyǵatyn úlken terezege qarap, Olga tur. Júzi qaıǵyly, solǵyn. Jańa ǵana jylap alǵan tárizdi. Ústinde aq jaǵaly qara kóılek, qyzǵylt altyndaı uzyn shashyn toqpaqtaı etip jelkesine túıip alypty.

Ákesi kenet jeletiniń qaltasynan úlken kúmis saǵatyn alyp, qaqpaǵyn syrt etkizip ashyp, ýaqytty bildi de, qyzynyń aldyna toqtaı qaldy.

— Qalqam, múmkin, raıyńnan qaıtarsyń? — dedi ol batymsyz únmen,— shesheńdi kórmegenińe de jeti jyl bolyp qaldy... Qansha degenmen, anań ǵoı, ábden saǵynǵan sekildi... Onyń ústine, Petrograd ta bir tamasha qala... Papańnyń týǵan qalasy... Keshegi baıtaq Rossıa ımperıasynyń kindigi...

Qyz jaýap qaıyrmady.

Ákesi taǵy ersili-qarsyly júrip ketti. Qaıtadan sóıleı jóneldi.

— Bir ǵana Neva prospektisin, Ermıtajdy, patshanyń Qysqy Saraıyn kórýdiń ózi ne turady! Qazan, Isakı shirkeýleri... Senat alańy... Bunyń bári — orys halqynyń maqtanyshy, mádenıeti... Bulardy kórmegen orys adamy ómirden esh qyzyq kórmedi dese de bolady...

Qyz taǵy úndemedi.

Ákesi taǵy saǵatyna qarady. Endi onyń júzinde bir asyqqandyq, shydamsyzdyq ısharat paıda boldy.

— Qalqam-aý, birdeme deseıshi, osylaı «jum-jum» oınaǵandaı úndemeı turamyz ba?

— Ne deıin, papa? — Olga sulyq jaýap qaıyrdy. — Bári de aıtylyp bolǵan joq pa edi... Qazir men Petrogradqa bara almaımyn... Barýǵa haqym joq...

— Sonda meni bir ońbaǵan úshin satqanyń ba?

— Ol «ońbaǵan» keshe sizdiń en ońdy oqýshyńyz bolǵan joq pa edi?

— Keshe! Keshe! Keshe qaısymyz jaman edik? Al búgin she? Búgin sen onyń jazyp júrgen óleńderin kór!.. Orysty mundaı jek kóretin adamdy kezdestirgen emespin.

— Orysty ol jek kórmeıdi... Bunyńyz jala!

— Bala emes qoı, túsiner ýaqyty bolǵan joq pa...

— Bulaı daý aıtýǵa ońaı... Leonıd Andreev, Sasha Chernyı, Býnın, Kýprın, Rahmanınov, Shalápınder esińizde bar ma?.. Olar da bala emes edi ǵoı, biraq shet elderge nege qashty?..

— Senimen Búrkit týraly sóılesýge bolmaıdy,— dedi Pavel Nıkolaevıch qolyn bir-aq siltep. — Shań jýytpaısyń, qıt etse qorǵap shyǵa kelesiń...

Olga Pavlovna sál ezý tartty.

— Joq, papa, men ony qur ǵana qorǵap júrgen joqpyn... Men onyń nege qorqatynyn, ne oılaıtynyn túsingim keledi... Búrkit sekildi shatasyp júrgender az ba?.. Esenınniń «Bilmeısińder» dep bastalatyn óleńi esińde me?

— Sol túsinbegendik Búrkitti abaqtyǵa aparyp otyrǵyzdy delik... Sonda sen nemene, oǵan tamaq tasýǵa qalmaqsyń ba? Óz baqytyńdy, keleshegińdi oılaǵyń kelmegeni me?..

— Papa, sen óziń emes pe ediń, meni osylaı tárbıelegen, dedi Olga qınalǵan únmen,— Esińde me, Nekrasovtyń «Orys áıelderin» oqyp shyqqannan keıin aıtqan sóziń? Umytyp qalsań, esińe túsireıin: «Áıel bitken osylardaı jaralsa, ómirde ókinish bolmas edi» degensiń. Dál qazirgideı qıyn jaǵdaıda Búrkitti tastap ketsem, onyń kimdi súıippin dep ókinbesin qaıdan bilesiń? Joq, papa, men ony tastap kete almaımyn...

— Qalqam-aý, sen onyń jubaıy emessiń knágıná Balkonskaıa sekildi, aýyr azapty ózińe nege tilep alasyń?..

— Bolmasam, bolamyn. Óziń de estidiń ǵoı, Petrogradqa baryp kelgennen keıin qosylmaq bolǵanymyzdy...

Pavel Nıkolaevıch qyzynyń sózinen qaıtpaıtynyn túsinip, aýyr kúrsindi de, qaıtadan jol jabdyǵyna kirise bastady.

Osy kezde Hasen keldi. Olgadan Búrkittiń keshe ustalǵanyn estidi.

— Ne úshin ekenin ózim de bilmeımin,— dedi ol sóziniń aıaǵynda. — Tegi, óleńderi bolar sebebi... Áıteýir, keshe saǵat on bir kezinde biz nardomda qazaq jastary qoıǵan «Arqalyq batyr» pesasyn kórip, Ákpar, Búrkit — úsheýimiz úıine kelip edik, esik aldynda OGPÝ-dyń eki áskeri kútip tur eken. Ákpar zytyp otyrdy. Men Búrkitti abaqtyǵa deıin shyǵaryp saldym... Esh nárse de aldyrǵan joq, sirá, biz kelgenshe úıinde tintý bolǵan tárizdi.

— Esh nárse aldyrmaǵanyna qaraǵanda, kóp keshikpeı bosatatyn bolǵandary ǵoı...

Olga basyn shaıqady.

— Qaıdam. OGPÝ adamdy tekke otyrǵyzbaıdy, al otyrǵyzsa, ońaı bosatpaıdy deýshi edi jurt, túbi qaıyrly bolsa jarar edi.

Hasen Pavel Nıkolaevıch, Olgalarmen qoshtasyp, syrtqa shyqty. Bir saǵattan keıin ol Aqshatyr qalasynyń OGPÝ komısaryna baryp jolyqty. Esikti jaýyp qoıyp, ekeýi eki saǵattaı sóılesti. Ne sóıleskenderin eshkim de bilgen joq, tek áıteýir Hasen komısardyń bólmesinen kóńildileý shyqty. Endi ol keńsesine soqpaı, úıinde buny kútip, eki kózi tórt bolyp otyrǵan Hanshaıymyna tez jetýge asyqty.

Torly terezeli keń bólme. Esik pen tóriniń arasy dop oınarlyqtaı. Tórde — jasyl shuǵamen kómkerilgen zildeı úlken ústel. Ústel ústinde — jalańash qylyshyn jalańdatyp shaýyp bara jatqan salt atty qyzyl ásker músindi sıa saýyt — dáýit. Atty ásker men dáýit — ekeýi de birdeı qyzǵylt mystan quıylǵan. Qorǵasyndaı aýyr, úp-úlken. Qyzyl áskerdiń júzi aıbarly, susty. Naǵyz bir dúnıe kapıtalıserin qylyshymen birjolata shaýyp qurtatyndaı. Tórgi qabyrǵada ilýli eni esikteı matada Lenınniń túregelip turǵan sýreti. Ústel ústinde — Dzerjınskııdiń shaǵyn ǵana fotografıa portreti. Úıdiń kireberis eki qabyrǵasynyń ekeýiniń de irgesinde — qaz-qatar tizilgen oryndyqtar men eki-úsh kitap shkaf. Jerde — áli túgi qyrqylmaǵan áshekeıli, farsynyń qyp-qyzyl túkti kilemi. Úlken ústeldiń ber jaǵyndaǵy aq keneppen qaptap qoıǵan qarama-qarsy kresloda eki adam otyr. Biri — Búrkit, ekinshisi — OGPÝ komısary. Qara bylǵarymen tystaǵan qos qabat aýyr esiktiń ar jaǵynda belinde alty atary bar, chekıs formasyndaǵy kúzetshi. Qabyldaý bólmesiniń buryshynda Búrkitti abaqtydan alyp kelgen myltyqty eki áskerı adam otyr.

Búrkit abaqtyǵa túskeli ótken eki-úsh kúnniń ishinde kózi kirtıip júdep qalǵan. Biraq qazirgi beınesi ne bolsa da óz degeninen qaıtpaıtyn adamnyń sheshimin ańǵartqandaı. Aldyndaǵy komısarǵa ishindegi syryn burynǵysynan da qatty túıe túsip, jattana qaraıdy. «Atsań — jan, shapsań — bas» degen táýekelge bel býǵan, aıtqanǵa kóner túri joq. Anda-sanda qarsy aldyndaǵy komısarǵa mysqyldaı qarap qoıady.

Al komısar bolsa, samaıy erte aǵara bastaǵan jupyny kelgen bıazy pishindi adam. Júzinde bir sharshaǵandyq, dúnıege nemquraıdy qaraıtyn selqostyq ańǵarylady. Tipti OGPÝ komısary emes, mektep muǵalimine uqsaıdy. Asyqpaı, aıtaıyn degenin tápteshtep, túsindire sóılegen máneri de, bir qolyn jaǵyna súıeı oılana qaraǵan otyrysy da, bir kezde shynynda muǵalim bolǵanyn sezdiredi. Jan-jaǵy ájimdele bastaǵan oıly surǵylt kózin Búrkitten almaı, ananyń sózin bar yqylasymen tyńdap otyr... Ashyna sóılegen aqynnyń keıbir pikiri unamaǵanda ǵana «onyń durys emes» degendeı ezý tartyp, kishkentaı shoqsha saqalyn sıpap qoıady.

Ol kózindegi pensnesin aldy da, oramalymen súrtip, qaıtadan kıdi. Túregelip ersili-qarsyly bir eki attady da, qaıtadan otyrdy.

— Aıta ber, aıta ber,— dedi ol sál qarlyqqandaý qońyr daýsymen osy sátte toqtap qalǵan Búrkitke.— Esh qymsynbańyz, oıyńyzdaǵyny tegis aıtyp shyǵyńyz.

Búrkit súzetin buqadaı, basyn tómen túsirip, kóz astymen komısarǵa ashýlana qarady.

— Meniń aıtyp otyrǵanym — óz basymnyń narazylyǵy emes, jurtymnyń narazylyǵy! — dep Búrkit qaıta tyna qaldy.

Komısar taǵy da ornynan túregelip, úıdi baıaý basyp keze bastady... Búrkit ananyń beliniń aýrýy baryn jańa ǵana baıqady. «Degenmen, násili jumsaq adam bolýy kerek. Álde bunysy jaı ásheıin kóz aldaý ma?.. Múmkin aldaı sóılep, aıamaı uratyn jan shyǵar... Bylaı etý jalpy bólshevıkterdiń saıasaty emes pe. Jyly-jyly sóıleseń, jylan ininen shyǵady. Qazaq ta sol jyly sózge aldanyp júrgen joq pa? Degenmen, saq bolý kerek. Sirá, meni de ózderiniń degenine kóndirmek oıy bar ǵoı. Óıtpese osynshama ýaqyt áńgimeleser me edi? Biraq Búrkit oǵan kónse! Kórmeı turmyn ba, qyzylǵa aldap qaqpanyna túsirmek ekenin. Baıqa, Búrkit, bul joly jeńilseń, máńgi jeńilgeniń. Halqyńdy satyp alǵan bostandyq saǵan bostandyq bolmaıdy. Odan da birjolata abaqtylarynda shiri».

Komısar qaıtadan ornyna otyrdy.

— Degenmen, halyq siz aıtqandaı narazylyqta emes, barlyq ult birligin, aǵaıyn-týǵandyq, baýyrmaldyq ómirdi tilese ne isteısiz? Sonda da bizdiń saıasatymyzǵa qarsy shyǵasyz ba?..

— Ondaı baýyrmaldyq bolýy múmkin emes. Mundaı kóp ultty memlekettiń ondaı baýyrmaldyqqa jetkenin tarıh bilgen emes...

— Tarıh — ol etken kezeńderdiń shejiresi, al meniń aıtyp otyrǵan baýyrmaldyǵym — bizdiń búgingi kúnimiz, keleshegimiz...

— Búgingi kún de, keleshek te túbi tarıhqa aınalmaı ma? Al tarıh meniń aıtqanymdy rasqa shyǵarmaýyna qandaı kepilińiz bar? Zaman degen asaý darıanyń ony qaıda aparyp soǵaryn kim bilgen?

Gavrılov oılana qaldy. Búrkit oǵan osy sátte júgen kórmegen asaý jylqyǵa minýden seskenip turǵan sý júrek jigit sekildi kórindi. Endi Gavrılov Búrkitke keleshekten orynsyz seskenýdiń keregi joqtyǵyn túsindirmek boldy.

— Múmkin ol darıa halqyńdy jaryq kemerge shyǵarar? — dedi anaǵan synaı qarap.

— Sizdiń oılaǵan jaryq kemerińiz bizge qara túnek bolyp júrmesine kimniń kózi jetken?..

— Komısar sál qabaǵyn shytty. Onyń júzinde bul joly keıistik sazy paıda boldy.

— Jigitim, dúnıeni durystap kórsetpeı turǵan kózińdegi qara kózildirigińdi alyp, jan-jaǵyńa anyqtap qarashy, — dedi ol áli de daýsyn kótermeı,— kórmeısiń be keshegi qumǵa kóshken qazaq aýly búgin kúnge kóship bara jatqanyn? Jaqynda bul óńirde toqtap qalǵan burynǵy zavod-fabrıkter júrgizilip, jańadan temir joldar salynady dep qorqasyń... Olar erteń qazaq jerine qýanysh, baqyt ákelmeı me?..

Komısar Búrkittiń aıta almaı turǵan oıyn birden túsindi. Endi ol ezý tartyp kúldi.

— Sizdiń aıta almaı turǵanyńyzdyń bári qur asan-qaıǵy boljaý, keleshekten kúni buryn úrký. Sóılegen sózińizge qarasam, Saryarqada da bir jańa Kasandra týǵan eken degen oıǵa kelem. Biraq siz qatelesesiz... Bile tura qatelesesiz. Áıtpese, keshegi ákeleri álipti taıaq dep bilmeıtin qazaq jerinde búgin myńdaǵan mektep, ulttyq teatr, joǵary dárejeli oqý oryndarynyń ashylyp otyrǵanyn kórmeısiz be? Onda kimder oqymaq? Basqa ulttarmen birge júz myńdaǵan qazaqtyń jas ul-qyzdary oqymaq...

Búrkit úndegen joq. Áldeneni oılap sazara qalǵan. Komısar sózin qaıta bastady.

— Bizdiń aldymyzda komýnızm atty baqyt shyńy tur. Biraq oǵan jetkenshe jolymyzda talaı-talaı asýlar kezdesedi. Sonyń biri — baýyrmaldyq kúshke aınala almaǵan ulttyq sezim. Esińde bolsyn, sen oılaǵandaı, bir ult bir ulttyń mádenıetin kúshpen joıyp, komýnızm qurylmaıdy. Bar halyq uly kúrespen, qajymas qaıratpen bir birlestikke, bir qaýymǵa ózi jetedi... Bul — komýnızmniń eń joǵarǵy asqary bolady. Qazir orys, qazaq, ózbek, qyrǵyz bolyp, sol úlken baqyttyń eń alǵashqy irgesin qalaýdamyz. Buny túsinbeıtinder az emes. Bundaılar orysta da, qazaqta da bar.

— Sonyń biri sen demeksiz ǵoı?

— Iá, sonyń biri, Búrkit, sensiń. Sen qur ǵana adasyp júrgen joqsyń, bizben arpalysyp júrsiń. Sol arpalysýyńda sen tym alysqa bara jatyrsyń. Eger keshe Hasen kelip kúni buryn maǵan túsindirmegende, seniń taǵdyryń, múmkin, basqasha sheshiler me edi, qaıter edi?..

Búrkit qabaǵyn túksıte qarady.

— Aqyn Aqannyń aıaǵyn qushar edińiz demeksiz ǵoı.Solaı ma?

Komısardyń daýsy bul joly yzaly, yzǵarly shyqty.

— Jala! Aqan ajaly bizden bolǵan joq! Onyń ústine eshkim ony tutqynǵa alýdy da oılaǵan emes! — Komısar kenet Búrkitke ashýly kózimen qarady. — Ózi qara — bótendi de qara deıdi. Qara nıet qastardyń oılap tapqan ósegi! Jalasy! Sovet ókimeti halqyna kerek birde-bir janǵa esh ýaqytta da qıanat istep kórgen joq! Ondaı adamdardy ózimizge tartý, shamamyz kelse, qatarymyzǵa qosyp alý — bizdiń saıasatymyzdyń túpkilikti nysanasy.

— Aqandy ustaýǵa kelgen eki chekısi biz óz kózimizben kórdik qoı? Buǵan ne aıtasyz?

— Eshkim ony ustaýǵa barǵan joq. Sol kúni eki chekıs Aqan turǵan úıge tipti bóten ispen barypty. Qazir tekserý júrgizilip jatyr. Kózi jetkende anyǵyn ózderiń de estirsińder...

Búrkit, árıne, komısar sózine sengen joq.

— Bul aıtyp turǵanyńyz, árıne, jaı sóz, — dedi ol, — bolǵan qylmysty jýyp-shaıý...

— Biz qylmysty emespiz. Jáne Aqan ólimine bizdiń qatysymyz joq. — Sharshaǵandaı ol kenet ornyna otyra ketti. — Onyń elimin biz áli tekseremiz, anyǵyna jetemiz. Al saǵan aıtarym: oılan, teris joldan tezirek ketýge tyrys...

— Qaıta almasam she?

— Onda óz obalyń ózińe!

— Báse, súıdeıtinińizdi bilip edim!

— Ár nárseniń reti bar,— dedi komısar kenet yzǵarly únmen,— óz ultyńdy súıý degen sóz — bóten ultty jek kórý emes. Men oryspyn. Men de óz ultymdy súıemin budan biraq qazaq halqyn jek kórýge qaqym bar ma? Al shynyna kelsek, men qazaq halqyn óz ultymnan birde-bir kem súımeımin! Shyn júregimmen onyń baqytty bolýyn tileımin. Meniń ákemniń ákesin Kenesarynyń sarbazdary naızamen túırep óltirdi. Al keshe azamat soǵysy kezinde alashorda ofıseri meniń ózimdi atty. Eger ıisi qazaq eken dep, sonyń bárin qazaq halqynan kóre bastasań, ne bolar edi? Joq, Búrkit, orys pen orystyń qandaı aıyrmasy bolsa, qazaq pen qazaqtyń arasynda da sondaı aıyrma bar. Taptyq aıyrma bar. Sol taptyq aıyrma keshe orys jumysshylary men dıhandaryn revolúsıaǵa ákeldi. Al sen búgin sol revolúsıaǵa ergen, jańa ómirdi kóksegen qazaqty kórmeısiń... Qazaq bitken bári bir, oǵan tıme dep báıek bolasyń. Al sonda anaý óziniń maly úshin týǵan jerinen qashqan Ákpardyń ákesi Qarymsaqty qaıda qoıasyń? Ol da qazaq qoı. Biraq saǵan sondaı da qazaq qymbat pa?

Búrkit jaqynda ǵana Ákpardy kórgen. Sondyqtan bul habarǵa birden sene qoımady.

— Múmkin emes.

— Ne múmkin emes! Qarymsaq baıdyń qashqany ma? Ol qashqanda bos qashpady. Sol aradaǵy bir mılısıa qyzmetkerin taıaqqa jyǵyp, áıelin baılap ózderimen birge alyp ketipti.

— Mılısıonerdiń aty kim eken?

— Matan.

Búrkit endi amalsyz sendi. «Iá, ıá, Marjandy shyn jaqsy kóretin edi-aý Qarymsaq baı, aqyry jan kúıigi shydatpaǵan eken! Joq, joq, ol múmkin emes. Alpystan asyp ketkende bir áıel úshin búkil el-jurtyn, týǵan jerin, qora-qopsysyn tastar ma, Marjandy áketse óshpendikpen áketti. Munda bóten kep bar... Sonda qandaı kep?»

Kenet Búrkittiń boıyn Qarymsaqqa degen ashý ókpe kernep ketti. Qazaq baıy degende Búrkittiń kóz aldyna osy jas kezinde musylmansha oqyǵan, parasatty, jomart qoldy, keń peıil Qarymsaq keletin. Áli ómirdi tereń túsinbegen albyrt jas osynaý saq qulaq, jádigóı minezdi baı qylyǵynda, onyń ishinde túlkiniń inindeı qatpar-qatpar qýlyq jatqanyn, qaırymdy, jomart kórinse — onysy qur ber jaǵy, al túpki jan dúnıesine kelsek, naǵyz baryp turǵan túıeni túgimen jutatyn aıdahar ekenin ańǵarmaǵan. Qaıtkenmen de, osy Qarymsaq oǵan unaǵan. İshteı taqa jaqsy kóre qoımaıtyn Ákparmen ájeptáýir jaqyndasyp ketýine de onyń osy ákesi sebepker bolǵan.

Komısar taǵy ornynan túregeldi. Búrkittiń oıǵa shomyp ketkenin kórip: «Oılansyn. Sheshesin» dep, ishinen onyń oıyn bólmedi. Tek belin sál ýqalaı túsip, úıdi kezip aıańdaı berdi.

Kenet búkil álemdi titirente naızaǵaı shartyldaı, kún kúrkiredi. Komısar da, Búrkit te elegzı terezege qarady. Komısar asyǵa baryp, torly terezeni ashty. Tor degen qur aty eken, tereze shynysyn qorǵaýǵa qoıylǵan birdeme. Op-ońaı ashyldy. Kesh bolyp qalypty Ońtústik jaq jarq-jurq etken jaı oǵynan eki-úsh ret appaq bolyp ketti de, kenet bireý aspannan shelektep sý tóge salǵandaı, qalyń jańbyr quıa jóneldi.

— Jazdyń osyndaı surapyl ótkinshek jaýynyn jaqsy kóremin,— dedi komısar terezeden kózin almaı,— sońynan dúnıe bir jańaryp qalǵandaı bolady. Tynysyń da keńıdi. — Endi ol Búrkitke buryldy,— jańaǵy meniń suraǵyma qandaı jaýap qaıyrasyń?

Búrkit alǵashqy bulttyń kúrkiregen daýsyn estigen kezde elegzı qalǵanmen, al qazir taǵy oıǵa shomyp ketken eken. Basyn kóterip, komısarǵa jaqtyrmaı qarady.

— Menen ne jaýap kútip edińiz? — dedi ol kekete. —Biz úshin ózderińiz sóılep úırengen joqsyzdar ma, jaýabyn ózińiz-aq aıta berińiz.

Búrkittiń qıqar sózderi komısardyń qytyǵyna ábden tıgen tárizdi. Ashý qysyp turǵany sál ózgere qalǵan júzinen kórinip tur.

— Men de sonaý kógildir sýly Kók Esildiń jaǵasynda týǵam,— dedi ol Búrkitke jaqyndaı kelip. — Qazaq jeri — meniń de týǵan jerim! Bul jerdi men senen kem súımeımin! Al meniń týǵan ákemdi keshe ataman Volkov ıen Shaıtanovtyń qan isherleri zeńbirektiń aýzyna baılap atyp óltirdi. Meniń bul jer týraly senen góri kóbirek sóıleýge haqym bar. Jáne qazirgi qyzmet babym da sony tileıdi. Sondyqtan saǵan aıtarym: kimde-kim Sovet ókimetine qarsy kelse, kimde-kim bolattaı bekip kele jatqan ult dostyǵynyń arasyna irtki salyp buzam dese, ol — bizdiń tap jaýymyz. Ondaı adamdardy biz de aıamaımyz — meıli aqyn bolsyn, meıli aqyldy bolsyn! Osyny túsin. — Komısar óziniń tym qatal sóılegenin artyq kórgendeı, endi júzin sál jibitti. — Seniń júregińde ne jatqanyn men jaqsy sezemin, qateńe de túsinemin. Mundaı qate orys ıntellıgensıasynda da boldy. Biraq senderge óz qatelerińdi túsiný de, odan tezirek bas tartý da qıyndaý. Orys ıntellıgensıasynyń aldynda eki taptyń qaısysyn tańdaý kerek degen ǵana suraq turǵan bolsa, senderdiń aldarynda onyń ústine ult máselesinde de qandaı joldy tańdaý mindeti tur. Keshegi patshanyń otarlaý saıasatynyń ozbyrlyǵyn basynan ótkizgen, ony bar sezimimen jek kórgen, keıbir qazaq oqyǵandarynyń birden shatyspaı kete qoıýy da qıyn... Bunyń qıyn ekenin de bilemiz jáne bul qıyndyqty túbi qazaq oqyǵandarynyń jeńip shyǵatynyna da kózimiz jetedi. Sen áli jassyń, bólshevık partıasynyń ult saıasatyn túsinetin kezeńiń de keledi. Sondyqtan men seni endi bul úıde ustaǵym kelmeıdi. Biraq oılaýyńdy suraımyn, neǵurlym tezirek oılansań — so ǵurlym halqyńa da, ózińe de paıdaly. Jańa aıttym ǵoı, el-jurtty qadirleıtin adamdardy ózimizdiń jolymyzǵa túsirý bizge óte qajet dep...

— Al túspese she?

— Túspese me? Maksım Gorkıı aıtqan joq pa: «Eger jaý berilgisi kelmese, ony qurtar bolar», — dep. — Komısardyń bul sózdi aıtqanda júzi taǵy ózgerip ketti. Úninen ustaǵan jolynda qaýip-qaterli saǵat týsa, eshbir jaýyn aıamas qataldyq sezildi. Ol endi ústel ústindegi qońyraýdy alyp, aqyryn ǵana qaqty. Úıge kezekshi kúzetshi kirdi. — Myna Búrkitti ákelgen, álgi qarýly jigitterge kirsin deńiz. — Sóıtti de, komısar qaǵazǵa birdeme jaza bastady. Syrttan kirgen eki jigit esik aldynda myzǵymaı tura qaldy. Komısar basyn kóterip, jandaryna kelip, qolyndaǵy qaǵazyn berdi. — Sizder endi bossyzdar, myna qaǵazdy abaqty komendantyna berersizder,— dedi. — Men Búrkit Kúntýarovty osy saǵattan bastap bosattym.

Komısar ońasha qalǵannan keıin Búrkitke buryldy.

— Búrkit Kúntýarov joldas, endi siz bossyz. Úıińizge qaıtýyńyzǵa bolady,— dedi ol jaı ǵana, sóıtti de, kúlimsiredi,— búgin uǵysa almasaq ta, túbi til tabysamyz ǵoı dep senemin. — Kenet ol oılana qaldy. — Saǵan áleýmet isine kóbirek qatynasý óte kerekti. Saıası baǵytyń jóndelgenshe, muǵalimdikti ázirge tastaı turyp, bóten jumysqa aýyssań der edim...

— Bizdiń gımnazıa bıyl jeti jyldyq mektepke aınalatyn kórinedi, muǵalimdikti ózim de tastamaqpyn...

— Jaqsy. Bolashaq qyzmetiń týraly men de oılanarmyn. Al endi tanys bolyp qoıaıyq. Azamat soǵysynan buryn Atbasar gımnazıasynyń muǵalimi Sergeı Stepanovıch Gavrılov. — Ol taǵy kúlimsiredi. — Men de oqyǵandardyń birimin, kórdiń be, qandaı joldy tańdaǵanymdy?

...Búrkit Gavrılovpen qoshtasyp, dalaǵa shyqqanda, jańbyr basylyp, qas qaraıyp bara jatyr eken. Aspan bulttan ashylyp, ár jerde jaryq juldyzdar da kórine bastapty. Jer beti dymqyl, jańbyr jýǵan aǵash japyraqtary men kóshe boıyndaǵy ár úıdiń qasyndaǵy egip tastaǵan baqsha, kógal shepterden túngi salqyn jel terbetken bir ǵajaıyp hosh ıis ańqyp tur. Dúnıe bir qannen-qapersiz tynyshtyqqa bólengendeı. Tar qamaýdan bosanyp, bostandyqqa shyqqanyna qýandy ma, álde osy bir hosh ıisti kesh kóńilin kóterip jiberdi me — ol jan-jaǵyna kúlimsireı qarap, bir aýyq keýdesin kere, keshki aýany pármeninshe juta demin aldy. Kenet onyń esine Gavrılovtyń sózi túsip ketti. «Jazdyń osynaý surapyl ótkinshek jaýynyn jaqsy kóremin. Sońynan dúnıe bir jańaryp qalǵandaı bolady. Tynysyń da keńıdi». Ol taǵy kúlimsiredi. «Násili jaman adam bolmaýy kerek, Kishipeıildigi men mádenıettiligi kórinip tur. Al alqymnan shyn alar bolsa, saýsaqtaryn shaýyp tastamasań, bosatpaıtyny da aıqyn...»

Búrkit, dál áneýgúngi kók jorǵamen aýyldan qashqanyndaı, osy abaqtyda bir jeti otyryp shyqqan betinde eziniń taǵy da bir eseıip qalǵanyn ańǵardy. Ómirdiń osy jolǵy soqqysy ony sonaý erke, tentek jastyq shaǵynan birjolata alystatyp áketken tárizdi. Endi aldynda burynǵydaı kútip turǵan baqyt, qýanysh qana emes, ótýi qıyn ótkel, jalǵyz órmeleseń, ómir-baqı basyna shyǵa almaıtyn «qıyndyq» degen quz bar ekenin sezdi.

Dál osy sátte ol óziniń muńyn shaǵyp, syryn aıtar bir adamnyń kerek ekenin anyq sezindi. «Kimim bar meniń ondaı? Árıne, Olga... Biraq Olga Lenıngradqa júrip ketken shyǵar. Bıletterin alyp, erteń júremiz dep otyrǵan edi ǵoı men ustalar kúni... Pavel Nıkolaevıch qalam degenine kóndi deısiń be? Múmkin, Ákpar bolar ondaı jan?.. Joq, joq, Ákparmen bir saıǵa júrýge bolady. Al bir qaıyqqa minip, ashyq teńizge shyǵý qaýipti. Onyń minezi, pıǵyly pyshaqtyń júzi tárizdi, abaılamasań, oryp túsýden taıynbaıdy. Qansha dos sanalsaq ta, aramyzdaǵy Olga máselesi áli biz ábden ótip bolmaǵan kápir. Hasen she? Joq bu da bolmaıdy, ekeýmizdiń aramyzda tuńǵıyq or jatyr. Ol ordy birimiz attap ótpeı, syr aqtarysar jan joldas bola almaımyz... Degenmen, Hasen Ákpar emes. Onda aram peıildilik, baqastyq joq. Adamgershilik aryn qashan da bolsa joǵary ustaıdy. Áıtpese... Men úshin ol komısarǵa keler me edi?.. Myń da bir raqmet Hasenge, eger ol bolmasa, meniń búıtip tez bosanýymnyń ózi eki talaı emes pe edi? Sergeı Stepanovıchtyń ózi solaı dedi ǵoı. Jaqsy adamnyń aty jaqsy adam ǵoı. Bir qolym bosaǵanda baǵanaǵy talasty emin-erkin aıaqtarmyz. Ol úshin meni Gavrılov abaqtyǵa otyrǵyzbaıtynyna senemin...»

Osyndaı san túrli oımenen Búrkit OGPÝ-dyń keń baqshaly qorasynan ótip, kelesi kósheniń arǵy jaǵyna shyqty. Endi buryshqa qaraı buryla berem degende, anandaı úıdiń janyndaǵy oryndyqtan:

— Búrkit! — degen qýanyshty áıel daýsy sańq ete qaldy. Óziniń atyn mundaı maqtanysh ete, shattana ataıtyn dúnıede bir-aq adam baryn Búrkit jaqsy biledi. Múmkin, týǵan anasy ony osylaı shattana shaqyrar edi, biraq ol baıǵustyń Búrkittiń esinde daýsy emes, tek eki betinen kezek-kezek shopyldatyp súıgeni ǵana qalǵan. Áli kúnge deıin ananyń sol meırimdi, qushyrlana súıgen erniniń ystyq lebi betinde tur. Al myna daýys onyki emes. Bul — ózin janyndaı jaqsy kóretin Olga atty qyzdyń daýsy. Búrkit ony tún qarańǵysy qanshama qop-qoıý bolyp búrkese de, birden tanydy.

— Olga! — dep bu da qushaǵyn jaıa qarsy umtyldy. Bos kóshede, talaı jastyń qýanyshty mınýttaryna kýá bolǵan kári emenniń túbinde Búrkit qushaǵyna kire bergen sulý qyzdy ash belinen qysa ózine tartty. Onyń jas parlaǵan kózinen, qýanyshtan esh nárse aıta almaı, qur ǵana diril qaqqan ystyq erninen, jumsaq úlpe tamaǵynan ústi-ústine qushtarlana shopyldatyp súıdi. Olga da sýyqtan tońyp kelip, jalyndy shoqqa taptalǵandaı súıgen jigittiń qushaǵyna enip maıdaı balqydy.

Osy kezde aǵash basyna qonǵan torǵaılar japyraqtardy qattyraq syldyrlatty. Múmkin, osy dybystan seskendi me, álde qara túnde uzaq qushaqtasyp turýdy ersi kórdi me, Olga Búrkittiń qushaǵynan syzyla sytylyp shyǵyp:

— Áıteýir bosatty ma? Múldem bosatty ma? — dep erkeleı ananyń qolynan ustady.

— Bosatty. Múldem bosatty,— dedi Búrkit qyzdyń dirildegen saýsaqtaryn endi tynyshtalshy degendeı aqyryn ǵana qysyp.

Ǵajap! Olga osy ýaqytqa deıin Búrkitten «Seniń saıası baǵytyń qandaı?» dep qadala surap kórgen emes. Búrkit ne aıtsa da, naǵyz bir syr sandyqtaı, tek ishine túıe beretin. Biraq kóp nárseni aıtpaı-aq sezetin. Syrt qaraǵan adamǵa ol dúnıeniń bar qyzyǵyn, talasyn, armanyn bárin bir ǵana júrek qýanyshyna baǵyndyrǵan qyz tárizdi. Shynynda solaı ma? Árıne mahabbatty murat etip, Nekrasovtyń «Orys áıelderi» rýhynda ósken jas jan tek osy mahabbattyń kúńi bolyp kórinýi ǵajap emes. Degenmen, ol jan sezimin aqylǵa jeńdire alatyn adam. Sóıtse de... Búrkit — onyń táńiri. Ol kúlse — kúledi, ol qýansa — qýanady. Tek «Búrkit» dep qana ómir súrgisi keledi. Tek Búrkit dep qana bul jalǵandy tanýǵa bar. Óıtkeni Búrkitke senedi. Ol — Olganyń súıgen adamy, onyń istegeniniń bári durys, júrgen joly — láılim aqıqat joly. Olaı bolmaǵan kúnde Olga Búrkitti mundaı súımegen bolar edi, al súıgeni ras bolsa, ol dúnıege tek Búrkittiń túsinigimen, sonyń kózqarasymen qaraýǵa rıza. Olga óziniń mahabbat boryshyn da osylaı túsinedi.

— Olga, Lenıngradqa nege barmaı qaldyń? — boldy Búrkittiń birinshi suraǵy, ekeýi sál júre túskennen keıin.

— Sen mundaı jaǵdaıǵa dýshar bolǵanda, men Lenıngradta ne isteımin? — dedi qyz. — Odan da ólgenim jaqsy emes pe?

Búrkit «raqmet» degendeı onyń uzyn saýsaqtaryn taǵy da sál qysty.

— Eger meniń janymda qalýdy uıǵarǵan bolsań... Onda... — Búrkit sózin aıaqtamaı toqtady.

— Meıliń ne isteseń de,— dedi Olga Búrkittiń aıta almaǵan oıyna jaýap berip.

— Sensiz maǵan keń dúnıe kórdeı tar ekenine osy bir jetiniń ishinde kózim ábden jetti.

...Bir jetiden keıin bulardyń qosylý toıy boldy.

Adam balasynyń basynan san alýan qyzyqty dáýren ótedi. Sonyń bári de eki adamnyń birin-biri súıip qosylǵan toıyna jetpese kerek. Ásirese, bul qýanysh eki jastyń ashyq aspandaı taza, ýyzdaı búlinbegen shaqtarynda óter bolsa! Dúnıede jastyqtan ádemi ne bar? Biraq ádemilik te kún sekildi, áli-aq batar. Jastyq ta óter. Al jastyqtaǵy eń qýanyshty saǵatyń.— osynaý qos júrek birge qosyla soqqan saǵat máńgi-baqı este qalar!..

Jastar toıdy qazaq dástúrimen Olganyń úıinde ótkizbek boldy. Pavel Nıkolaevıch júrip ketken. Bul úı ońasha, keń. Shaqyrylǵan adamdar da kóp, júzge taıaý, Olganyń serik qyzdary, Búrkittiń joldastary tegis. İshterinde Ákpar, Qarajan, Hasen, Hanshaıymdar bar. Úsh kún buryn bárine arnaýly hat jazyldy. Kelmeı qalsa, aıyp ózderine, Búrkit pen Olga jaǵynan esh tartyný bolǵan joq, qurby-qurdastary tegis habarlandyryldy.

Mundaıda aýylda bolsyn, qalada bolsyn toı uıymdastyratyn bir-eki jigit, dastarqan jaıyn biletin pysyq áıelder qashan da tabylady. Bul joly da solaı boldy. Búrkit pen Olganyń toıyn ótkizýdi bir kezde ózderimen birge gımnazıaǵa túsip, oqı almaı tastap ketken qala jataǵy — Málikaıdar degen pysyq jigit pen baıaǵy Aqannyń páter úıiniń ıesi, saýdager tatardy jesir kelinshegi Saqypjamal aldy.

Bular kúni buryn qalaǵa jaqyn aýyldarmen kelisip, bes saba qymyz, úsh qoı satyp ákeldi. Osyndaı jıyn toıǵa únemi qatynasyp júretin tatardyń belgili syrnaıshysy Faızollany shaqyrdy. Faızolla sol kúni-aq eki jasty quttyqtap, syrnaıyn qulashtaı sozyp, kóńil ashar án de salyp ketti.

«Tal aılana, tal aılana,
Talǵa ıfak baılana.
Biz qyzlarǵa baılanbaımyz,
Qyzlar bizge baılana!..»

Syrnaıshynyń osyndaı qaljyń aralas shýmaqtary qyz ben jigittiń kúni buryn kóńil kóterip, toıǵa burynǵydan da máz-meıram, shattana kirise túsýine sebep boldy.

Átteń ne kerek, Búrkit pen Olganyń osy bir kóńildi jaǵdaılaryn eń aldymen Ákpar buzdy.

Erteń toı ótedi degen kúni keshke taman Málikaıdar qasapshy jigitterge qoılardy soıǵyzyp, Olga men Saqypjamal ydys-aıaqtaryn daıyndap jatqan kezde Ákpar da keldi. Búrkit abaqtydan shyqqan kúnniń erteńine odan ákesiniń mal-múlkimen shetelge qaraı kóshkenin, jalǵyz qaryndasy Hanshaıymnyń orta joldan qashyp kelip, Hasenge kúıeýge shyqqanyn estigen. Sodan qaıtyp Ákpar kórinbeı ketken. Er basyna kún týǵan osynaý bir aýyr kezeńde óz basynyń qaıǵysymen áýrelenip júrgen shyǵar dep, Búrkit Ákpardy izdemeı qoıǵan-dy. Sodan beri ony kórip otyrǵany osy. Úıge ol asyǵa kirdi. Shamasy, bireý-mireýdiń kózine túsip qalmaıyn dep, qas qaraıǵansha dalada osy úıdiń esigin baǵyp júrgen adam tárizdi. Esikti abaılap ashqan qımyly, úıde bóten adam joq pa dep seziktene qaraǵan túri osyny ańǵartady. Munda jat kisi joq ekenine kózi jetisimen, Olga men Búrkitti Saqypjamaldan bólip, tórgi bólmege alyp bardy.

— Úsh-tórt kúnnen beri qalada bolmap edim, shaqyrý hattaryńdy jańa ǵana aldym, — dedi ol qomaqty qastaryn aıqastyra dúr silkindirip, — raqmet shaqyrǵandaryńa...

Ashý, dármensizdik jan-sezimin qabattasa bılegeni túrinen birden sezilip tur. Onsyz da kúrek júzi qara qoshqyldanyp ketipti. Tarǵyl mysyqtyń kózindeı dóńgelene qalǵan shegir kózderiniń túbinde asa bir tereń sýyq yzǵar jatyr. Jaıshylyqta qandaı jarqabaqtan bolsa da seskenbeıtin batyl jigit, amalsyzdan kópe-kórneý álsizdik etip turǵan tárizdi. Bir myqty qol jibermeı, shabam dese — alyp túser balta sekildi, sýyq túsi qazir adamnyń záre-qutyn áketip barady.

— Raqmetti erte aıtyp tursyń, Ákpar,— dedi qaljyńdaı Olga,— aldymen toıymyzǵa kel, sodan keıin baryp...

— Toılaryńa kele almaımyn,— dedi, qyzdyń sózin bólip, short kese sóılep.

Olga tańdana qarady.

— Nege?

— Qazir Ákpar men Búrkittiń alys júrgeni jón, — Ákpardyń qabaǵy burynǵydan da túıile tústi. — Búrkit bolsa, keshe ǵana abaqtydan shyqty... Al men bolsam, ákesi Qytaıǵa qashqan janmyn...

Sózge endi Búrkit kiristi.

— Aý, qaıta seniń toıǵa kelgeniń jaqsy emes pe? Qarsekeńniń Qytaıǵa qashqanyn jurttyń bári biledi. Biraq jurttyń bári Qarsekeń emes, qandaı qıyn kúnde de, týǵan jerinen, elinen bezbeıdi. Ózgelerdiń de balasynyń ákesine ermeı qalǵanyn kórgeni jón emes pe?

— Jurt meni neǵurlym az kórse, soǵurlym maǵan jeńil.

— Nege?

— Beý, Búrkit, Búrkit! — dedi Ákpar. Onyń daýsynan bir ókinishtiń sazy estildi. — Jalǵyz qaryndasyna ıe bola almaǵan adamnyń jurt kózine kóriner ne beti bar! Áke túri — anaý... Qaryndas túri — mynaý, qas jaýymnyń qoınyna ózi kelip kirgen... Maǵan ne qylǵan toı! Ne qylǵan saýyq! — Júregin kernegen ashý sharasynan tógilgeli tur. Taǵy birer sóz aıtsa, aqyryp jiberýge taıaý... Biraq Ákpar ózin qaıtadan tez bılep aldy. — Ǵafý et, Olga! — dedi ol endi jan ashýyn ishine jınaı. — Búrkit pen seniń toıyńda meniń bul aıtaıyn degen sózim be edi?.. — Sóıtti de oqys qımyldap, qaltasynan eki som altyn bilezikti alyp, Olgaǵa usyndy: — Mynaý toıyńa tartýym, ótinem, al..

— Joq, joq, óziń kelmeseń — almaımyn,— dedi Olga eki qolymen birdeı bilezikti ıterip.

— Ókpeleımin.

— Men de ókpeleımin...

— Áı, Olga, Olga!—dedi Ákpar. Onyń úninde taǵy da bir úlken qynjylǵandyq, taryqqandyq sezildi,— dál senderdiń toılaryń aldynda men osyndaı baqytsyzdyqqa ushyraımyn degen jan ba edim? Nege túsinbeısiń?

Búrkit shydaı almady, toǵyz jyl gımnazıada birge oqyǵan joldasy emes pe, Ákpardy aıap ketti. Osynaý bir basyna qaıǵy tóngen qysyltaıań kezeńde kóńiline aýyr alyp qalmasyn dep.

— Olá! Olechka! Ákpardyń syılyǵyn al,—dedi,— Dos kóńili — jarym yrys...

Olga amalsyzdan aldy. Ol Ákpardyń tym qatal minezdi jan ekenin sezetin. Jáne bostan-bos dúnıe shashpaıtynyn da biletin. Al mynaý qos bilezik bolsa... Som altynnan quıylǵan jýandyǵy shynashaqtaı, kózine qyzǵylt-tústi gáýhar ornatqan, patsha qyzyna tartsań da uıalmaıtyn asyl zat. Onyń ústine buny óziniń jany súımes adamynan alyp otyr. Qaıtken kúnde de Olga bul syılyqqa qýana qoıǵan joq. Tek Búrkit «al» degen soń amalsyz aldy. Áıtpese... Syılyq almaq túgil, bul Ákpar onyń mańaıynan júremin degen adamy ma edi?

Olga Ákpardy, ásirese, sońǵy kezde óte-móte jek kórip ketken. Oǵan erekshe sebebi bardy. Búrkit tis jaryp, bálen dep aıtpaǵanmen, qyz Ákpardyń anany ishteı unatpaıtynyn sezetin. Sóıtken adam sońǵy kezde Búrkittiń jan aıaspas dosy bola qalypty! Bul qalaı—dep Olga sheshim izdegen. San mártebe qalyń oıǵa ketken. Áıteýir Ákpardyń bir yqpaly bar ekenin sezetin. Osy rette Olga amalsyz óziniń qolyna qarady. Som altynnan soqqan qos bilezik dál osy sátte aq bilekterine oralǵan qos jylan sekildi bolyp kórinip ketti. Shoshyna qalǵan Olga bilezikten bilegin bosatyp alaıyn dep yńǵaılana bastady. Onyń bul qımylyn baıqaǵan Ákpar:

— Olgajan, —dedi qabaǵyn sál joǵary kóterip,— senen bir tilegim; toılaryń ótkenshe bul bilezikterdi qolyńnan alma. Jan aıaspas dostyń tartýyn jurt kórsin.

— Iá, sóıt, Olá,— dedi Búrkit te,— bireý dos, bireý qas. Ákpardyń toıǵa kelmeı qalǵanyn teris túsinýshiler de tabylar.— Ol qaljyńdaı kúldi.— Áli qyzǵanshaqtyǵynan kele almaı qaldy dep júrer... Jáne jalǵyz seriginen aırylypty dep, meni de tabalaýshylar tabylar... Ózi bolmasa da, syılyǵy tússin jurttyń kózine, alma bilegińnen...

Olga qarsy qaıyryp eshteńe aıtqan joq, tek aqyryn kúrsindi de qoıdy. Biraq bilezikke tımedi.

— Al endi, Olájan,— dedi Ákpar qaıtadan beti sazara qalyp,— Búrkit ekeýmizdi azǵantaı ýaqyt ońasha qaldyra turshy. Sóılesetin sózim bar edi.

Olga qaıtaryp taǵy eshteńe demedi. Óziniń bul ekeýiniń arasynda selkeý adam ekeninen qysylyp, syr bermeı tez shyǵyp ketti. Búrkit Ákpardyń tym oqys minezine renjip qalǵanyn bildirgisi kelip, birdeme aıtaıyn dep kele jatyr edi, anaý qolyn kóterip, sózin bólip jiberdi.

— Bilem, bilem, ne aıtatynyńdy,— dedi ol kúlgen bolyp. — Aıtar aqylym: qatynyńdy qansha jaqsy kórseń de, aramyzdaǵy áńgimeden aýlaq usta, óz syryńdy jasyrmasań da, ózgeniń syryna ortaq etpe. — Sóıtti de daýsyn sál báseńdetip, seniń toıyńa erteń Qarajan da kele almaıdy,— dedi.

— Nege?

— Qazaqtyń oqyǵan azamattarynyń bári astanaǵa jınalǵaly qashan. Tek sen ekeýmiz ǵana bul jaqta qyz qýyp júrgen.

— Qarajan da astanaǵa barmaq pa?

— Barmaǵyń bylaı tursyn, erteń tańerteń júrmek. Qatar júrgen soń biz baǵasyn bilmeımiz ǵoı. Halyq aǵartý komısarıaty shaqyrtyp, qaǵaz jiberipti. Jaýapty qyzmetke qoımaq oılary bar kórinedi.

Búrkit ań-tań.

— Aý, Qarajannyń halyq aǵartý isinde ne sharýasy bar? Ol ómir boıy áskerı qyzmette bolǵan adam emes pe edi?.. Kadet korpýsyn bitirgennen keıin, estýimshe, az ýaqyt Ombyda garnızon qyzmetinde bolyp, alash áskerin qurysýǵa kóshti deıtin edi ǵoı osynda ony biletin jurt?..

— E, Búrkit, dúnıede sen ekeýmiz bilmeıtin syr kóp kórinedi ǵoı... Ol alash áskeriniń ózine de sol aǵartý isimen, nadan qazaqtyń kózin ashý úshin barǵan desedi. Bólshevıktermen baılanysy tipti erteden kórinedi. Sonaý kadet korpýsynda oqyp júrgen kezinen degen de laqap bar.

— Ózi ne deıdi?

— Kúle jaýap beredi. Senderge degen kóńilim taza bolsa jetpeı me deıdi...

— Ǵajap! — Búrkit senerin de, senbesin de bilmeı, basyn shaıqady.— Keshe tym qatygez ofıser boldy deýshi edi, túsinsem buıyrmasyn. — Ol kenet ashýlana qolyn sermedi,— meıli, toıyma kelmese kelmesin... O da kóp jolbıkeniń biri sekildi ǵoı.

— Onyń kim ekenin keleshek kórseter. Kúni buryn kesip-piship áýre bolmaı tura turaıyq,— dedi Ákpar cózine taǵy da astar berip,— seniń «Qarajannyń halyq aǵartý isinde ne sharýasy bar» degenińe aıtam, áıtpese onyń ótken kezderin qazbalap ne sharýam bar? Tek saǵan «toıyńa bara almaımyn» degen sálemin jetkizip turmyn.

— Ony estidik qoı.

— Estiseń boldy. «Ákpar kelmedi, al Qarajanǵa ne boldy?» dep kúdiktenbeseń...

— Jaqsy. Sózińe túsindim. Taǵy aıtaryń bar ma?

— Aıtarym áli de az emes. — Ton moıyn Ákpar sál jaqyndaı tústi. — Al endi óz jaıyma kelsem: men qazir Almatyǵa júrem. Jaldaǵan jámshigim daıyn tur. Tek saǵan jolyǵyp keteıin dep qaraıladym...

Búrkit úndegen joq. Tómen qarap áldeneni oılana qaldy.

— Endi aqyrǵy aıtarym,— Ákpar ornynan túregeldi. — Toıyń ótisimen bul jerde kóp aınalma, tezirek Almatyǵa jet...

Búrkit basyn kóterip aldy.

— Ózim de sondaı oıdamyn. Bul qalada qalýdyń endi qyzyǵy joq. Tek aldymen aýylǵa baryp qaıtsam ba degen oıym bar.

— Ashyp aıtqanda, ol — Olga ekeýińniń úılený saıahattaryń ǵoı? — Ákpar ezý tartyp kúldi. Búrkit onyń nege kúlgenin túsinbedi.Keketýi me, álde qaljyńy ma. — Sonda óz aýlyńa barmaqsyń ba?

— Aýyl deıtin — mende aýyl bar ma? Ózine belgili, sheshem erte ólgen. Ákem toqalynyń tórkin jurtyna kóship ketkeli úsh-tórt jyl bolyp qaldy. Mende bóten týys joq qoı. Naǵashyma baryp qaıtpaqpyn. Olar Buqtyrma ózeniniń boıynda turady. Sheshem qaıtqaly kórgen joqpyn. «Kelip ket» dep álsin-álsin shaqyryp jatyr.

— Shaqyryp jatsa, baryp qaıtqanyń jón bolar... Biraq kóp kidirme... Budan bylaı qaraı qur óleńmen kún kórý qıynǵa túsetindeı túri bar ǵoı... Qyzmet istemeı reti kelmes... Al qyzmettiń de qyzmeti bar. Sen ekeýimiz maıly súıektiń basyn ózimiz izdenbeı ustaı almaımyz.

— Aý, ony bizge kim beredi?

— Sovet ókimeti.

— Sovet ókimeti? Sený qıyn...

— Qıyn bolsa da, senýge týra keledi. Sol úshin de men ákeme ermeı qalǵan joqpyn ba? Al sen bolsań, kedeıdiń balasysyń... «Qateleskenniń aıyby joq — qaıtyp úıirin tapqan soń» degendeı. — Ákpar taǵy kúldi.

— Ondaı eki júzdilik meniń qolymnan kelmese, ne isteýim kerek?..

— Qoldan kelmeıtin dym da joq, qoldan keltirý kerek. Osylaı isteý jón. «Zamanyń túlki bolsa — tazy bolyp qaý» demeı me qazaq?..

— Joq, Ákpar, ondaı aıla meniń qolymnan kelmes. Men synsam — mort synamyn. Búgin tazy, erteń qasqyr, arǵy kúni qoıan bolý meniń úlesim emes.

— Ashyq aıqas jaqsylyqqa aparmaıtynyna kóziń jetken joq pa?

— Múmkin, tipti aıqasýdyń ózi de kerek emes shyǵar? Onda jónińdi aıt. Saǵan senip, tal qarmap júrmeıin.

— Búrkit, janym da, tánim de senimen bir ekenin óziń bilesiń, meni orynsyz qınap qaıtesiń? Osyny uq ta, qoı. Al aldaǵy tilegimiz úshin, isimiz úshin, biz kelesi ýaqytta birimizdi-birimiz bálendeı tanymaıtyn adam bolaıyq. Ásirese Almaty sekildi syrymyzǵa qanyq emes jat jerde...

Búrkit ashýdan kúıip ketti.

— Túsindim, túsindim, Ákpar, pıǵylyńa, — dedi ol qınala,— ultshyl degen atymnan seskene bastaǵan ekensiń ǵoı, á?.. Árıne, seniń kim ekenińdi eshkim bilmeıdi. Qoı terisin jamylý qazir saǵan ońaı... Demek qasqyr ekenińdi qalaı jasyrasyń?.. Al men ultshyl emespin, ultjandymyn. Múmkin túsinbeı júrgenim bar shyǵar, biraq sol ultym úshin nege bolsa da daıynmyn.

— Meniń qasqyr ekenimdi bilseń, ózge kúnáńdi maǵan artpa... Zamanymyz týǵanda taǵy kezdesermiz.

— Qaı jerde? Múmkin, ańshynyń qanjyǵasynda bolar?— Búrkit qolyn bir-aq sermedi. — Já, sózdi bosqa taýyspaıyq. Sen meni bilmeısiń, men seni tanymaımyn, tilegeniń sol ǵoı? Beý, Ákpar, Ákpar, senimen bir qaıyqqa mingendegi kútkenim osy ma edi?

— Beker ókinesiń, Búrkit. Qaıyqqa birge mingen eki jastyń qaısysy aldyndaǵy uly tolqynǵa shydaryn áli ómir kórseter... Al Hasenmen... — Ákpar tistene sóıledi. — Men onymen áli sózsiz kezdesem. Ózi seniń toıynda qalatyn ba edi?

Ákpar ketkennen keıin Búrkitti dosynyń sózinen týǵan qobaljý birjolata bılep aldy. Birese qajytty, birese shoshytty. Ásirese ony Hasen týraly qorqynysh bıleı berdi. Ákpardyń bir sumdyq isteıtinin ol ishteı sezdi. Osy sezim toı kezinde de Búrkitten alystap ketpedi. Baıaǵy Aqan óler kúngi qara qarǵa qaıta oraldy. Toı-dýmannyń qyzyǵymen úrkitip, qansha qýamyn dese de, jemtik kórgen surqıa qos qanatyn qomdana, dál tóbesinde shyr aınalyp ushty da júrdi. Mundaı sezimniń ón boıyna tekke úımelemeıtinin Búrkit jaqsy túsinetin. Sondyqtan da ol toıdyń tez bitýin áldenege ishteı ábigerlene, mazasy kete kútti.

Toıǵa jurt mol jınaldy. Shaqyrylǵan qurby-qurdastan Ákpar men Qarajannan bóteni qalmaı bas qosty. Hasen men Hanshaıym da keldi. Dos-qurbylarynyń qala dástúrimen ákelgen tartý-taralǵylaryna da kóńil toıarlyqtaı. Sondaı kózge túser syılyq ákelgenniń biri — Hanshaıym. Ol ústine qyzyl jaqut ornatqan altyn júzik ákeldi. Qarymsaq baı bul júzikti Ákpar Olgaǵa bergen qos bilezikpen birge Hanshaıymǵa arnap, Qazan qalasyndaǵy aty shýly Mustaı sheberge soqtyrǵan bolatyn. Qytaıǵa kósher aldynda qyzynan seziktendi me, Hanshaıym qolyna salmaq bolyp suraǵanda, ákesi «kúniń týǵanda salarsyń» dep bermeı tyǵyp qoıǵan. Hanshaıym júzikti berip jatyp, Olganyń qolyndaǵy bilezikti kórdi. Ózine arnap soqtyrǵan osy bir qymbat zatty aıdaladaǵy bireýdiń bileginen tańyp, ishi ýdaı ashyp ketti. Bilezikten kózin almaı tańdana qarady. «Qaıdan keldi bul bilezikter bul jerge? Kósher aldynda ǵana ákesi sandyqqa tyǵyp qoıǵan joq pa edi?.. Degenmen, Ákpar men ákem kezdesken eken. Balasyna ózi bergen boldy ǵoı. Áıtpese qaıdan keledi bul araǵa? Bıshara áke, qanypezer aǵa! Ortalaryńdaǵy jalǵyz qyzdan qyzǵanyp, aqyrynda bótenge buıyrttyrdyń ba?. «Qyzǵanǵanyń qyzyl ıtke jem bolsyn» degen osy da!»

Hanshaıym, násili, dúnıe qumar jan bolmaıtyn. Biraq ózine arnap soǵylǵan osynaý qos bilezik oǵan tym ystyq, tym qymbat kórindi. Dál osy mınýtta oǵan áke de, aǵa da, bilezikti qolyna salyp turǵan mynaý jas kelinshek te óte jat, ózin naǵyz bir tonap alǵan adamdar tárizdi. Kenet alqymyna tyǵylǵan ashý, jas, yzany ázer jasyryp, Hanshaıym tez burylyp ketti. Jas kelinshektiń bul jaǵdaıym tek Olga ǵana baıqap qaldy. Hanshaıym bergen júzikpen bilezikterdiń zerin, formasyn salystyryp, ol osy zattyń bári Ákpardyń qaryndasynyki ekenin endi ǵana uqty. Uıalǵanynan ne isterin bilmeı, kúıeýi men Ákparǵa bergen ýádesine qaramastan, bilezikterdi jyldam sheship alyp, bóten bólmedegi shkafqa aparyp tyǵyp qoıdy.

Aýyl kelinshekterinshe úlde men búldege bólengen Hanshaıym men qala halqyna óte tanys «jalshy aqyny» Hasen úıge kirisimen-aq, Faızolla qolyndaǵy syrnaıyn qulashtaı tartyp, ándi júıtkite jónelgen... Oǵan oqta-tekte bóten de ánshi qyz ben jigitter qosylyp, toı qyza túsken. Jurt ústeldi jaǵalaı otyryp, toıǵa arnalǵan et jelinip, qymyz ishile bastaǵanda da bul shat-shadyman qyzyq dýman basylmaǵan. Dál osy kezde Búrkitti kesheden beri qobaljytqan kúpti kúdik sheshim tapty.

Et jelinip, qymyz ishilip, endi jurt shaıǵa otyra bergen shaqta kenet terezeden atylǵan myltyq daýsy gúrs ete qaldy. Búrkit, Olga, Hasen, Hanshaıym — tórteýi terezege qarama-qarsy qatarlasa otyrǵan. Tún jamylyp, terezeniń arǵy jaǵynda kári qaıynǵa súıenip turyp, braýnıńimen tesile kózdegen jigit, oǵyn Hasenge arnaǵan edi. Tek joq jerden ony ajaldan Saqypjamal alyp qaldy. Daıashy áıel dál osy kezde áldeneni ázildeı kúlip, podnostaǵy keseni Hasenge usyna berer me, «qulannyń qasýyna — mergenniń basýy» degendeı, shańq etken oq áıeldiń qolyna baryp sart etti. Kese kúl-talqan boldy. Záre-quty qalmaǵan Saqypjamal:

— Ánı!— dep shyńǵyryp jiberdi de, sylq etip qulap, talyp ketti.

Jurt úrpıisip, oıran-asyr boldy da qaldy. Júgirip dalaǵa shyqqan Búrkit pen Hasen qarańǵy túnge sińip ǵaıyp bolyp bara jatqan salt attynyń tek dúbirin ǵana estidi.

«Bul kim eken?» dep, júregi lúpildep tyńdaı qalǵan Búrkitke sonaý shaýyp bara jatqan at dúbiri kenet aıaǵyn shalys basqan jorǵa dúbirine uqsaǵandaı boldy. «Joq, joq,— dedi ol ishinen,—«Ákpar emes, ol keshe keshke taman astanaǵa júrip ketken. Sonda bul kim?»

Toı buzyldy. Kóp keshikpeı jurt taraı bastady. Jurttyń eń sońynan úıden shyqqan Hasen men Hanshaıymdy Búrkit pen Olga bir kóshedeı jerge shyǵaryp saldy. Jáne olardyń qasyna Málikaıdar men bir-eki jigitti qosyp berip, Búrkit:

— Baıqa, Hasen,— dedi sybyrlap,— álgi oq ekeýimizdiń birimizge arnalǵan oq... Beısaýat júrme.

— Oqasy joq,— Hasen aqyryn ǵana ezý tartty.— Qarańǵyda jasyrynyp turyp oq atatyn jaý kúshti jaý emes, oǵan da jan kerek shyǵar, búgingiden keıin ózi de myltyǵyn abaılap kózder...

Toı, áıteýir, aman-esen bitkenmen, Búrkittiń kóńilin burynǵydan da qalyń qaıǵy torlady. Eń aldymen ol ózine-ózi: «Endi ne isteýim kerek? Qaı jaǵaǵa qaraı maltýym kerek?» degen suraq qoıdy. Bul suraǵyna esh jaýap taba almaıtynyna kózi jetip, basy áńki-táńki bolǵan Búrkit úsh kúnnen keıin Olgasyn alyp, naǵashysynyń aýlyna júrip ketti.

JOL ÚSTİNDEGİ SERGELDEŃ

EKİNSHİ BÓLIM

I

Ógeı anadaı túksıgen tas qabaqty quzdardy qaq jaryp, doldana býyrqanyp aqqan Buqtyrma ózenin jaǵalaı jeńil qara faetonǵa qos kúreń jekken úsh jolaýshy jele jortyp kele jatyr. Jol dál ózenniń kemerimen janasa ótedi. Jolaýshylardyń betteri — kúngeı jaqta. Joldyń solynda — pyshaqpen keskendeı tip-tik jartasty Buqtyrma ózeni. Ońyn da — qatpar-qatpar, basyna bult qonǵan Altaı taýy. Eteginde — buralańdaı sozylǵan jolǵa deıin tóbesine qarasań basyńdaǵy bórkiń túser syńsyǵan qalyń qaraǵaı, aq qaıyń...

Altaı taýlarynyń aıasy qandaı tamasha jazdygúni! Belýardan kelgen kók shalǵyn. Aǵash arasynda saıraǵan myń-san qus. Jartastar túbinen týlaı aqqan aq kóbikti bulaqtar... Bulaqtar sonsha kóp, qaısysynyń qaı jerden shyǵyp jatqanyn da ańǵarý qıyn. Qan tamyry sekildenip taram-taram bolyp, jamyraı aǵyp kelip, tereń saıǵa quıylady da, jol aldynan kes-kesteı ótip, Buqtyrmaǵa qaraı saryldaı aǵa jóneledi...

Jol saı ústine salynǵan aǵash kópirden ótip, endi jyqpyl-jyqpyl jartastardyń arasymen ıreleńdeı tartty. Qalyń orman taý baýraıyna qaraı kóterile tústi. Jolaýshylardy qorshaǵan jel mújip, jańbyr qajaǵan bıik quz tastar, adamzat jaratylmastan buryn jer betinde ómir súrgen ǵajaıyp qubyjyq ańdardyń músinderi tárizdi.

Degenmen, osy bir alyp tastar, sonaý kógildir aspan, kókke sozylǵan jasyl orman mynaý myń-san bulaqtar, týlaı aqqan ózen, tynbaı saıraǵan qus úni — bári qosylyp jolaýshylardy bir ertegi dúnıesiniń ortasyna engizip áketkendeı.

Faetonnyń aldyńǵy jaǵynda — atqosshy. Bul — ústinde shıdem kúpisi, basynda jalbaǵaı tymaǵy bar, shoqsha saqaldy qysyq kózdeý, orta jastan asyp ketken mosqal adam. Tegi sózge sarań jan bolýy kerek, qaladan shyqqaly tolyq bir aýyz sóz aıtqan joq. Kóligimdi birdemege uryp almasam jarar edi degendeı, únemi saqtyq istep, eki kózin jol boıynan bir almaıdy. Jol yldıǵa qaraı qular bolsa, attarynyń bojysyn tejeı tartyp, órge qaraı qos kúreńdi jele-shoqyta aıdaı jóneledi.

Faetonnyń artqy jumsaq oryndyǵynda — Olga men Búrkit. Ekeýi qatarlasa otyrǵan. Olganyń ústinde — toıǵa arnap kıgen keshegi aq jibek kóılegi. Basyna da sol aq jibekten oramal tartyp alǵan. Aqshyl betin kún súıip sál qońyrlanǵan. Osynaý jupar ańqyǵan taý ishi mas etkendeı joldyń eki jaǵyna alma-kezek maýjyraı qarap otyr. Oǵan bári qyzyq, bári tamasha. Osy bir sán dúnıe kimge bolsa da serpin tárizdi. Anaý shoshaq basty quz da, mynaý jol shetindegi appaq ulpa gúl de — bári Olgaǵa bir túrli kórikti, aıaýly. Dál osy shaqta jas sulý, jan dúnıesiniń asa bir kóz toımas qyzyǵyn tapqandaı, jan-jaǵyndaǵy kórkem álemge álsin-álsin qýana qarap, uıqyly-oıaý kúıinde kúlim qaǵady. Al Búrkit bolsa, ol osynaý ǵajap dúnıeni tipti kórmegen jan sekildi. Kózi tumandanyp, qabaǵy qata túsken. Dál qazirgideı shattyq saparǵa sáıkes emes, júdeý únimen yńyrsyp «Elim-aı» ánin aıtyp keledi.

Óleń qazaq ómiriniń serigi. Dúnıege óleńmen keledi de, óleńmen ótedi. Qazaq bala, týsa — shildehana istep óleń aıtady. Kisi ólse — joqtaýmen shyǵaryp salady. Kúndiz qoı baǵyp, túnde jylqy kúzetse de, óleń — serigi. Qaıǵyrsa da, qamyqsa da, qýansa da, shattansa da óleń —jan serigi.

Búrkit te qazir osy jan serigine únin qosyp, ishtegi ýaıymyn syrtqa shyǵarmaq. Endi ol «Elim-aıdy» tastap, bóten ánge keshti. Án kúıinishti, zarly. Sózi odan da beter armandy, qanatsyz.

Ómir uzaq jol syndy,
Aldynda kóp bultarys.
Janmyn sorly men muńdy,
Arman — azap, joly alys...
Qulaǵym meniń shaldy ma
Qobyz kúıin sarnaǵan?..

Jol endi bir tegistikke shyqty. Qos kúreń búlkildeı sala jelip keledi. Jan-jaǵy jazyq dala. Qyzyldy-jasyldy gúlge bólengen. Jasyl shalǵyn. Kókjıekte oınaǵan kógildir saǵym munarlana shýdalanyp bir bitpes sheksiz dúnıeni ańǵartqandaı... Aspanda aq mama bulttar paıda bolyp kóleńkeleri kólikpen qatarlasa syrǵıdy. Osy bir beıkúná kóleńke kórinisiniń ózinde de, adamdy qobaljytar kúńgirt taǵdyrdyń qaýipti bir surqıa kúshi Búrkitpen qatarlasa júrip kele jatqan tárizdi. Kún tús áletinen aýa bastady, biraq ushy-qıyry joq keń dala jetkizer emes. Baıaǵy sar jelis, baıaǵy sarnaǵan án. Búrkit bir kezde Olgaǵa qarap edi, ol tegis jolǵa shyqqan soń jumsaq ressorly faeton terbetip, shyntaǵyndaǵy túıilgen júkke súıenip uıyqtap ketipti, Murny pysyldaı, qyzyl erni sál ashylyp tús kórgen jandaı, áldenege kúlimsireı túsip uıyqtap jatyr. Appaq aq mármárdaı jumyr moınynda kún sáýlesi oınaıdy; Búrkit qyzyǵyp ketti, kenet qushaqtap súıýge de oqtaldy, biraq ershikte otyrǵan qartań adamnan ádep saqtady. Ol Olgadan kózin almaı otyryp, taǵy da oıǵa shomdy. «Súıgen jar! Qandaı sulý, qandaı kórikti laýazym. Tek ananyń aty ǵana senen qadirli shyǵar. Biraq o da ómir baqı senimen bir bola almaıdy, súıgen jar qur ǵana tósektegi qosaǵyń emes, odan qymbat, odan qadirli. Mine súıgen jar degen osy. Bola alasyń ba, Olga, sen maǵan osyndaı jar? Erteń jastyq gúli solyp, qýanysh úni qartaıa bastaǵan kezde sen qalana, men aýylyma tartyp júrmeımiz be?.. Joq, joq, Olga ondaı jan emes. Men onyń máńgi súıerimin, aýyr jolyna tańdap alǵan serigimin...» Osyndaı oıdaǵy Búrkit qaıtadan yńyrsyp «Elim-aıdy» aıta bastaǵanyn ózi de baıqamaı qaldy. Osy kezde Olga oıanyp Búrkitke:

— Bizdiń úılený saıahatymyzdy tek «Elim-aımen» ǵana ótkizýge ýáde bergensiń ǵoı, Búrkit, á?— dedi kúlimsireı nazdanyp.

Búrkit Olganyń qolyn ustap, ózine qaraı aqyryn tarta tústi de:

— Qoıdym, qoıdym,— dedi kenet júzi jaınap ketip,— uzaq joldyń keıde adamdy ýaıymǵa salatyn ádeti ǵoı.

Olga birdeme aıtaıyn dep kele jatty da, kenet qolyn aldyna qaraı shoshaıtyp:

— Qara! Qara!—dedi daýsy qubyla ózgerip.

Búrkit Olga kórsetken jaqqa jalt buryldy.

Úsh júz metrdeı jerde joldyń oń jaǵyndaǵy belesten ózderine qaraı aǵyp kele jatqan qoıandy kórdi. Bısharanyń artynda qasqyr bar ma, qos qulaǵyn jymyryp alyp, zymyraı aǵady. Qoryqqanynan ábden esi shyǵyp ketken bolýy kerek, aldyndaǵy arbaly adamdarǵa da qarar emes, bar pármeninshe orǵı túsedi. Biraq art jaǵynan qýǵan ne qasqyr, ne ıt kórinbeıdi. «Jan saýǵalaǵan» sorly qoıan da endi Búrkitterge taıap qaldy. Sóıtkenshe bolǵan joq, jolaýshylar kóktegi aqsha bulttyń dál astynan qoıanǵa shúıile aqqan qyrandy kórdi. Jaıshylyqta keregedeı jaıylatyn qanattaryn qazir jıyp alyp, tómen qaraı shúıilgende, naǵyz bir kókten qulap kele jatqan tas dersiń. Jazyq dala, qoıan tyǵylar budyr joq. Kóp bolsa bir mınýt, bıshara adyraq kóz qandy balaq bolat tuıaq qyranǵa jem bolmaq. Keıbir ańnyń tabıǵı sezimine tań qalasyń. Osy qoıan sonaý kóz jetpes, bult astyndaǵy ózin ańdyǵan ajaldy qalaı kórdi eken? Álde ajaldyń ózin kúni buryn sezdiretin qudireti bar ma? Degenmen, qyran endi qanatyn jaıa, ajalǵa arnalǵan, bolattaı ótkir tyrnaqtaryn jalańdata, qandy balaq topshysyn baýyrynan sál shyǵara berip, shúıile tústi. Qoıanǵa elý metrdeı. Jolaýshylar attaryn toqtatyp, úsheýi birdeı demderin almaı ańyryp turyp qaldy. Dúnıede ómirden tátti ne bar, qyran da jetip, endi qoıandy ile berem degende, bıshara adyraq kóz eń aqyrǵy kúshin jumsap, pármeninshe sekirip, jolaýshylardyń arbasynyn, astyna kirip ketti. Entigin basa almaǵan qalpynda jer baýyrlaı jata qaldy. Búrkit ańshylardan buryn talaı estigen, tazy qýyp sasqan qoıan keıde qasqyrdyń apanyna kirip ketip, bir jaýdan qutylǵanmen, ekinshi jaýǵa jem bolady dep. Myna paqyr qoıannyń bul jolǵysy da sol dalbasa sekildi. Quryq boıy qalǵan qyran, kerege qanatyn jaıa, adamǵa túsýge bata almaı, arbany janaı qaıtadan kókke kóterile berdi. Jolaýshylardyń ústinen bir-eki ret samǵaı ushyp sonaý kúngeı tustaǵy aqsha bultqa qaraı zymyraı jóneldi. «Ashyqqan qyran adamǵa da túsedi» dep óstıtin buryn Búrkit. Biraq ol áne-mine degenshe bulttan asyp, joq bolyp ketti.

Jolaýshylar eńkeıip, endi ǵana arbanyń astyna qarady. Kishigirim laqtaı shyǵystyń surǵylt júndi or qoıany terge malynǵan qalpynda, qos qulaǵyn arqasyna qaraı jymyryp alyp, etpetinen jatyr. Tipti jerge kirip ketkisi kelgendeı, jolǵa baýryn tóseı jabysa qalypty. Eki búıiri solqyldaı qaǵylyp, bar denesi dir-dir etedi. Jolaýshylar, qoıan ábden demin alsyn dep taǵy da bes-on mınýt ún-túnsiz turdy da, jámshik attarynyń bojysyn aqyryn qaǵyp júrip ketti. Arba ústinen ótip, anandaı jerge uzaǵanda ǵana baryp, qoıan orǵyta sekirip, shoqy tóbesine shyqty da, shoqıyp otyra qaldy. Sóıtti de jan-jaǵyna, kógildir aspanǵa álsin-álsin qarap alyp, «bir ajaldan qutyldym ba, joq pa» degendeı, baýryn jaza zymyraı jóneldi. Kóp keshikpeı shuraıly qalyń shalǵynnyń arasyna kirip joq bolyp ketti.

Baǵanadan beri jumǵan aýzyn ashpaı ań-tań bolyp otyrǵan Olga kenet shattana kúldi.

— Jolyń bolsyn, qoıanym, jolyń bolsyn!..

Búrkit Olgaǵa kilt buryldy. Áıeliniń eki beti qyzara balbyrap, qýanyshtan kógildir kózi jasqa tolyp ketipti.

Búrkit Olganyń qolynan ustap jerge túsirdi de, jol shetindegi toǵaıǵa tóne bitken jartasty kórsetti. Qatpar-qatpar qyzǵylt shaqpaq tastan úıile jaratylǵan bıik shynar, naǵyz bir oılana qalǵan kelinshekke uqsaıdy.

— Bir kezde bizdiń aýyl osy arnany basyp, jaılaýǵa — sonaý Tarbaǵataı taýlaryna qaraı kóshedi eken,— dedi ol kúlimsirep.— Bir jyly bizdiń el sol daǵdysy boıynsha jyldaǵy jaılaýyna bara jatqanda, men kósh-jónekeı anaý «Kerbez shynar» túbinde týyppyn.

— Qoıshy?— Olganyń kózi jarq ete qaldy.— Bul ara seniń týǵan jerin eken ǵoı?—Ol jan-jaǵyna kúlimsireı qarady. Alystan belestene kóringen baýraıly, jartasty jalpaq jasyl dalada, shatqal, jyra-saıdy qýalaı bitken oıdym-oıdym qaıyn qaraǵaı toǵaılary. Kóz ushynda júgirgen kógildir saǵym. Olga kózin almaı tańyrqana qarap tur.

— Ázi de bir kórkem óńir eken!..— Ol endi jas balasha shattana kúldi.— Mundaı jerde týǵan adam sózsiz aqyn bolyp týýǵa tıisti!

— Sen solaı oılaısyń ba?

Kenet Búrkitti taǵy da bir ystyq sezim bılep ketti, ol áıeliniń bileginen ustap, sál ózine qaraı tartty da, belýardan keletin kógoraı shepti maıystyra basyp, «Kerbez shyńǵa» qaraı júre berdi. Atshy shal bular jaqqa burylyp ta qaraǵan joq, sol ershikte shoqıǵan qalpynda bir qozǵalmastan ún-túnsiz otyr. Erli-zaıypty eki balǵyn, ıissý ańqyǵan jasyl shalǵynnyń ortasymen kele jatyr. Boılaryn bılep alǵan tátti sezimnen be, álde osynaý jupar tókken ǵajaıyp dala mas etti me, ekeýiniń de kózi tumandanyp ketken, shóldep qalǵan qos erinderi bir-birine jabysa túsýge daıyn, biraq olar qumarlyq jalynyn ádepke kóndirin, jaı ǵana qushaqtasyp, aqyryn júrip keledi. Kóp keshikpeı, osynaý ushy-qıyry joq tamasha dala, baqytqa oranǵan keń dúnıe Búrkittiń júrek túbinde jatqan qaıǵysyn kenet qaıtadan oıatty. Qýanyshty kezeńniń qolyń ketpes arman-ókinishin esine salatyn ádeti emes pe, Búrkittiń oıyna osynaý sulý kórinis áldenelerdi elestetip, qaıtadan onyń janyn jegen kúızelis bılep júre berdi.

— Aqyn bolyp týǵannan aqymaq bolyp týǵan kóp artyq pa deımin, Olga,— dedi ol oıyna lapyldan kelgen syryn jasyra almaı,— aqymaq bolyp týsań ómir súrý de jeńil. Bul jalǵanǵa kelgen soń adam bolyp óteıin dep qınalmaısyń. Dúnıeniń móldir-laıyn tańdamaısyń, tek qarnyń toıyp, kúnińniń ótkenine mázsiń...

Olga Búrkittiń baǵanadan beri úndemeı kele jatqanyn osyndaı bir janyna batqan sebepten ekenin sezgen. Sondyqtan da «ábden ózi oılansyn, ózi sheshsin» dep úndemegen bolatyn-dy.

Eriniń myna asanqaıǵy sózi biteý jara bolyp kele jatqan Olganyń ashyq sóılesýine jol berdi.

— Dúnıe laıly bolsa, ol tunbaı ma, Búrkit?—dedi ol sabyrly únmen.— Onyń tunýyna shydaı almaı aǵattyq istep júrme, janym...— Kenet daýysy dirildeı shyqty.— Tek senen jalǵyz tilegim: sabyrlyq et, jan-jaǵyńa durystap qara. Biz birdemeni túsinbeı júrgen sekildimiz. Jurt bara jatqan qýanyshty da qara sanaıtyn tárizdimiz. Ózgeler aqymaq ta, tek biz ǵana aqyldymyz ba? Osymyzdyń bári jón be?

Búrkit birden jón dep aıta almady. Tek biraz jer júrgennen keıin ǵana baryp:

— Ustaǵan jolym durys pa, burys pa, qazir ózim de ashyq bilmeımin, buryn bári de maǵan aıqyn sekildi edi, ol qazir qalyń tumanǵa enip ketip, jol taba almaı adasqan tárizdimin,— dedi ol oılana. Búrkit kenet áıeliniń belinen qushaqtap ózine tarta tústi. Endi olar tipti jaqyn qushaqtasa, qatarlasa júrdi.— Al saǵan berer ýádem,— dedi ol qaıtadan,—taǵy da oılanaıyn, jan-jaǵyma úńile qaraıyn, men birdemeni túsinbeı júrgen bolsam túsinýge tyrysaıyn...

Olga sergip ketti.

— Senen tilerim sol ǵana,— dedi ol daýsy qýanǵannan dirildep.

Bular bul kezde Kerbez shyńnyń qasyna da jetken edi. Sergeldeń kóńilge dúdámal bolsa da, dál osy sátte azyraq tynys tapqan eki jas jartastyń eteginde turyp jaıbaraqat joǵary qarady. Taǵy da Búrkittiń oıyna ótken kúnniń bir alys sýreti túsip ketti me, ol:

— Bizdiń aýyl osy jartastyń túbinen aqyrǵy ret kóship etkende, men jeti jasar edim, onda apam marqum da tiri bolatyn,— dedi aqyryn kúrsinip.

— Sodan beri osy jartasty umytqan joqsyń ba?

— Ómirińde umytpaıtyn keziń az bola ma,— Búrkit taǵy da aqyryn kúrsindi.— Ol kezde maǵan dúnıe bir shetine jete almastaı keń kórinetin, al qazir sol keń dúnıe bir ózim syımastaı tar sekildi. Eger qasymda sen bolmasań, múmkin tipti janymdy qoıarǵa jer taba almas pa edim dep qorqamyn.

— Túý, sen qaıtadan júdeı bastadyń ǵoı...

— Qoıdym, qoıdym,— dedi Búrkit kenet eriksiz kúlip, endi ol jarynyń betinen aqyryn, uzaq súıdi.— Bir sen úshin qandaı qaıǵym bolsa da umytýǵa tyrysaıyn...

Olga oǵan buryla qarady.

— Elińniń qaıǵysyn da ma? — Búrkit jaýap bergenshe Olga ózi sóılep ketti.— Joq, Búrkit, jigittiń eń uly maqsaty eli bolýy kerek. Eli joq adam, tamyrynan aıyrylǵan ósimdik tárizdi. Men senen ondaı qurbandyq tilemeımin. Tek jalǵyz ótinishim, jańa ózińe aıttym ǵoı, eliń rasymen qaıǵyly ma, álde saǵan solaı kórinip júrgen joq pa, sony ańǵarshy. Qaıǵyly deseń, odan bólin demeımin. Qýanyshymyz az bola ma, kóp bola ma — bárin sonyń jolyna qısań da renjimeımin. Al eger de jańa zaman halqyńnyń kókeıine qonyp tursa, sen bólinip qaıda barmaqsyń? Osyny oılasań, men de, meniń saǵan degen mahabbatym da rıza...

Búrkit taǵy da tolqyp ketti. «Tek súıgen jar ǵana mundaı sózdi aıta alady. Tek súıgen júrek qana ózin de, óziniń mahabbatyn da shyn súıiktisine dál osylaı qıa alady. Ózi de Olgany osyndaı bir aqyldy, tabandy minezi úshin súıgen joq pa edi? Iá, sóıtken bolatyn. Qazir sol maqsaty oryndalyp turǵan joq pa, bundaı jar úshin qalaı qýanbassyń, oǵan qalaı rıza bolmassyń?»

Búrkit Olgaǵa qaıta buryldy. Oǵan áıeliniń kógildir kózinde jan seziminiń tazalyǵyn kórsetip, kirsiz móldir kógildir aspan tunyp turǵan tárizdendi. Onyń júrek soǵysy, oı tolqyny «Júrer jolymyzdy óziń taba bil. Qaıda barsań da men sońyńnan erýge daıynmyn» degendi sezdiredi.

Osynyń bárin jetkizip jatqan til emes, Búrkitke degen adal júrek, adal mahabbat. Dál osy sátte Búrkit ózine osy bir ómirden de qymbat sezimdi jaqsy uqty.

Endi ol jarynyń kóńilin tabaıyn degendeı, oǵan taǵy da kúlimsireı qarady. Taǵy da qolynan ustap, ózine qarap aqyryn tartty da:

— Olga, seniń aıtqanyńnyń bárine de túsindim, shamam kelgenshe, halqymnyń oıyn durys uǵýǵa tyrysaıyn,— dedi.

Endi olar keıin qaraı júrdi. Azdap tynyǵyp qalǵan qos kúreń bular faetonǵa otyrysymen, ala jóneldi.

Kún eńkeıe bir asýdan tómen túskende, bular qamysty shalqar kóldi jaǵalaı, qalyń kók balaýsaly yldıda syńsyp otyrǵan qalyń aýyldy kórdi. Jybyrlaǵan qarasha úıleriniń dál ortasynda on shaqty aq kıiz úı oqshaýlaý tur. Bul, sirá, ózi kele jatqan naǵashy eliniń shonjary Býrabaı bıdiń aýyly bolýy kerek. Ózge qarashalardyń baspanalarynan alshaqtaý tigilgen kún shaǵylysqan aq otaýlardyń eńsesi de bıik, qonǵan jerleri de shuraıly. Eń tórinde — Býrabaı bıdiń on eki qanat aq kıizden turǵyzylǵan ata shańyraǵy, Bul úıden bir elý metrdeı jerde tartylǵan jelide baılaýly otyz shaqty at kórinedi. Er-toqymy alynbaǵan. Sirá, bıdiń aýylynda bir úlken jıyn bolyp jatqandaı.

Aýyldy kórisimen, atqosshy qos kúreńin aıdaı tústi. Kenet shyqqan kúmis qońyraýdyń daýysyn estip, qalyń ıt shýyldasa úrip aldarynan qarsy shyqty.

— Aldymyzdan ázirge ıtteri ǵana shyqty ǵoı myna aýyldyń,— dep Búrkit atshyǵa qarap júdeý ezý tartty.

Kúni boıy til qatpaı kele jatqan shal taǵy da ádettegisindeı kúńk ete qaldy.

— Qoryqqanyn syılaıtyn qazaq emes pe, kórer em seniń ornyńa sát ne sanaqshy kele jatsa!

Sóıtkenshe bolǵan joq, bularǵa qarsy aýyl jaqtan bir salt atty shyǵa shapty. Áne-mine degenshe, astyndaǵy tobylǵy kúreń dónenin aǵyzyp jetip te qaldy. Búrkitterge jaqyndaı kelip salt atty kilt toqtady. Jolaýshylar da attarynyń basyn tejedi. Oınaqshyǵan tobylǵy kúreń ústindegi adam sekirip jerge tústi de, atyn jetektep faetonǵa taıady. Uzyn boıly, qara tory jas jigit. Ústine kıgen maıda toqylǵan túıe jún shekpeniniń belin qyl shylbyrmen býyp alypty. Eki bilegi sybanýly. Basyndaǵy kónergen bushpaq bórkiniń tysy jyrym-jyrym. Bir kórgennen-aq jigittiń ne jalshy, ne kedeı adam ekenin aıtpaı tanýǵa bolatyn. Áıtse de, ıtterdi qamshysyn kógerip keıin qýyp, osy bir jolaýshylarǵa ádep saqtap, jaıaý júrip kele jatqan jas jigittiń kelbetinde, dene qurylysynda, aıaq alysynda aq súıekterge bergisiz bir kóz toqtatarlyq qasıet, pańdyq seziledi.

Jigit arbaǵa taıaı berigi, kilt toqtap, Búrkittiń betine shyramytqan adamdaı qarap turdy da, alǵa taman umtyla tústi.

— Búrkit! Búrkit aǵa!—dedi daýsy bala qyrandaı sańq etip. Jas jigit qos qolymen Búrkittiń oń qolyn aıqara qysyp amandasa bastady. Kózi kúlim-kúlim etedi.

— Tura tur... Tura tur... Sen óziń kimsiń?— Búrkit te bala jigittiń betinen kózin almaı kúle amandasyp jatyr.— Iapyrmaý, Erkebulan emessiń be? Báse, solsyń ǵoı, qandaı úlken jigit bolyp qalǵansyń!

Búrkit arbadan sekirip túsip, Erkebulandy baýryna qysyp, mańdaıynan súıdi.

— Ómir degen, mine, osy,— dedi Búrkit qýanyshyn basa almaı,— ana jyly men kelgende taı minip, qozy qaıyryp júrgen qarshadaı jas bala ediń. Endi, mine, eki ıinińe eki kisi mingendeı jigit bolyp qalypsyń!..

— Búrkit endi arbaǵa kilt buryldy.

— Olgajan, tanys bolyp qoı, bul — meniń naǵashymnyń balasy Erkebulan, Erke,— dedi, sóıtti de Erkebulanǵa qarap:— Myna kisi seniń naǵashy jeńgeń bolady, Aty — Olga,— dep kúlimsiredi.

— Erkebulan uıala qyzaryp, naǵyz bir ózinen-ózi synyp ketetin shynyny ustaǵaly turǵandaı, jalpaq alaqandarymen Olganyń názik, uzyn saýsaqtaryn ázer ustady. Sirá, mundaı sulý qala áıelin birinshi ret kórgeni bolýy kerek, betine álsin-álsin jaýtańdaı qarap, ań-tań bop kúlimsireı beredi. Jigittiń qysylyp turǵan jaǵdaıyn sezgen Olga kúlip jiberdi.

— O, toba, toba,— dedi ol daýsy syńq-syńq etip.— Menen de adam qorqady eken ǵoı!..— Sóıtti de Erkebulanǵa ózimsine qarap, ashyq únmen:— Erkeshka, sen menen úrikpe, biz áli jaqsy dos bolamyz,— dedi.

— Búrkit jymıa ezý tartty.

— Túsindiń be, Erke, jeńgeńniń ne aıtyp turǵanyn? Sen odan qymsynba, o da ózińdeı qarapaıym jan.

Erkebulan ne derin bilmeı, áli tómen qarap tur... Búrkit sheshesine erip, budan jeti jyl buryn aqyrǵy ret osy naǵashy aýlyna kelgende, Erkebulan, rasynda, taı minip, qozy qaıyryp júrgen on eki-on úsh jasar bala edi. Jaqynda ǵana áke-sheshesi súzekten qaıtys bolyp, Erkebulan jetim qalǵan-dy. İnisiniń ornyna kóńil aıta kelgen sheshesi osy Erkebulandy ózimen birge ala ketýge qansha jalynyp surasa da, týǵan-týystary: «Bir bala bizge de kóptik etpeıdi, aǵaıyń bolyp baǵamyz-qaǵamyz, oqytamyz»,— dep, bermeı qalǵan. Aǵaıyn alarda jaqsy, bererge kelgende qoly sarań. Búrkit artynan Erkebulannyń oqymaı qalǵanyn, bir aýqatty jamaǵaıynnyń malyn baǵyp, kúnin kórip júrgenin estigen. Biraq Erkebulandy izdep kelip, óziniń qasyna alyp keter Búrkitte jaǵdaı bolmaǵan. Ózi oqyp júrdi. Al adam qataryna kire bastaǵannan beri bul jaqqa kelip turǵany osy. Bul joly da kele qoıatyn emes edi, bir jaǵynan, el-jurttyń áýenin bilgisi kelse, ekinshi jaǵynan, osy Erkebulan da oıynan shyqpaı qoıdy. Eger sharýasy nashar kórinse, ózimen birge qalaǵa alyp ketpek. Oqytpaq. Sóıtken Erkebulany qazir mine kóz qumaryn qandyrarlyqtaı jigit bolypty. Átteń, ne kerek, joqshylyqtan qutyla almaǵan sekildi, áıtpese osyndaı symbatty jigitke mynaý jyrtyq bórik, shekpen shapan, siri etik laıyq pa?

Búrkit endi oıyn bólip, Erkebulannan:

— Aýyldaryndaǵy ne qylǵan jıyn?—dep surady.— Qyz uzatyp jatqannan saýsyńdar ma?

Erkebulan kenet júdeı qaldy.

— Iá,— dedi ol daýsyn aqyryn shyǵaryp, qamyǵa sóılep. — Jabaǵy baıǵa Nurjamaldy toqaldyqqa bermek... Sonyń toıy ǵoı.

Jigit endi tipti qaıǵyra tústi. Budan ári ne derin bilmeı tómen qarap, etiginiń úshimen jerdi shuqylaı berdi.

Aqyn júregi sezgish keledi. Búrkit Erkebulannyń jaǵdaıyn birden túsindi.

— Sirá, bul toı saǵan unamaıtyn sekildi ǵoı?

— Biz Nurjamal ekeýimiz birimizdi-birimiz jaqsy kóretin edik. Qosylamyz dep ant ta ishken bolatynbyz... Endi, mine, kúshtiniń aty kúshti ǵoı, on jeti jasar Nurjamaldy alpystaǵy shalǵa toqalǵa bermek,— jigit kenet jerden basyn kóterip aldy. Ótkir kózinde jarq etip bir ushqyn paıda boldy.—Mundaı qorlyqqa kóngenshe, Nurjamal ekeýmizdiń ólgenimiz jaqsy edi...

Erkebulannyń kózinde endi yza jasy kerindi.

— Toqalǵa berýi qalaı?—dedi Olga Búrkitke jaýtańdaı kóz tastap,— osy ýaqytqa deıin qazaq arasynda kóp áıel alý sekildi jeksuryn ǵuryp joıylmaǵany ma?

Búrkittiń qabaǵy túıilip, ıyǵy salbyrap ketti.

Kenet Erkebulan basyn taǵy joǵary keterdi. Bul joly onyń júzinde bir senim sáýlesi paıda boldy.

— «Jan bergenge dán beredi» degen. Qudaı bizdi de bosqa jaratpaǵan eken,—dedi ol jadyraı.— Bizdiń baǵymyzǵa, Búrkit aǵa, óziń keldiń ǵoı, endi Nurjamal ekeýmizdiń juldyzymyz janatyn shyǵar. Solaı emes pe, Búrkit aǵa? Óziń arasha túsesiń ǵoı, á?—Jigit Búrkitke telmire qarap, asyǵa sóıleýde.— Siz aıtsańyz boldy. Jurttyń bári sizdi syılaıdy. «Nurjamaldy Erkebulanǵa ber» deseńiz, Býrabaı aqsaqaldyń ózi de sózińizdi jerge tastamaıdy...— Endi ol kúlimsireı bastady.— O, qudaı, kókten tilegenimdi jerden berdiń be, bizdiń baǵymyzǵa Búrkit aǵanyń ózi kelgenin qarashy!..

Búrkit ornynan sál qozǵalyp, aýyl jaqqa qarady.

— Býrabaı bıdiń ózi ne deıdi?

— Bárin shyǵaryp júrgen sol qaqbastyń ózi emes pe? Jabaǵy oǵan óziniń ataqty báıge kúreńin syıǵa tartpaq bolypty.

Olga Pavlovna shydaı almady.

— Qyzdy malǵa aıyrbastaǵandary ma? —dedi ol daýysy dirildeı shyǵyp.— Búrkit, bul ne degen sumdyq?!

Búrkit jaýap qaıyrǵan joq, faetonǵa otyrdy da, atshyǵa:

— Júrgizińiz attaryńyzdy!—dedi nalı sóılep.

Aýylǵa kire bergen kezde bulardyń qulaǵyna syńsı shyqqan bir qaıǵyly án estildi. Kóńilge muń, júrekke jara salardaı. Ándi aıtyp kele jatqan — qyz. Daýysy qońyrqaı, ádemi. Án kómeıinen emes, kókireginen shyqqandaı, bir túrli ókinishti, zarly. Armanyna jete almaı, orta jolda jalǵyz qalǵan adamnyń áni. Jolaýshylar «Bul án qaı jaqtan shyqty?» dep jan-jaqtaryna qaraǵansha bolǵan joq, qatarlasa tigilgen qos qońyr úıdiń ar jaǵynan qara lashyqtan shyǵyp, qasyndaǵy qońyr otaýǵa bettegen bir top qyz-kelinshek kórindi. Bári de baryn kıgen, ústerinde qyzyldy-jasyldy shapan, kamzol. Bastaryndaǵy taqıa, kámshat bóriktiń úkileri jelmen oınap bulań qaǵady, keýdelerindegi kúmis alqalary eńkeıip bara jatqan kún sáýlesimen shaǵylysyp jarq-jurq etedi. Aıaǵyn erkeleı attaǵan saıyn, bilekteı etip órgen uzyn burymyna taqqan sholpylary shyldyrlaı túsedi.

— Eń aldarynda — suńǵaq boıly, qos burymy tógile jerge túsken, oımaq aýyz, bota kóz, aq quba sulý qyz. Ústinde — qos etek aq kóılek, shetin altyn oqamen kómkergen qyzyl barqyt kamzol, beli qynalyp úzileıin dep turǵandaı. Basynda — kúmis teńgeli úkili taqıa. Janyndaǵy ózge qurby-qurdastaryna qaraǵanda edáýir boıshań. Uzyndaý kelgen appaq moınyna kógildir shaıy oramaldy úlbirete bos tarta salǵan. Bul — Nurjamal. Bir kórgen adam, álsin-álsin qaraı bergisi kelerdeı, ózi de sulý eken! Ózge qyzdarǵa qaraǵanda kóp qońyr qazdyń ortasyndaǵy aqqý tárizdi, boıy da bıik, túr-kelbeti de bóten. Móldiregen bota kózi jasqa toly, aqshyl júzi asa qaıǵyly. Óleń aıtyp kele jatqan osy Nurjamal.

Ol jańaǵy qońyr otaýdyń ishine kirdi de, kóp keshikpeı qaıta shyqty. Otaýdyń bosaǵasyn attap, esik erneýin qushaqtap, syzylǵan qońyr daýyspen qoshtasa syńsıdy.

Qosh aman bol, aǵaıyn, qosh aman bol,
Shekkeli tur bir sorlyń alysqa jol.
Basqa tústi, men bildim, bul jalǵannyń
Shattyǵynan eken ǵoı qaıǵysy mol...
Ata-anaǵa qyz sorly jasta bala,
Er jetken soń bar quny bes-aq qara...
Oınap-kúlip birge ósken zamandastar,
Saǵynǵanda joqtarsyń eske ala...

Qyz daýsynan býlyqqan jastyń solqyly estildi.

Aq otaýdan bir qartańdaý áıel shyǵyp, qyz tobynyń sońynan erip kele jatqan arbaǵa masaty qyzyl kilem ákep saldy. Arba ústi osyndaı túrli zatqa toly. Nurjamal toby endi kelesi úıge qaraı bettedi.

Baǵanadan beri osy toptan kezin almaı ań-tań bolyp otyrǵan Olga kenet:

— Búrkit, bul ne?— dedi.

— Uzatylǵan qyzdyń aýlymen qoshtasýy.— Búrkit aqyryn kúrsindi.— Qyz uzatylar aldynda úı-úıge kirip óleńmenen qoshtasady. Ár úı oǵan tıisti enshisin «jasaýyn» beredi. Bireý kórpe, bireý jastyq, bireý kilem. Árkim óziniń haline qaraı, biraq qyzdy bos shyǵarmaıdy...

— Qandaı tamasha dástúr!—dedi tolqyp ketken Olga Pavlovna..— Qandaı tamasha dástúr!—dedi ol qaıtalap.

Búrkit úndegen joq. «Dástúrdiń bári osyndaı tamasha bola berse jaraıdy ǵoı» degendeı, ol aqyryn júdeı ezý tartty da qoıdy.

Búrkittiń kóligi aýyldy syrttap, keń jaýyryn úlken alańnyń tor jaǵyna qaraı bettep kele jatqan-dy. Faeton búırekteý bólek turǵan úsh qońyr úıdi bókterleı burylǵanda, jańaǵy qyz toby kes-kestep kezdese ketti. Qos kúreń de toqtaı qaldy.

Syńsý da pyshaq keskendeı tyndy.

Faetonmen qatarlasa jelip kele jatqan Erkebulan atynan túsip, keıin shegindi. Kózinde yza men jas aralap, lám-mım dep til qatar emes. Basy tómen salbyrap ketken.

Olga Pavlovna qarama-qarsy kep toqtaı qalǵan qyz tobynyń aldynda turǵan Nurjamaldan kózin alar emes. Osynaý bir tómen qarap, úndemeı qatyp qalǵan dalanyń jas sulýy shynynda, Olga Pavlovnaǵa hor qyzyndaı asa kórkem bolyp kórindi.

Mundaı da sulý qyz bolady eken-aý!—dedi ol aqyryn kúbirleı tańdana, sóıtti de, sál keıinirek turǵan Erkebulanǵa buryldy. Olga Pavlovna jigittiń de symbatty, kórikti ekenin endi anyq ańǵardy — Bular bir-biri úshin jaratylǵan jandar eken!—dedi ol.— Ekeýiniń qosylýyna qolymyzdan kelgen járdemimizdi aıamaýymyz kerek.

Jat jolaýshylarǵa qur sybyrlaı amandasyp, úndemeı qalǵan qyz-kelinshek tobynan bir qara tory, oınaqy kózdi kerbez kelinshek sýyrylyp alǵa shyqty.

— Jolyńyz bolsyn, myrza, jolyńyz bolsyn,— dedi ol qolyn keýdesine ustap, basyn ıip sálemdesip.— Erkemniń baǵy janar, sizdeı qadirli aǵasy qasiretti toıynyń ústinen shyqty ǵoı.

— Aıtqanyńyz kelsin, qurbym,— dedi Búrkit te aǵa jolymen jastardy qurmetteı.— Nurjamaldyń qyzyǵyna bergen meniń de úlesim, alyńyzdar,— dep ol tos qaltasynan býmajnıgin shyǵardy da, sol qalpymen kelinshekke usyndy.

Kelinshektiń júzi jaınap ketti.

— Raqmet,— dedi ol qýana kúlimsirep, býmajnıkti alyp jatyp.

Baǵanadan beri tómen qarap, úndemeı turǵan Nurjamal basyn endi ǵana kóterdi. Arba ústindegi Búrkit ekenin boljap, aıaǵyn alǵa qaraı basa tústi de:

— Aǵataı, qutqara kórińiz!—dedi de, ármen qaraı sóıleı almaı, solqyldap jylap jiberdi.

Búrkittiń júzinde kenet bir asaý ushqyn paıda boldy.

— Nurjamaldyń úıi qaı jaqta edi, atyńyzdy solaı qaraı buryńyz,— dedi ol at aıdaýshyǵa,— sol úıge túsemiz.

Qyz-kelinshek dabyrlasa Nurjamaldyń úıin kórsetti.

Qos kúreń bastaryn jerge sala, kilt burylyp, keıin qaraı jele jóneldi.

Býrabaı aqsaqaldyń on eki qanat aq boz úıiniń janynda Búrkitti kútip turǵan top adam aqynnyń basqa úıge bettegenin kórip, bir-birine tańdana qarasyp, qarashaǵa qaraı ketip bara jatqan oqyǵan azamatty kekesin sózben túıreı, ishke qaraı kire berdi...

...Býrabaı aýlyna qońsy kelip qonǵan etikshi Ádilbek qarjas rýynan shyqqan kirme bolatyn. Orta jastan asyp ketken Ádilbektiń mańdaıyma bitkeni eki sıyr, bir túıe, on shaqty qoı-eshki. Eki sıyry — balalaryna aq qoı-eshkisi — jyldaǵy soǵymy, al úlek tuqymdas qara nary—jurtpen birge jaılaý, qystaýyna kóship-qonatyn kóligi. Bul maldardyń sút-maıy, jún-jurqasy shıetteı segiz balasy bar Ádilbektiń úıine juǵyn da bolmaıdy. Kómek berer erjetken uly joq. Balalarynyń eń tuńǵyshy Nurjamal, o da bıyl ǵana on jetige jetti.

Býrabaı aýyly orys poselkesindeı egin egip, baqsha salatyn aýyl emes, bar ónerleri mal baǵý. Al Ádilbekke kelsek, bunyń úı ishin asyraıtyn, bireýden kem, bireýden artyq kún kóreri — óziniń on saýsaǵynyń sheberligi. Ol kúz túse aýyl-aýyldy aralap etik tigedi. Sóıtip tapqan azyn-aýlaq qarajaty, qolyndaǵy azyraq malyna qosymsha járdem bolady. Áıtkenmen, qysqa jip kúrmeýge qaıdan kelsin, bir qora janǵa bir adamnyń tapqany jetpeı, Ádilbek joqshylyqtan bir qutyla almaı-aq qoıdy. Osy ıt joqshylyq ony kóp jaǵdaıda el jýandaryna kiriptar etetin. Bireýinen saýynǵa bıe alsa, bireýinen azǵantaı malyna shabylmaı qalǵan jerin suraıtyn. Mine, osyndaı qysqa qoldylyq Ádilbekti aýyl aqsaqaly Býrabaı bıdiń aıtqanyna kóndirdi. Búldirshindeı bolyp ósip kele jatqan jasóspirim Nurjamalyn azǵantaı mal úshin alpysqa kelgen, qısyq kóz, búkir shal Jabaǵyǵa áıel ústine bermek boldy.

Árıne, etikshi Ádilbek bul kelisimniń Nurjamalǵa obal ekenin jaqsy biledi. Biraq amal ne, ortada júrip qaıda ketpek, báıgi kúreń Býrabaı baıdyń kókeıin tesip barady. Onyń degbirinen qalaı qutylmaq? Kónbegen kúnde tabary ne? Aýyl aǵasy Býrabaı rızalyǵyn berse, ozbyr Jabaǵy qorǵansyz úıdiń kónbegenine qarar ma, jigit jınap, bir túnde Nurjamaldy tartyp áketýden de taıynar ma?

Qos kúreń jekken jolaýshylardyń óziniń úıine qaraı bettegenin, úı syrtynda dáret alyp otyrǵan Ádilbek anandaıdan-aq kórdi. Qapyl-qupyl jýynyp, sháınegin janyna kelgen bir qara domalaq balasyna berdi de, ózi qonaqtardy kútip alýǵa qarsy júrdi.

Kelgen adamdardyń kim ekenin bilgen etikshi máz-meıram bolyp qaldy. Ol kezde qazaq oqyrmandarynyń atyna el qanyq. Ásirese Búrkit tárizdi aqyn uldarynyń ataǵy jer jarady. Bul kelgen Búrkittiń ózi ekenin bilip, Ádilbek janyn qoıarǵa jer tappady. Osy bir el arasyna áıgili bola bastaǵan jas daryn Nurjamaldyń toıyna kelinshegimen ekeýi ádeıilep kelgendeı, qandaı qurmet kórsetýdi bilmeı báıek boldy. Tórge kórpe tóselip, arnalyp qazan asyldy.

...Búrkitter jýynyp-shaıynyp, kıimderin tazalap, ózderin jeńge keltirgenshe, ekindi de taıandy. Sóıtkenderinshe, býy burqyraǵan sary samaýryn da úıge kirgizildi.

Ádilbektiń bes qanat kıiz úıi. Úı degen aty. Qaraqurymdanyp tozǵan tesik-tesik túndikten syrttaǵy jaryq úrker juldyzyndaı byjynap kórinedi. Úı ishinde bálendeı kózge túser zat joq, eski bir-eki tús kıiz, tozyǵy jetken alasha, syry túse bastaǵan oıý salǵan kebeje, aq qańyltyr sandyq... Tek oń jaq buryshta ádemilenip jınalǵan jupyny ǵana júk. Sirá Nurjamaldyń jasaýy bolýy kerek, ishinde eki-úsh tysty qus jastyq, qyzyl sáten syrǵan kórpe, oıý salǵan qara tekemet.

Bala-shaǵanyń bári syrtqa qýylyp, úı ishinde jerge jaıylǵan keń toqyma dastarqandy qorshalaı on shaqty aýyl adamy otyr. Dastarqan ústinde barmaqtaı bolyp pisken qońyr baýyrsaqpen aralas qurt, irimshik tógilgen. Eki-úsh jerge maı qoıylǵan. Aýyl adamdarynyń arasynda ana joly Búrkit aýlyna túnegen Tákejan qart ta kórinedi. Aýyly bul aradan shalǵaı bolǵanmen de, qarǵa tamyrlas qazaq emes pe, sharýasy bolyp, álde aǵaıyn qýyp kelgendeı túri bar.

Tórde, qonaqqa degen eń syıly jerde — Búrkit. Janynda Olga joq. Ol kelisimen-aq, qyz-kelinshektermen tanysyp ta úlgergen. Qazir solarmen birge bóten úıde. Jurtqa shaı quıyp otyrǵan — aq sary kelgen kelbetti áıel. Bul — Nurjamaldyń anasy. Bir kezde kórikti adam bolǵany áli de kóz tartarlyq óńinen baıqalady. Sóıtse de, dúnıe qıyndyǵyn az kórmegeni de sezilip tur. Múbarek júzin ájim basqan. Úı ishindegiler toı-dýmanǵa jınalǵan aýyldyń bos belbeý, ken, balaq erikkenderi emes, jaman shapan, jyrtyq etik kedeıler. Sózderi de toǵyshar, qarny toq myrzalardyń sózindeı jaqsy at, júırik tazy, alǵyr búrkit jaıynda emes, kúndelikti kún kórý, keńes ókimetinen ózderiniń kúter tilekteri týraly.

Baǵanadan beri óziniń oıyndaǵy múddesin aıtýǵa qısynyn taba almaı otyrǵan Búrkit bir sózdiń reti kelip qalǵan sátte Ádilbekke qaraı buryla túsip:

— Ádeke,— dedi sypaıy únmen, — kelgeli tyńdap otyrmyn, teńdik týraly sóılegende bárilerińiz de baýyr jaza arshyndaısyzdar. Al sol teńdikti óz balalaryńyzǵa nege qımaısyzdar? Siz ǵoı, ýyljyǵan bul turpatyńyzdy eki áıeli bar alpystaǵy Jabaǵyǵa bermeksiz. Bunyńyz durys pa? Álde qyz balany malǵa satýǵa bolmaıdy degen keńes ókimetiniń zańyn bilmeısiz be? Bilmeseńiz, men sizge estirteıin, mundaı zań bar.

Búrkit úıine qaraı burylǵannan: «Bular meniń úıimmen ne izdep kele jatyr?» dep baǵanadan beri kúpti bolyp otyrǵan Ádilbek endi qadirli qonaǵynyń bir syryna túsingendeı boldy. «Basy aýyrmaǵannyń qudaıda ne sharýasy bar. Qaıdan bilsin, meni qarshadaı balasyn ózimdeı shalǵa jetiskennen berip otyr deı me eken bul beıbaq!»— dep Ádilbek ishteı renjip qaldy. Sol renjýdiń qarqynymenen:

— Jurttyń bári «zań, zań» deıdi,— dedi shaıdy bir urttap sál qabaǵyn túıip.— Sol zańdaryń qaıda? Múmkin, qalańda ondaı zań júretin shyǵar. Al bizde...— Ol aýyr kúrsindi.— Býrabaı sekildi maldylardyń zańy júredi... Kóńiline unasań — saýynyn beredi, qytyǵyna tıseń — ashtan óltiredi, óıtkeni jer de, sý da sonyki...

Bujyr bet, seldir eshki saqaldy Shalabaı degen shal Ádilbektiń sózin unatpaǵan, úı ıesine ala kózimen bir qarady da:

— Artyq sóılep, qudaıǵa kúnáqar bolma, Ádilbek,— dedi kesesin jerge qoıa túsip,— osy aýyldyń azyp-tozyp, joq bolyp ketpeı otyrǵany da sol Býrabaıdyń arqasy emes pe. Ol baıǵus Janǵabyldyń qara shańyraǵyna ıe bolyp, aǵaıynynyń qamyn jep otyrǵan joq pa? Bile bilseń shynjyr balaq, shubar tós Jabaǵymen jaqyn bolǵaly turǵanyń da sonyń kómegi. Óz basym jamandaı almaımyn Býrabaıdy, úı tigip, tútin tútegenim sonyń arqasy... Kómegin eshkimnen Býrabaı aıaǵan emes.

Búrkit kelgeli úndemeı otyrǵan Tákejan qart aldyndaǵy kesesin sál keıin syrǵytyp qoıdy da, Shalabaıǵa alǵyr qyrandaı túıile bir kóz tastap:

— Zatym Jańǵabyl dep ıegiń qyshyp otyr ǵoı, Shalabaı,— dedi ol mysqyldaı kúlip,— áıtpese álgi sóz qara qasqa kedeı seniń aıtatyn sóziń be? Kórip otyrǵan qyzyǵym Býrabaıdyń arqasy deısiń. Býrabaı saǵan jumaq ornatyp bergendeı tasısyń... — Tákejan endi sharshaǵan adamdaı qaıǵyra sóıledi.— Jaraıdy, Býrabaı sen aıtqanda jomart-aq bolsyn. Al sol jomarttyq oǵan qaıdan keldi? Osynaý ıen dalany jaılap jatqan qos-qos jylqynyń arqasynda bolar. Biraq Býrabaı myrza sol qaptaǵan malyn ózi eń bolmasa bir kún baǵyp kórdi me eken?

Shalabaıdyń shegir kózi shapyrashtana qaldy.

— E, ondaǵan malshysy turǵanda Býrabaı mal baǵyp jyndanyp ketti deısiń be,— dedi ol, Tákejannyń ne aıtqaly kele jatqanyn túsinbeı, abaılamaı sóılep.

Tákejan qart Shalabaıǵa endi óz oıyn jaılap túsindire bastady.

— Árıne, solaı. Malyńdy bótender baǵyp, ósirip jatsa, kúnge kúıip, sýyqqa tońyp ne sharýań bar. Al sol maldy ósiretinder ne qyzyq kórip júr? Qur joqshylyqqa shyrmalýda. Qyzyqtyń bári Býrabaılarda. Joq, Shalabaı, bunyń bári durys emes. Bizge budan táýir ómir kerek.— Tákejan tórde otyrǵan Búrkitke buryldy. — Osy jasqa kelgenshe men dúnıeden az mehnat kórgen joqpyn, Búrkit shyraǵym,— dedi ol aqyryn úhlep,— sondyqtan da bolar, kúnnen-kúnge kóz nurym kemı bastady. Biraq táńirden tilegim, biz kórmegen qyzyqty, jastar, sender kórse eken deımin.

Búrkit jurt qadirleıtin aqsaqaldyń sózin ile ala jóneldi.

— Ondaı tilekti siz tileısiz ǵoı, Táke, biraq jurttyń bári sizdeı oılaı ma?— Ol kóziniń qyryn Ádilbekke aýdardy,— Búgin, mine, osy aýylda toı bolyp jatyr. Jastar da, káriler de máz-meıram, biraq sol toıǵa ózgeden góri qýanýǵa tıisti Nurjamaldyń eki kózi jasta, kóńili qaıǵyda... Albyrt jastyń súıeri de, kúıeri de basqa adam ekenin kim oılap otyr?..

Ádilbek ózine arnalǵan sóz salmaǵyn ańǵarmaı qalǵan joq, Búrkit oıyna ábden túsinip otyr. Sóıtse de, birden jaýap bere qoımady, shaıyn bir-eki urttap, aldynda jatqan qurttyń shetinen bappen tistedi de, kesesin oń qolyna ustaǵan qalpynda:

— Qurbyń qamyn oılaǵanyna kóp raqmet, Búrkit qalqam,— dedi,— eger azamat bitkenniń bári ózińdeı bola berse, biz de búıtip joqshylyqta shyrmalyp otyrmas edik qoı... Átteń ne kerek, kóńil júırik pe, kók dónen júırik pe, aqyl — aıtýǵa jeńil, oryndaýǵa aýyr...— Endi ol júdeı kúldi.— Árıne, sen ákeń Kúntýar sekildi qarapaıym adam emessiń. Sen oqyǵan azamatsyń aqynsyń. Sen bizden góri jazyqsyz jannyń kóz jasyn da tezirek kóresiń, qurbyńnyń zaryn da tezirek estısiń, biraq bizdiń ómirimizden ne bilesiń?— Kenet Ádilbek Búrkitke tesile qarady.— Ákeń kórgen joqshylyqty, ákeń kórgen qıyndyqty sen kórdiń be? Árıne, kórgen joqsyń. Sondyqtan da elińniń, jurtyńnyń halin bilmegendikten ǵana baryp bótenge aıyp taǵasyń.

Ádilbek sál úndemeı qaldy da, kesedegi shaıyn birer urttap:

— Sen jańa meniń Nurjamalym týraly sóz qozǵadyń,— dedi ol Búrkitke qaıta burylyp,— bunyń árıne, qurbyńa janyńnyń ashyǵandyǵy. Al sonda óz balama meniń janym ashymaıdy dep oılaısyń ba?

— Janyńyz ashysa, qalaı onyń kóz jasyna qaramaı otyrsyz?

— Kóz jasy jer astynan shyqqan bulaq emes, búgin aqsa, erteń qurǵaıdy, qudaı tek qolyna qonǵan baq qusynan aıyrmasyn,— dedi Ádilbek.— Sen Nurjamaldyń búgingi qaıǵysyn kórip aıaısyń, al men erteńin oılap qýanamyn. Endi meniń tuńǵyshym kedeı áke-sheshesi tárizdi joqshylyqtyń aýyr azabynda bolmaıdy, ústinde úıi, aldynda asy bolady. Biz buǵan shúkirshilik etemiz...

Úı ishi ún-túnsiz, bir adam Ádilbektiń sózin bóler emes, bári qalyń oıǵa ketkendeı, qoldaryndaǵy keselerinen bastaryn almaı, ystyq shaıdy asyqpaı urttap pys-pys etedi.

— Siz shúkirshilik etesiz, Ábeke,— dedi Búrkit daýysy dirildeı shyǵyp,— biraq ondaı ómirge Nurjamal shúkirshilik eter me, sony nege suramaısyz?

Ádilbek jaýap qaıyrmady, aıypty jandaı tómen qarap shaıyn urttaı berdi. Dál osy kezde shaı quıyp otyrǵan Nurjamaldyń sheshesiniń kenet solqyldap jylaǵan daýysy estildi.

Eshkim oǵan qoı demedi, ana qaıǵysyna túsingendeı, ózara úfleı bastady. Áldekimniń:

— Ýa, ıt joqshylyq!—degen kúızelgen úni shyqty.

— Týǵan balasyn malǵa satý ońaı bolyp pa...

— Teńi bolsa eken-aý...

— Qaıtsin bıshara, ana ǵoı...

Búrkittiń júregi ýdaı ashyp áketip barady. Nurjamalǵa degen aıanysh, aǵalyq, adamdyq sezim, osynaý joqshylyqtyń shyrmaýynan shyǵa almaı dalbasalap otyrǵan jandarǵa degen kúıinishke, qasiretke aınalýǵa taıaý... Ol dál osy sátte Nurjamaldyń áke-sheshesiniń qınalýy arqyly, búkil eliniń qandaı jaǵdaıda ekenin ańǵarǵandaı. Biraq bunyń bári Búrkitke áli de kómeski, túsiniksiz... «Qazaq, ult, avtonomıa» degen óziniń murattarymen Nurjamaldyń baqytsyz mahabbatyn, Ádilbektiń óz balasyn ózi malǵa aıyrbastaýǵa májbúr bolǵan halin baılanystyra almaı, ishteı alaı-túleı.

— Já, qatyn, boldy, jasyńdy súrt,— dedi kenet Ádilbek daýysyn sál kóterip. — Búrkitjan seni jylataıyn dep aıtqan joq álgi sózdi, qurbysyna jany ashyǵandyqtan aıtyp otyr. Nurjamalǵa qıanat ekenin ózimiz de bilmeımiz be, toı ústinde nesine bozdaı qaldyń...

— Keshirińiz, apa,— dedi Búrkit tolqı sóılep,— jańa jolaı Nurjamal men Erkebulandy kórip edik. Shydaı almadym.

— Qalqam-aý, sen Nurjamaldy bir-aq ret kórdiń ǵoı,— dedi ana óksigin basa almaı,— al men... Nurjamaldyń jaıyn menen artyq bilemin deısiń be?...

Ana jasqa býlyǵyp, sózin aıta almaı, tyna qaldy... Ózgelerde de ún joq.

— Nurjamaldan bóten bizdiń úıde... áli de jeti bala bar... Eń úlkeni on altyǵa shyǵady... Bárin de adam etý kerek... Bárine de kıim, tamaq kerek...

Jurtta taǵy da ún joq.

Ana taǵy da jylap sóıledi.

— Nurjamalym arqasynda, bireý bolsa da sıyryma sıyr qosyldy. Keler jyly qashatyn bir-eki torpaq keldi. Jastar «qurysyn qalyn mal» deıdi, al men qurysyn búıtken ómir deımin...

Shıetteı jas balalardy qaıtsem adam qylamyn, qaıtsem solardyń qarny ashqanyn kórmeımin, dep jol tabalamaı jantalasqan sorly ana! On saýsaǵynyń ózgesin saý alyp qalý úshin, bireýin qımaq! Ózegi órtenip tursa da qalǵan jeti balany jylatpaımyn dep Nurjamalyn qurbandyqqa shalmaq!

Búrkit ne derin bilmeı tómen qarap, dastarqannyń shetin ýqalaı berdi.

Ana kezinen parlaǵan jasyn tyıa almaı, kenet úıden ata jóneldi.

Úıdegi adamdar burynǵysynan da túnere tústi. «Tek osynyń bárine sen aıyptysyń» degendeı Shalabaı ǵana Búrkitke eki kózi shapyrashtana tesile qarady...

Áli lám-mım degen jan joq.

— Bıyl shópterin shyǵymdy eken,— dedi Búrkit ne derin bilmeı, jurttyń kóńilin bóten jaqqa aýdarmaq bop.

Otyrǵandarda taǵy da ún joq.

Búrkit qaıtadan oı teńizine súńgı jóneldi. «Azdaǵan kún kórisi bar Ádilbektiń kúıi mynaý, al taqyr kedeılerdiń jaıy qandaı? Biz bolsaq ult, jeke avtonomıa deımiz, al myna bısharalar qalaı kún kóremiz dep sharq urýda... Áli bireýi jeke el bolaıyq dep tilek aıtqan joq. Bárinde qaıtsek joqshylyqtan qutylamyz degen kókeıkesti arman... Qazaq halqynyń tegis hali osyndaı ma? Osyndaı tarshylyqta bizdiń: «Qazaǵym, elim, ult bol, jurt bol!» degen uranymyz tońyp sekirgendik emes, toıyp sekirgendik sekildi-aý, sirá...»

Búrkittiń oıyn Tákejan qart bólip jiberdi.

— Ie, shyraǵym, bıyl shóp bitik, biraq odan kedeıge keler qandaı paıda bar? — dedi ol kesesin tóńkerip, — orýǵa jaraıtyn shuraıly jerdiń bári áli baı-manaptardyń qolynda.

Tákejannyń sózin esikke taıaý otyrǵan jyrtyq shekpendi, alpamsadaı jigit qostaı jóneldi.

— Tákeń durys aıtady,— dedi ol,— jerdiń shuraılysy da, qolaılysy da aýqattylardyń enshisi. — Ol dál bireýmen talasqaly turǵandaı dereý júginip aldy. — Al biraq únemi ondaı ádiletsizdik bola bermeıtin sekildi ǵoı. Jaqynda Tólebaı myrzanyń kiresimen qalaǵa baryp qaıtyp edim, bir jaqsy sybys estip keldim. Jurt arasynda baıdyń jerin kedeılerge bólip beredi eken degen sóz tarap ketipti.

— O, qudaı, bere kór! —dedi tórge taıaý otyrǵan bir sekpil bet shal, jaqsy habarǵa qýanyp ketip.

— Qaı malyńdy baǵasyń baıdyń jerin alǵanda? — dep Shalabaı jaqtyrmaı kúńk ete qaldy.

— Eı, Shalabaı, iritki salmaı tıysh otyr,— dedi qaladan habar ákelgen jańaǵy sary jigit. — Jaıatyn malym bolmasa, egin salamyn. Tek jer bersin de, onda kedeıdiń kúıi jóndeledi.

— O dóıt degen! — Shalabaı da shaptyǵa sóıledi. — Jer bersin-aq, sonda ne egesiń? Tuqymyń qaıda, soqań qaıda?

— Jer berse, qalǵanyn kórshiles orys zaımkesinen qaryzǵa alamyz. — Sary jigit tekke júginip almaǵan eken, eki kózi jaınap, qopań-qopań etedi. Qyzyp ketse Shalabaıdy bas salýdan da taıynar emes.

Sirá, jigittiń urda-jyqtaý sotqar minezi Shalabaıǵa da málim bolý kerek, báseńsı túsip, mińgirleı sóıledi:

— Qaıdam... Keńes ókimeti bárin beredi dep júrgende ólińnen de, jerińnen de birjolata aıyrylyp qalmasańdar ne etsin...

Búrkit myrs etip kúlip jiberdi. «Mynaý Shalabaı dál menen aýsaıshy... Biraq elim, jerim degen sózdi kim úıretti eken buǵan? Joq, joq, bul onyń sózi emes, kúnin kóre almaı júrip, el qamyn oılaý Shalabaıdyń nesin alǵan?»

— Eı, Shalabaı, sen qaı «jerimnen» aıyrylam dep qorqyp otyrsyń? — dedi ójet sary. — Álde biz bilmeıtin tyǵyp júrgen jeriń bar ma?..

Shalabaı taısalaqtaı bastady.

— Qaıdaǵy jer... Ásheıin, sózdiń reti kelgen soń aıtyp otyrmyn da. Ómir boıy mal baǵyp ósken qazaqqa egin egý qolaıly is emes degenim ǵoı...

— Óziń soqyr bolsań, bótendi de soqyr dep oılama, Shalabaı. Aıtyp otyrǵanyń bári qate,— dedi Tákejan,— qashanǵy bıelige kózińdi satyp qymyz iship, aǵaıynnyń ósek-aıańyna kirisip bos júre beresiń? Odań da egin egip, kún kórgeniń jaqsy emes pe? Ózgeni bilmeımin, kelesi jyldan bastap bizdiń aýyl osyny istemek.

— Men de solaı deımin. — Ójet sary sózge taǵy kirisip ketti. — Eger de meniń aıtqanyma ózge aǵaıyn-týǵan kónbese, bularmen qashanǵy qyrqysa berem, qatyn-balamdy jalǵyz sıyryma tıep alamyn da, Sarykólge bir-aq tartam.

— Asyqpa, Ábdirahman, Sarykólde de bos jatqan jer shamaly,— dedi Tákejan,— qoldan kelse jańa kúnińniń osy arada shyqqany jaqsy. Baqytyńdy eń aldymen óz jerińnen izde...

— Myna Shalabaı sekildiler izdetetin túri joq bolyp tur ǵoı.

— Ókimet zańy shyqsa, Shalabaı túgil, Býrabaı da qyńq ete almas,— dedi kúlip Tákejan. — Áli de bolsa, shydap baq, sen estigen qaýesetti men de estidim...

Búrkitti taǵy da oı basty. «Bulardyń qol sozǵany tek Keńes ókimeti eken ǵoı? Bulary qalaı? Rasymen rahat ómirdi bular tek Keńes ókimetinen ǵana kútetin sekildi. Sonda meniki qaı sergeldeń? Álde nadan halyq esh nársege túsinbeı, bosqa laǵýda ma? Al ózimniń ne túsingendeı jaıym bar? Gavrılov, Hasenderdiń men qurly aqyly bolmaǵany ma? Joq, joq, myna otyrǵandardyń tilegi qulqyn tamaqtyń qamynan shyqqan ǵana arman. Biz sekildi el qamyn oılaıtyn adal uldaryndaı ıdealdary joq,- Al Gavrılov, Hasen bolsa, olar osy otyrǵandar tobynyń joqtaýshylary...»

Osy kezde úıge bir bala jigit kirip keldi. Úlkenderge sálem berip bolǵannan keıin, Búrkitke qarap:

— Búrkit aǵa, sizdi Býrekeń úıi kútip otyr, orys jeńgeıdi ala kelsin dedi...

Úndemeı qalǵan Búrkitke Tákejan qart:

— Bar, shyraǵym. Astan úlkenimiz joq, qolyń bosasa kelersiń, myna jurtyń senimenen áli de sóıleskisi kelip otyr ǵoı.

— Jaqsy. Men kóp keshikpeı oralarmyn.

Búrkit dalaǵa shyqty. Kózine Olga kórinbegen soń, «jastarmen júrgen shyǵar» dep joramaldady da, bala jigitke erip, Býrabaıdyń úıine qaraı aıańdady.

...Bul kezde Olga aýyldyń shetindegi bir kedeı jesir áıeldiń úıinde otyrǵan-dy. Qasynda bir top qyz-kelinshek. İshinde Nurjamal da bar. Búrkit kelip ákesiniń úıine túskennen keıin, onyń kóńilinde de emis-emis dúdámal senim paıda bolǵan. Erkebulan men Búrkittiń apaly-inili adamdardyń balalary ekenin Nurjamal da jaqsy biledi. Búrkit sekildi ardaqty aqynnyń sózin el-jurty jerge tastamas degen de úmiti mol. «Árıne, Búrkit aǵa Erkebulanmen ekeýmizdiń taǵdyryńyzǵa shyn nıetimen aralasar bolsa, — deıdi ol ishinen,— onda sózi jerde qalmas. O, qudaı, Búrkit aǵanyń yqylasyn shyn aýdara kór». Osyndaı tilektegi Nurjamal táńirge jalbarynýda. Óıtkeni baǵana bir qaltarysta Erkebulan oǵan «Búrkit aǵa bar jaǵdaıdy biledi» degen. Sondyqtan da júzine sál reń kirgen. Áıtkenmen de kóńil kúpti, júrek qorqynyshty. «Qyzyl túlkige shúıilgen qara búrkitteı alystan ádeıi izdep kelgen kári Jabaǵy baı Nurjamaldy tyrnaǵynan bosata qoıar ma eken? Tym qandy balaq qaıyrymsyz deýshi edi...» Sonda da Nurjamal júrek qobaljýyn úmitke jeńdirip, syrtyna syr bergisi kelmeıdi. Qurby-qurdastyń, Býrabaı men Jabaǵynyń ańdytyp qoıǵan keıbir surqıa áıelderdiń kózin boıap, janyna batyp bara jatqan asa aýyr jara joqtaı, keıde kúlimsiregen, kúlgen bolady. Tek qyraǵy kóz, adam júreginiń tereń syryn ǵana túsine biler jan ǵana Nurjamaldyń bul qylyǵynyń bári aldamshy kórinis ekenin ańǵarar edi. Onyń sonaý bir qara sýdaı tuna qalǵan qaraqat kóziniń tuńǵıyǵynda taısalmas sheshimge kelgen bir ǵajap sezimin baıqar edi. Rasynda da, Nurjamal jurt kózine jaıbaraqat aldamshy qylyq kórsetkenmen de, ózi bir berik sheshimge bel býǵan edi. Birin-biri shyn júrekten súıgen eki jas, qoldarynan bóten eshteńe kelmese, tún jamyla qashpaq, bolyp ýádelesken-di. «Jabaǵyǵa qor bolǵansha, senimen birge ólgenim jaqsy. Qaıtseń de eki at taýyp, meni úrker shyǵa aýyldyń sol jaǵyndaǵy saıda kút. Tiri bolsam kelem»,— degen ol Erkebulanǵa tańerteń kúıeýler kele jatyr degendi estigende. Mine, osy bir ýáde oǵan qazir qaırat bergendeı. «Búrkit aǵanyń qolynan eshteńe kelmegen kúnde de, kári quzǵyn Jabaǵydan qutylar jolym bar» degen úmit, jas sulýǵa qyz-kelinshekterge kúle qarap, ishtegi syryn jasyra túsýine úlken kómek bolǵan. Mine, osy oı, osy tilek — Nurjamaldy bılegen kúsh. Al syrtqy jaıbaraqat beıne — ishtegi syrdy jasyrǵan qur perde.

Qyz-kelinshekter Olganyń qazaqsha sóılegenine qyzyǵyp, onyń ústindegi kıimine, qolyndaǵy redıkúl — sýmka, júzik monshaqtaryn tańsyq kórip, qoldarymen ustap, áldeneni surap, bosatar emes. Olga da buryn qaladaǵy qazaq jataqtarynyń qyzdarymen bolmasa, aýyl qyzdarymen mundaı jaqyn tanysyp kórmegen-di. Sondyqtan da bularmen shúıirkelesip sóıleskenine máz. Ákeı-úkeı bolyp ketkeninshe asyǵady.

Qyzdar osylaı óz ara kúlise sóılesip otyrǵandarynda, bulardyń ústine bir top jigit kirdi. Endi úı ishi oıyn-qaljyńǵa, ázilge toldy. İshterinde Erkebulan da bar. Bunyń da túri baǵanaǵydaı emes, ashylaıyn depti. Biraq ózge jigitterdeı basa kóktep tórge shyǵyp, qyzdarmen aralasa otyryp, aýyl jigitteriniń ádetine sap erkinsı qoımady. Kóziniń astymen Nurjamalǵa urlana birer qarady da, ún-túnsiz bosaǵada turdy da qaldy. Tek júzinde baǵanaǵydaı aýyr qaıǵy bulty kórinbeıdi. Birdemege sengen, birdemeden úmittengen adamdaı sál jymıa kúlgendeı de bolady.

Erkebulannyń esik jaqta turyp qalǵanyn kórgen qyzdar qastaryndaǵy jigitterdi tastaı berip, ony joǵary qaraı súıreı jóneldi. Tartynǵanyna qaramastan, tórge aparyp otyrǵyzdy. Baǵanaǵy Búrkitke «jol bolsyn» aıtqan kerbez kelinshek qaıtadan atyp turyp, irgede súıeýli turǵan úıeńkiden shapqan kónetoz dombyrany alyp, Erkebulanǵa ustata berdi de:

— Qane, ánshi qaınym, shyrqatyp jiber,— dedi. Sirá, Erkebulan ándi jaqsy aıtatyn bolýy kerek, ózge qyz-kelinshekter de shýlaı ótine bastady.

— «Qulagerdi», Erke...

— Joq, «Shapıbaı-aýdy» aıt...

— Shyrqatyp jiberseıshi báldenbeı...

Erkebulan dombyranyń bosap ketken qulaǵyn birer burady da, qaıtadan kerbez kelinshektiń qolyna ustata berdi.

— Zaýqym bolmaı otyr, jeńgetaı, meni búgin qınamaı-aq qoıyńyz.

— Zaýqyń bolmasa da aıt,— dedi kerbez kelinshek.—

Nurjamaldyń toıynda aıtpaǵan óleńińdi qaıda aıtasyń?

— Iá, báse deseıshi?! Búgin aıtylmaǵan óleń adyra qalsyn!

Erkebulannyń qabaǵy sál kirtıe qaldy. «Bularǵa án kerek, oıyn kerek. Al meniń qazir óleń aıtarlyq qandaı jaǵdaıym bar? İshińdi ýdaı jalap bara jatqan arman...»

Erkebulannyń jaǵdaıyn tek Nurjamal ǵana tolyq sezip otyr. «Eńirep jylaǵaly otyrǵan Erkebulanǵa bular óleń aıt deıdi. Shirkin-aı, óz bastarynda joq qaıǵyny ózge túsine alar ma... Joq, joq, olaı emes. Qurby-zamandastary Erkebulan ekeýimizdiń aramyzdy jaqsy biledi. Qazir óleń aıt dese, qaıǵysyn ánmen jýsyn deıtin shyǵar. Ie, ıe, solaı. Qansha qıyn bolsa da, ózgege syr bermeý kerek. Bizdiń oıymyzdy bular sezbeýi tıis».

Osyndaı sheshimge kelgen Nurjamal endi Erkebulanǵa kúlimsireı qarady.

— Bir-eki aýyz án salyp jibergenge neń ketedi, Erke,— dedi ol bota kózin jarq etkizip jigitke qadap.— Basymyz budan bylaı mundaı qosyla bere me, joq pa...

Erkebulan amalsyz dombyrany qaıta aldy. Bir-eki shertip Nurjamalǵa buryldy.

— Neni aıtaıyn?

Nurjamal jaýap bergenshe ózge qyz-kelinshekter taǵy shýlap qoıa berdi.

— «Syrymbetti».

— «Janbotany».

— «Láılim-shyraqty».

Nurjamal ózine telmire qaraǵan Erkebulannyń kózindegi qasiretti, qınalýdy anyq kórse de, aqjarqyn júzben syńqyldaı kúlip:

— Qaıǵy men yzaǵa onysyz da kem emespiz ǵoı, Erke, kóńil shirkin jabyǵa bermesin, bir qaljyń, kúldirgi án aıtshy,— dedi.

Erkebulan taǵy da sál tomsara qaldy. «Beý, Nurjamal, qazir meniń kúldirgi án aıtatyn qandaı halim bar? Bunyń — júdegen kóńildi qınaý ústine qınaý ǵoı»! Degenmen, ol qyz kóz qarasynan «kóter ıyǵyńdy, berilme qaıǵyǵa» degen ısharatty uqty. Ózge ańǵarmaǵan, tek ózine ǵana arnalǵan osynaý bir «únsiz sózden» jigit kóterilip qaldy. Endi ol ushar aldynda qomdanǵan bala qyrandaı sál kóterilip aldy da, kózin kúlimdete, zor qońyr daýyspen qaljyń sózdi «Aq qýraı» ánin shyrqata jóneldi.

Aı, aq qýraı, qyzyl qýraı, qýraı, qýraı,
Qudaı-aý, qyzdy aýylǵa qylǵyr sybaı.
Ákesin ala jazdaı aýrý etip,
Sheshesin estimeıtin sańyraý qylǵaı.

Qaıyrmasyna kelgende Erkebulan burynǵysynan da ekilene janyp ketti. Dombyrany sabalaı uryp, qutyrta qaqty.

Dombyram basy bal qýraı,
Basyna qonǵan boz torǵaı,
Qalampyrly nasybaı,
Nasybaıdy atpasam,
Aýyrady basym-aı!

Qyz-bozbala máz-meıram, qyran kúlki... Keıbireýleriniń qoshamettegen, kótermelegen aıqaılary da shyǵyp jatyr.

— Aıt degen de!

— Soq, soǵa tús!

— Jaraısyń, jigitim!..

Nurjamal tomsara ezý tartady. Jaıshylyqta qaljyńdap aıtatyn osynaý bir óleńniń qazir Erkebulanǵa qanshalyq qıynǵa túsip otyrǵanyn ol jaqsy sezinedi. «Jigit bolsań osyndaı bol. Baýry jara, kóńili nala, al óleń aıtqan túrine qarasań bir tórt qubylasy saı, eshbir qaıǵy-ýaıymy joq jandaı. Qasiret ústinde ózin-ózi bulaı ustaý da erlik. Rızamyn, Erkejanym!» Al Erkebulan bolsa basyna tóngen qara bultty da, aldynda bulardy kútken qaýip-qaterdi de umytqandaı. Ádemi daýysyn quıqyljyta túsip, ár sózdi nashyna keltire, qýaqylana, kúlimsireı, taǵy da shyrqaı jóneldi.

Qar jaýsa qara jerge qaq turmaıdy.
Jigitke sulý qyzdar taptyrmaıdy.
Syrtynan qyzdy aýyldyń án shyrqasam,
Tyrjyńdap kempir men shal jaqtyrmaıdy.
Dombyram basy bal qýraı,
Basyna qonar boz torǵaı...

Olga ań-tań. Osynaý bir tamasha ádemi daýysty, shattyqqa bólengen, quıqyljyǵan ándi aýzynan sýy qurı tyńdaǵan saıyn, osydan bir-eki saǵat buryn ómirden kúder úzgendeı qaıǵyly Erkebulan men Nurjamaldyń kenet osynshama ózgergenderine túsine almaı, tań qalýda. Rasynda da sulý án eriksiz eritip áketti me, eki jastyń qazirgi túrleri bulttan shyqqan kún sekildi, sáýleli, qýanyshty edi. «Men áli bul halyqtyń eshteńesin de bilmeıdi ekenmin,— deıdi Olga ishinen,— maǵan minezderi de, salttary da jumbaq. Adamdarynyń qylyqtary ózderiniń kóz jetpes keń dalasyndaı san qıly, san syrly. Búrkit te, osylardaı ma? Árıne. Ol halqynyń shyn uly, halqynyń bólek týýy múmkin emes. Joq, joq, qaıtken kúnde de men bulardy tereń bilýge tıistimin. Nege «bulardy?» «Bular» emes qoı endi maǵan osynda otyrǵandar. Bul otyrǵandar — Búrkittiń qandaı jaqyndary bolsa, meniń de sondaı jaqyndarym. Meniń de apa-sińlim, ini-aǵalarym».

Nurjamal keıin ózderine jany ashyp qınalyp otyrǵan Olgaǵa búgin túnde Erkebulan ekeýi qashpaq ekenin aıtqanda ǵana ol bulardyń qazirgi qylyǵy tek kóz boıaý ekenin túsindi.

Bala jasynan adaldyqty, mahabbatty, dostyqty, shyndyqty ıdeal sanap tárbıelengen Olga eki jastyń bul sheshimin durys, erlik sheshim dep uqty. Odan bir úlken romantıkalyq qupıa syr taýyp, ózi de osy eki jastyń qashýyna járdem bermek boldy. Jalǵyz-aq Búrkit aqsaqaldarmen ábden sóılesip bitkenshe sabyr etýlerin surady. Jas áıelge kele jatqan keshtiń qalǵany bir tamasha, adamnyń turaqtylyǵy men batyrlyǵy báıgige túsetin syn saǵatyna aınaldy. Eki jastyń syryna ortaq Olga osy mınýttan bastap ózin de aldaǵy qorqynyshty ǵajaıyp iske jaýapty sanady. Sondyqtan da oılamaǵan jerden bas qosqan qyz-kelinshek, boz-balalardyń osynaý bir tamasha oıyn-kúlkisine kúpti júregi dúrsil qaǵa, ózi de qosylyp ketti.

Endi osy kishkentaı jıyn ústi-ústine qyza tústi. Án shyqqan jerge jurttyń tez jınalatyn ádeti, áne-mine degenshe qarasha úıge qyz-bozbala lyq toldy, naǵyz saýyq keshine aınaldy.

Bul kezde Búrkit Býrabaı bıdiń on eki qanat qonaq úıinde bolatyn. İńir áleti jaqyndap kele jatqan shaq. Qara kóleńke, tún áli túse qoımaǵan. Asyl jıhaz, dúnıege tolǵan osy aq ordada túkti kilemge tóselgen shaıy kórpe ústinde, aq mamyq jastyqtardy shyntaqtaı on shaqty kisi otyr. Bular — osy tóńirektiń «ıgi jaqsylary». Mes qaryn, maımyl tumsyq, qaba saqal ylǵı baılar. Sol jaqta — tórt qabat jibek kórpe ústinde aq saqaly beline túsken, uzyn boıly, taramys sary, beti jańbyr tımegen taqyrdaı aıqysh-uıqysh ájim basqan Býrabaı bıdiń ózi. Odan joǵaryraq — naǵyz bir tezek toltyryp turǵyzyp qoıǵan nán qara qaptaı, jýan qaryn, qara bujyr «kúıeý bala» Jabaǵy baı. Túsi kisi óltirgen adamdaı yzbarly, sýyq. Betiniń ár bujyrynda bir-bir ázireıilden otyrǵandaı. Kisige qaraǵanda qandy kózi qazir seni bas salǵaly turǵan ashýly ash qasqyrdyń kózindeı raqymsyz, doly. Odan joǵaryraq dál tórde — jerge tasbaqadaı jabysa qalǵan osy bolystyń ıshany Rahymbaı molla. Onyń sol jaǵynda— Búrkit. Bulardan tómen — basqa baılar. Árqaısysy — keýdesine nan pisken, bir-bir aýyldyń qojasy, el aǵasy. Esikke taıaý — qyzyl shyraıly, tyǵyrshyqtaı top-tolyq Býrabaı bıdiń byltyr ǵana alǵan jas toqaly. Basynda — merýert shytyra taqqan appaq kımeshek. Jumyr aq bileginde — aq kúmisten qaqtaǵan som bilezik, byrtıǵan myqyr saýsaqtary tolǵan ústine jaqut gaýhar ornatqan saqına, júzik... Qonaqtarǵa uıala qaraǵan bop, bókseli jas toqal sary qymyzdy sapyra túsedi.

Sary qazy salynǵan salqyn qymyz shekelerine shyǵyp, balbyraı qyzyp alǵan jýan qaryndar yrs-yrs kúledi, birdemeni aıtsa bári de daýryǵa, qoshametteı jóneledi. Dastarqan ústi tolǵan taǵam. Qansha jese de, toımaıtyn kileń mes qaryndar dastarqandaǵy qazy-qarta, týralǵan jal-jaıaǵa qoldaryn sozǵanda, naǵyz bir ólimtikti julqylaǵan qara quzǵyndar tárizdi, kesek-kesek etti aýyzdaryna tyǵyp, urttaryn toltyra bylsh-bylsh shaınaıdy. Otyrǵan otyrystary, jan-jaqtaryna tastan raqymsyz kózqarastary toı úshin emes, bireýdiń qanyn ishkeli jınalǵan jalmaýyzdar tárizdi. Ústerinde de san túrli kıim. Zerli shapan, túlki ishik, barqyt kamzol. Belderinde — altyn jalatqan kúmis kise, on qulash torǵyn belbeý. Buttarynda — qyzyl kók shı barqyt, jasyl shuǵa keń balaq shalbarlar.

Jańa ǵana kedeılermen sóılesken sózi esinen shyqpaı, qabaǵy salbyrap otyrǵan Búrkittiń kózi bir kezde osy san tústi shalbarlarǵa túsip ketti. Oǵan endi osy otyrǵandar adam emes, kileń shalbar bolyp kórindi. Bas joq, kóz joq, kileń túkti baltyr, býra san qyzyl, kók, jasyl shalbarlar. Búrkit bir sátte bul elesti keıin qýyp, janyndaǵylardyń bárine qarap edi, oǵan kenet úıde otyrǵandar ańǵa uqsaı jóneldi. Aqyn óz oıyna ózi myrs etti, dál osy mınýtte onyń aýzyna ózinen-ózi eki shýmaq óleń keldi. Búrkit aqyryn ǵana ernin kúbirletip, álgi óleńdi taqpaqtaı bastady.

Kók shalbar, qyzyl shalbar, shalbar, shalbar.
Adam ba, álde ań ba, netken jandar!
Mynaý — qoı, áni — dońyz, mynaý— qasqyr,
Qara aıý, pushyq maımyl, túlki zańǵar!
Jınalǵan kóp quzǵyndaı sasyq qanǵa
Bári de úńilipti dastarqanǵa...
Iapyrmaı, turǵandaı ǵoı ajal tónip
Bir beıbaq, jazyǵy joq sorly janǵa...

Búrkit óz oıynan ózi selk ete qaldy. Rasynda da, myna jınalǵan «ıgi jaqsylar» oǵan Nurjamaldyń janyn alǵaly kelgen ázireıildeı kórinip ketti.

Dál osy sátte, qymyzǵa lyqyldap toıǵan Jabaǵy baı búkil úıdi basyna kótere bir kekirip aldy da:

— Ázirge Keńes ókimetine bizdiń ókpemiz joq,— dedi Búrkitke burylyp. —Astanamyz bul aradan alys. Al Máskeý bolsa ıt ólgen jerde. Bar bılik bar úkimet óz qolymyzda. Aýylnaıdyń móri myna Buzaýbekte. — Jabaǵy tómen sapta otyrǵan shıqan bet, aq sary pushyq jigitti qolymen nusqap kórsetti,— al bul — meniń týǵan jıenim.

Ańqaýlyǵy ma, aqymaqtyǵy ma, Jabaǵy «bárin ózim bıleımin» degendi jurtqa bildirgisi kelgendeı. Sondyqtan da aýylnaıdyń óziniń jaqyny ekenin jasyrmaı maqtana soǵyp otyr.

Osy kezde úıge bir jas jigit sary jez legen men aq bolyskeı quman ákep, jurtty jaǵalaı qoldaryna sý quıa bastady.

Jigit shyǵyp ketkennen keıin Rahymbaı ıshan aq oramalmen qolyn súrtip bolyp, maldasyn qura otyryp, qolyna táspisin aldy da, syrtyldata qaǵa jóneldi. Toqal bóksesin bultyńdata qımyldap, dastarqan ústine tabaq qoıatyn oryn yńǵaılady da, úıden shyǵyp ketti.

— Jabaǵy baı «ázirge Keńes ókimetine ókpem joq deıdi»,— dep bastady sózin ıshan,— durys aıtasyń, Jabeke, oqpen ázirge joq ta shyǵar, biraq Keńes ókimeti bizdi osylaı jelikken taılaqtaı únemi taırańdatyp qoıa beredi dep oılaısyń ba? Joq, baıeke, moınyna túsirgen arqandy ókimet ózińe qaraı áli myqtap tartady. Qutylyp qor sonda! Qazirdiń ózinde qazaq buzylyp bolǵan joq pa? Ata dástúrin aıaqqa basyp, aqsaqaldyń sózin tyńdamaýshylar kúnnen-kúnge kóbeıip keledi. Sharıǵat, din oıynshyq bolýǵa aınaldy. Qoınyńdaǵy qatynyń «áıel teńdigi» degen bir páleni taýyp aldy. Áıel teńdik alǵanda erkek kindikti bolatyndaı. — Ishan kóziń syǵyraıta kúldi. — Osy buzylýdyń bári Keńes ókimetiniń isi. Seniń, Jábeke, qalaı ókpem joq deıtinińe túsinbeımin... Álde jan-jaǵyńdaǵy ózgerip bara jatqan dúnıeni kórmegeniń be?

Ishan sózi bite úıge eki jigit syrly astaýǵa salǵan jańa soıǵan semiz baǵlannyń etin alyp kirdi de, dastarqannyń eki jaǵynan tizeleı otyryp týraýǵa kiristi... Quıqasy yrsıa ábden pisken basty Býrabaı sol qolymen ustap ıshanǵa usyndy. Rahymbaı qaltasynan bákisin shyǵaryp, bastyń bir qulaǵyn kesip Búrkitke berdi. Sodan keıin maılylaý bitken kóz tusyndaǵy quıqadan qomaqty etip kesip alyp, «pismillá» dep aýzyna bir saldy da, ázildeı kúldi.

— Jabaǵy baıdaı jylda jas toqal alatyn tórt túligimiz saı bolmasa ne isteımiz? — dedi ol kózin taǵy syǵyraıta. — Qoıynymyzdaǵy jalǵyz qatynymyzdan aıyrylatyn bolsaq, biz ókpelemegende Keńeske kim ókpeler...

Bul kezde Býrabaı etinen shala aıyrylǵan jambasty, ortan jilik, qabyrǵalardy ózge qonaqtardyń qolyna bir-birden ustatyp bolǵan-dy. Bireý bákisine, biri ótkir tisteriniń kúshine senip, qoldaryna tıgen menshikti múshelerin mujı bastady.

— Isheke, siz qashannan beri jalǵyz qatynǵa tabynyp qalyp edińiz? —dedi Jabaǵy jýan qarny irkildeı kúlip,— byltyr ǵana tósek jańartqan joq pa edińiz?

— E, bizdiki allanyń jazǵanynan shyǵa almaǵandyq qoı. Qurannyń ózinde aıtylǵan «zaıybynan aıyrylǵan erge qyryq kúnnen keıin bóten jubaı izdeý — paıǵambar isi» dep...

— Al men beıbaq qaı bir qalyń mal tóleı berýge jany qumar deısiz...— dedi Jabaǵy qabaǵyn kenet qars jaýyp,— bir erkek kindik perzent kóremin be degen úmit qoı.

— Bul úmitińiz ózgege qymbatqa túsetinin oılamaısyz ba, Jabeke,— dedi Búrkit kenet, qolyndaǵy asyqty jilikti dastarqannyń ústine qoıyp,— bir Nurjamaldyń kóz jasy ne turady? Bul qylyqtaryńyzben halyqty ózderińizden úrkitýden bóten ne tabasyzdar? Kúnnen-kúnge tek aralaryń alystaı beredi. Buny men búgin osy aýyldan anyq kórdim.

Jabaǵy Búrkitke alaıa qarap, birdeme demekshi bolyp kele jatyr edi, kúndikke únsiz otyrǵan Býrabaı sózin bólip jiberdi.

— Eı, Balsary, tuzdyqtaryń qaıda? — dedi ol daýystap. Sóıtkenshe bolǵan joq, úıge úlken tegene tuzdyqty alyp, jorǵalaı basyp erke toqal kirdi de, et týrap otyrǵan jigitterdiń bireýiniń qolyna ustata berip, kózin jerden almaǵan qalpynda shyǵyp ketti.

Tuzdyq quıylyp, otyrǵandar tabaqqa jaqyndaı tústi. Búrkittiń sózine eshkim mán bermegendeı ses kórsetip, «ıgi jaqsylar» unjyrǵasyn sala bar yqylastaryn astaýdaǵy ýyljı pisken etke aýdardy. Byrtıǵan, soıdıǵan, tyrnaqtary alynbaǵan kirli qoldar endi astaý ústine japyrlady. Aq quıryq úlbershek ish maıy aralasqan túıdek-túıdek jas etter qomaǵaılana ashylǵan murtty, jylmıǵan, soıdaq tis, kóntek erin aýyzdardyń ishine topyrlaı kirip, zyndanǵa túskendeı, zamatta joq bolyp jatyr. Jańa ǵana sary qymyz ben súr etke kekire toıǵan jalmaýyzdar endi baǵlan etin kúni boıy as kórmegendeı apyl-qupyl shaınaıdy, qomaqty etip asaı túsedi. Astaýǵa tóngen naǵyz bir ash tóbetter tárizdi. Búrkit etten birer ret aýzyna apardy da, arman qaraı jemeı qoıdy. Jurttyń et jesine ol ań-tań «ıapyrmaý, mynalardyń ishterinde ábjylan bar shyǵar, eger ash bolsa, ne ister edi! Birin-biri tirideı jep qoıýdan da taıynbas. Qazaq jeriniń «ıgi jaqsylary» osylar bolsa, el basqaryp eshkimdi kógertpes».

Ári-beri asaǵannan keıin, ar jaqtaryna el qonyp, qonaqtar bir sátte et jeýlerin saıabyrlata bastady. Ózderi de opyryp jibergen eken, astaý ortalanyp qalypty. Keıbireýleri súıek mújýge kiristi. Býrabaı syrly tarany ózine taıaý qoıǵyzyp, sary qymyzdy kúmis ojaýmen baptaı sapyra bastady.

Sonda ǵana Rahymbaı ıshan Búrkittiń jańaǵy aıtqan sózine qaıta oraldy.

— Shyraǵym Búrkit, men seni uqpaı qaldym ǵoı,— dedi ol bákisimen qolyndaǵy qoıdyń basyn taqyrlaı túsip,— Óleńderinde «elim», «jerim» deısiń, ata-babań jolyn, dástúrin qýattaısyń... Al is júzine kelgende, jastarǵa jaman úlgini óziń kórsetýdesiń...

— Qandaı jaman úlgi?

— Aýylǵa orystan áıel ákelýdi álde jaqsy úlgi demeksiń be?

Búrkit ıshanǵa jıirkene qarady. Baǵana ózi túsken qarasha úıdiń bir adamy «orystan áıel ákeldiń» dep bunyń betine salyq etpegen-di. Al mynalar bolsa... «Joq, bul sóz jalǵyz ıshannyń ǵana sózi emes, osy otyrǵandardyń báriniń sózi. Toǵyshar, nadan toptyń sózi. Sonda Olganyń jurttan nesi kem? Bularǵa qaı qylyǵymen jaqpaı qaldy? Tek orystyǵymen ǵana ma? Eger Olga jaı qarapaıym muǵalimniń qyzy bolmaı, qalanyń bir asqan baıynyń, ne gýbernatorynyń qyzy bolsa qaıter edi? Osy kináni sonda da taǵar ma edi? Joq, onda bular bóten túrde sóıler edi. Másele ultta emes, tapta jatqan tárizdi ǵoı...»

Ishan Búrkittiń úndemeı qalǵanyn paıdalanyp, qoıar kinásin ulǵaıta tústi.

— Qazaqtan ózińe laıyqty qyz tappadyń ba? Al qalaǵanyn alǵan Jabaǵynyń qylyǵy saǵan nege unamaı qaldy? Bul ata dástúri emes pe?

— Biraq Nurjamal bóten adamdy jaqsy kóredi ǵoı, buny nege oılamaısyzdar?..

— Qashannan beri qazaqtyń qyzy ózine baı tańdaıtyn bolyp edi?! — dedi ashýlanyp qalǵan Jabaǵy.— Bizdiń aýylǵa sen ózińniń zańyńdy ákelip otyrsyń ba, álde bunyń ana qatynǵa qoly jetpeı júrgen qý sińir Erkebulan jıenińe janyńnyń ashyǵandyǵy ma?

— Tura tur, Jabaǵy, men áli aıtarymdy aıtyp bolǵan joqpyn,— dedi ıshan qolyn maılyqqa súrtip jatyp.— Shyraǵym Búrkit, qalada úı ár kirpishten qalansa, dalada ómir árbir ata dástúrinen, eskiden kele jatqan sharıǵattyń árbir zańynan quralady. Al sender, aqyndar, Abaıyńnan bastap osy qazaqtyń el bolyp otyrǵan ádet-ǵurpyna qarsy kelesińder de júresińder. Senderdiń aıtqandaryńdy istesek, el el bolýdan qalady. Keńestiń qazaqtan kútkeniniń ózi de sol emes pe?!

— Iá, rasynda meniń... ókimetimniń kútetini ne? — dedi Buzaýbek qanyn ishine tarta surlana, shıqan betiniń úshi jarylaıyn degendeı bop-boz bop ketip. — Jaqynda habar aldym, meniń ókimetim baılardyń ata jerin tartyp alyp, kedeılerge úlestirip bermek kórinedi.

— Sonda men malymdy qaıda jaıam, shópti qaıdan alamyn? — dedi Býrabaı myrza Búrkitke tesile qarap.— Al jerinen mal ketse, qazaq sonda ne bolǵany? Aıtsaıshy aqylyńdy, qazaqtyń oqyǵan azamaty.

— Mal úshin, Búreke, kóp ýaıym jemeı-aq qoıyńyz,— dedi yzalana kúlip Buzaýbek,— jerińdi alǵan ókimet malyńdy da ala alady.

— Onda biz qurydyq qoı!—dedi sasyp qalǵan Jabaǵy.

— Joq, allataǵala ondaı ádiletsizdikke jol bermeıdi. — Rahymbaı ıshan sál sheginip otyrdy. — Quranda «kim bótenniń dúnıe-baılyǵyna qyzyqsa, ol sol dúnıe-baılyq ıesiniń qarǵysynan óledi» degen. Onda aqyrzaman bolady.

— Meniń de kútkenim sol aqyrzamanyń, moldeke. — Býrabaı shart júginip aldy. — Kelse eken sol aqyrzaman. Berer edim ár kedeıge bir-bir attan! Qansha jylqym bolsa, sonsha kedeıdi jiberer edim quıryqtaryna baılap! Kórsin qyzyǵyn meniń baılyǵymnyń! Tez týsa eken sol bir alqymdarynan alatyn kún!

Búrkit «el aǵasy» degen Býrabaıdyń sóılep otyrǵan sózinen jany túrshigip ketti. Óz baılyǵyn, jerin, malyn qorǵaý úshin bar qazaq kedeıin, halqyn qanǵa malýǵa daıyn otyrǵan osynaý jeksuryn myrza oǵan kenet qorqaý qasqyrdan birde-bir kem kórinbedi. «Bu da adam beınesindegi qorqaý qasqyr eken! Býrabaıdan ne úmit, ne qaıyr. Baǵanaǵy Shalabaıdiki ne bylshyl?!»

Sonda da Búrkit baǵanadan beri kókiregine ınedeı qadalyp turǵan Erkebulan men Nurjamaldyń qaıǵysy jeńip, áli de bolsa ol ózin-ózi ádepti ustaýǵa tyrysty. Endi Búrkit táýekel dep eki jasqa arasha túsýge kiristi.

— Tún qansha ketpeımin degenmen, shyǵyp kele jatqan kún qoıa ma? — dedi ol baısaldy únmen. — Bizdiń zamanymyz da sol kún sekildi me, qalaı... Sony bile tura osy tóńirektiń ıgi jaqsylary sizder Nurjamal men Erkebulanǵa adam túgil, qudaı keshpes kúná istegeli otyrsyzdar. Eki jastyń kóz jasyna qalmaqsyńdar. Osyny bir oılasańdar deımin. Jabaǵy baı bir jolǵa óziniń orynsyz sabyrsyzdyǵynan bas tartar, Nurjamal basyna bostandyq berer...

— Eı, sen ózin ne bylshyldap otyrsyń?! — dedi qap-qara bolyp ketken Jabaǵy, zor denesin qopań etkizip shart júginip otyra qap. Ol janynda jatqan tobylǵy sapty qamshysyn búktep qolyna aldy. Búrkit qarsy sóıler bolsa, dúleı kúsh bas salýdan da taıynar emes.

Úı ishi qulaqqa urǵan tanadaı tyna qaldy. Osy sátte Rahymbaı ıshan:

— Shyraǵym, Búrkit,—dedi syzdana. — Seni jurt aqyldy jigit deıtin edi, al sen... jurt arasyna iritki salýǵa júr ekensiń ǵoı. Bir sen túgil qazaqtyń myń oqyǵan azamaty qolqa etse de, Jabaǵy baı jas ıisinen aıyrylar ma, al myna otyrǵan aqsaqaldar sharıǵat jolyn, ata dástúrin buzar ma?!

— Báse deseıshi! — dedi ıshan sózine rıza bolyp qalǵan Jabaǵy ekireńdeı.

— Ataly sózge arsyz toqtamaıdy degen. Kórip otyrmyn sózime qulaq salmaıtyndaryńdy. — Jabaǵynyń bir soıqan shyǵarýǵa daıyn ekenin ańǵaryp otyrsa da, Búrkit betinen qaıtpady. — Ádiletti saqtaıdy degen jaqsylarymyz sender bolsańdar, ádiletti saqtamaıtyndarymyz kim bolmaq? — Aqyn endi kóziniń qıyǵyn jıirkene Jabaǵyǵa aýdardy. — Jábekeń sekildi «jaqsylar» Nurjamaldaı paqyrlarǵa úlkendik meıir kórsetip, qorǵan bolýdyń ornyna...

— Óı, mynaý ne deıdi! Qatynsyz ketsem de, senen kelgenin kórip alaıyn...— dedi Jabaǵy Búrkittiń sózin bólip shart júginip alyp.

Moınyna quryq túspeı taǵy ósken jylqy tárizdi, ábden betimen ketken aýyldyń jýan qonysh dóreki baıy yzadan ózin-ózi ustaı almady, ornynan atyp turyp, Búrkitti qamshymen tartyp-tartyp jiberdi. Aqyn ornynan atyp túregeldi, biraq qol jumsaýdyń ornyna Jabaǵyǵa jıirkene qarap turyp qaldy. Dál osy sátte Býrabaıdyń «Sabyrlyq, baıeke, sabyrlyq!» degen daýsy shyqty. Osy sózdi arqaý tutty ma, Jabaǵy qaıtadan dúrlige:

— Jalǵyz oqyǵan sen be ediń?!—dedi ashýyn basqan bolyp dirildeı,—Júr ǵoı ana bizdiń Qarajandar eshkimge de aqyl úıretpeı.

Qarajannyń osy aranyki ekeni Búrkittiń esine jańa tústi. Tentek, qara soıyl baı aǵasy bar deıtin edi, onysy osy Jabaǵy eken ǵoı dedi ol ishinen.

Búrkit ún-túnsiz sál turdy da, úıde otyrǵandarǵa kóziniń qyryn aýdarmastan, basyn joǵary kótergen qalpynda shyǵyp ketti.

El-jurt dep zarjaq bolǵanda kútkeni osy ma edi? Janyn yza, ókpe ýdaı jalap áketip barady. Biraq Búrkit ózin-ózi ustaýǵa tyrysty. Júregine jazylmas jara salǵan, ar-uıatyna óshpes nuqsan keltirgen osynaý qylyqsyz baıdyń istegenin ómirde umyta alar ma? Biraq dál qazirgi sátte ol kózine eriksiz kelgen jasyn súrtip, ashýǵa erik bermeı, boıyn jınap aldy.

Bul kezde kún de uıasyna batyp ketken edi. Qoı kelip, balalar qozy qýalap, aýyl ústi azan-qazan. Sıyr saýǵan áıelder, móńiregen buzaý, kisinegen qulyn... Áldekimderdiń sympyldap sóılegenderi tynyq keshte ap-anyq estiledi. Qazan kóterilip, sút pisirile bastap, aýyl ústinen kók tútin kólbeı ushty.

Jaıshylyqta janyndaı jaqsy kóretin aýyldyń osy bir keshki sýretiniń bir de birine Búrkittiń kózi túsken joq. Boıyn basqan yzadan, eline degen ókpeden jany kúıip, Ádilbektiń úıine taıaı berdi. Dál osy kezde aldynan Olga shyqty. Kúıeýiniń kúıingen túrin kórip, ol Búrkittiń jolynyń bolmaǵanyn birden uqty. Endi Olga erinin qolynan ustap ońashalaý jerge ertip ákeldi de:

— Erkebulan men Nurjamal qazir qashpaq. Tek seni kútip otyr,— dedi.— Bizdi alyp kelgen at aıdaýshy olardy anaý saıda kútpek. Aqysyna Ákpar syılaǵan bilezigimdi berdim.

— Durys etkensiń, Olá,— dedi kenet tolqyp ketken Búrkit,— eki jastyq qosylýyna budan bóten jol joq...

Kóp keshikpeı ymyrt úıirilip, tún qarańǵysy tústi.

Búrkit pen Olga áli taraı qoımaǵan baǵanaǵy jesir áıeldiń úıindegi saýyq quryp otyrǵan qyz-bozbalaǵa baryp qosyldy. Joq bolyp ketken Nurjamaldy baıqatpaımyn dep, óleńdi endi Olga aıtýǵa kiristi. Olganyń daýsy da ádemi. Qazaq, tatar jataqtarynyń ol bilmeıtin bir de bir áni joq. Birinen soń birin shubyrta jóneldi. «Bala Mıshkáni» «Súrjelgenshege» ákep qosady. «Súrjelgensheni» «Ǵalıabanýmen» aýystyryp shyrqaı túsedi. Tipti sharshar emes. Qazaq qyzdarynsha eki búıirin taıanyp alyp, aıqaı salar jerine kelgende alaqanymen aýzyn jelpı otyryp, neler qıyn ánderdi kezek-kezek shyrqatady-aı kep, shyrqatady-aı kep...

Qyz-bozbala aýzyn ashyp, kózin jumyp, tyńdaýdan bir jalyǵar emes. Úı mańaıyna kisi lyq toldy, orys qyzynyń tamasha daýsyn estýge kempir-shaldar da keldi.

Osyndaı jaǵdaıda eki saǵattaı ýaqyt ótti. Qyz oınaqqa ádeıilep tigilgen úılerge syıly qonaqtar, jaqyn aýyldyń qyz-bozbalalary, kúıeý jaǵynyń myrzalary jınalyp, Býrabaı endi aýyl jastary da kelsin dep munda ádeıilep kisi jiberdi. Dál osy kezde kenet Dúrlikken, baqyrǵan áıel daýystary aýyl ústin basyp ketti.

— Oıbaı, Nurjamal joq!

— Attan! Attan! Qashyp ketipti.

— O, jaǵyńa jylan jumyrtqalaǵyr, qaıda qashyp ketti deısiń, otyr da ana úılerdiń birinde.

Shapanyn jamylyp, saı jaqqa ketip bara jatqam...

— Qashan?

— Baǵana...

— Sodan beri o jaqta bala taýyp jatyr deısińder me, qarasańdarshy úı-úıdi!

— Erkebulan da joq!

— Oıpyrmaı, masqara bolmasaq jarar edi!

— Masqara bolmaǵanda neń qaldy! Qara basqyr, tal túste qyzdan aırylyp ne boldy? Kózimnen tasa etpeımin degenin qaıda?

— Oıbaı-aı, álgi aǵań shaqyryp...

— Qas pen kózdiń arasynda ol ıt ólip bara jatyr ma edi?

— Sumdyq-aı! Kúıeýge ne betimizdi aıtamyz.

— Seniń betińe qaraıtyn ol bir qaı ońǵan kúıeý! Eki betińdi qan qylǵanda bir-aq bilersiń!

— Baqyrmaı tura turyńdarshy, olar atty qaıdan aldy?

— Qaladan kelgen qos kúreń de joq!

— Ol baǵana kún batpaı qalasyna júrip ketken, onda Nurjamaldar ana úıde bolatyn.

Dúrlikken habar qonaq úıdegi Jabaǵyǵa da jetti. Býrabaı men Jabaǵy basqarǵan top qoparyla úıden shyqty.

— Ýa, ne bolyp qaldy?!

— Erkebulan men Nurjamal joq! Qashyp ketken sekildi!

— Ne deıdi?! Beker shyǵar.

— Oıbaı, Býrabaı, óltirdiń ǵoı meni!—dep Jabaǵy jerge otyra ketti. Sózge dóreki baı ne derin bilmeı, baqyra bajyldaı jóneldi.— Aıyryldym ǵoı aq totymnan! Óshti ǵoı kúnim!

— Sabyr et, Jábeke, sabyr et. Osy mańaıda bir jerde júrgen shyǵar...

— Oıbaı-aý, baǵanadan beri joq bolsa, qurtty ǵoı ony! Osy ýaqytqa deıin nesi qaldy deısiń!

— O, tursaıshy, Jabaǵy, jurtqa kúlki bolmaı! Kórer qyzyǵyń jalǵyz osy ǵana ma edi?!

— Budan artyq taǵy qandaı qyzyq kórseteıin dep ediń, Býrabaı! Qurttyń ǵoı, qıdyń ǵoı qyrshynymnan!

Dál osy kezde toıǵa qala jaqtaǵy aýyldyń birinen eki salt atty jigit keldi. Olar attarynan túser-túspesten Býrabaı:

— Jolaı neken-saıaq eshkimdi kórgen joqsyńdar ma?—dep surady.

— Joq,— dedi jigittiń biri,— tek baǵana ymyrt jabyla qalaǵa qaraı aǵyzyp bara jatqan jabýly faetondy qos kúreń ǵana jolyqty. Jón suraýǵa da úlgermedik, janymyzdan aǵyp óte shyqty. Kórshi eldiń bolystarynyń biri bolýy kerek.

Býrabaıǵa endi bári de aıqyn boldy.

— Solar eken,— dedi ol, —Búrkittiń kóligimen qashqan ǵoı.— Sóıtti de anandaı jerde turǵan qaqpaq, jaýryn, murtty qarasur jigitke:—Al, Bókenbaı, bes-alty kisi al da shap,— dedi,— arbaly kólik uzap kete almaıdy, qazir-aq qýyp jetesińder, eki tentekti baılap alyp kelińder! Sosyn sóılesermiz olarmen!

Sóıtkenshe bolǵan joq, bes-alty ur da jyq qaraqshy jigit attaryna minip te aldy, oǵan Jabaǵy toby qosyldy! Yzaly baı jigitterdiń qaıtyp kelýine shydaı almaı, ózi de birge qýýǵa bel býdy.

Kóp keshikpeı qoldaryna soıyl, shoqpar ustaǵan top túngi aýyldy úrpıte, búkil ıt bitkendi shýlata qalaǵa baratyn dańǵyl jolmen shubatyla shaba jóneldi.

...Erteńgi báıgige dep jaratyp qoıǵan júırikter budan eki saǵattaı buryn aýyldan ketken faetondy qos kúreńdi úrker shyǵa qýyp jetýge aınaldy. Shamasy, bul ara aýyldan elý shaqyrymdaı jer bolý kerek. Artynan tyqqan dúbirdi estisimen, jámshik záre-quty qashyp, attaryn aıdaı tústi... Biraq kesheden beri júriste bolǵan qos kúreń shoqyta jelýge ǵana jarady. Kóp keshikpeı qýǵynshylar da shubatyla kelip jetti. Eń aldarynda aıýdaı aqyrǵan Jabaǵy, astynda — búkil dýanǵa áıgili báıgi kúreńi. Ústinen aq kóbik atyp, aýyzdyǵymen alysady, ábden ter shyǵyp, qyzyp alǵan, arbaly at túgil, qasha jónelgen or qoıandy da jiberer emes.

Jabaǵy atyn ańyratyp jetip kelgen qalpynda, qolyndaǵy soıylymen at aıdaýshyny salyp ótip, qos kúreńniń bireýiniń shaýjaıynan ala tústi. Qatarlasa biraz jerge deıin shaýyp baryp ázer toqtady. Sóıtkenshe bolǵan joq, ózge qýǵynshylar da kelip jetti. «Oıbaı, óldim!»—dep jol shetinde búk túsip at aıdaýshy jatyr. Abyroı bolǵanda, arbadan anandaı jerge ushyryp túsirgen Jabaǵynyń qaıyn soıyly qara sanynan tıipti. Óler túri joq. Biraq janyna soıyl batqan beıshara qoryqqanynan aıdalany basyna kóterip «Óldim! Óldim!» dep baıbalam salýda... Bunysy — «óıtsem janym qalady ma» degen dalbasasy.

Qandy kórip qunyqqan qasqyrdaı, ashý qysqan jyndy top endi faetondy qorshap aldy. Jabaǵy baǵanaǵy murtty qaraǵa:

— Súırep shyq faetonnan ózderin, Bókenbaı!— dep ámir berdi.— Shashynan ustap súırep shyq qanshyqty! Al tepkiniń astyna aıǵyryn!

Bókenbaı janyndaǵy nókerine atynyń dizginin tastaı berip, sekirip jerge tústi.

Toǵyz taspaly, tobylǵy sapty qamshysyn bileı, faetonnyń janyna bardy da:

— Qane, shyǵyńdar!—dedi ol aqyryp.

Faetonnan eshkim ún qatpady. Bókenbaı arbanyń ishine sekirip kirdi de, perdesin ashyp jiberip, azdan keıin:

— Aý, munda tiri pende joq qoı!—dedi daýysy baryldaı shyǵyp.

Endi qanǵa qunyqqan jyndy top at aıdaýshyny qamshynyń astyna aldy.

— Qaıda álgi qashqan qyz ben jigit?!

— Qaıdaǵy qyz ben jigit! Tiri jandy kórsem kózim shyqsyn,— dep at aıdaýshy azar da bezer boldy. Onyń ústine, sardalany basyna kóterip sarnaı túsedi,— oıbaı,óldim! Óltirdi myna qaraqshylar Naýryzbaı saýdagerdiń jámshigin! Óltirdi, oıbaı!..

Naýryzbaı — búkil ólkege aty shyqqan baı sáýdeger. Jabaǵylar qos kúreńniń sonyki ekenin bilgennen keıin, onyń jámshigin ári qaraı sabaı berýge batyldary barmaı: «Qyz ben jigit qaıda?» — dep qysyp surap kórdi de, ananyń «kórgenim de joq, bilgenim de joq» degen sózinen «kórmese kórmegen de shyǵar» dep soıyldaryn súıretip keıin qaıtty.

Bular endi toptasyp sýyt jelip kele jatty. Tústeri túnde el tonaıtyn qaraqshylar tárizdi. Birine-biri til qatyspaıdy. Tek astaryndaǵy attarynyń pysqyra bas shulǵyp, anda-sanda oqyrana kisinegenderi ǵana estiledi. Aı, sútteı jaryq, sonaý aldaǵy beleske deıin mańaılary ap-aıqyn kórinedi.

Qashqyndar qolyna túspeı, yzalanǵan Jabaǵy sýarylǵan temirdeı qara kúreńdenip ketken. Tek qandy kózin jan-jaǵyna alaq-julaq tastaıdy. «Áı, bálemder qolyma bir túsersińder!»—dep yzadan janyn qoıarǵa jer tappaı, taqymyndaǵy soıylyn qysa túsedi.

Bular endi joldyń oń jaǵyndaǵy kógildir ózen qorshaı aqqan qaraqat aǵashty kishkentaı túbekten óte bergende Jabaǵy kenet atyn tejep, toqtaı qaldy. Ózgeler de toqtady.

— Anaý ne?—dedi Jabaǵy qamshysynyń úshimen jol shetinen otyz metrdeı jerde aı sáýlesi túsip aǵarańdaǵan birdemeni kórsetip,— bireýin alyp kel.

Bir jas jigit atyn tebinip qap, moıyl aǵashynyń basyna oralyp qalǵan aq torǵyndy alyp keldi. Ol Nurjamaldiki bolyp shyqty. Aýyldyń bir jigiti tanydy. Jáne shetinde Nurjamal dep arab árpimen ádemilep jazǵan esimi tur.

— Osy túbekke tyǵylǵan eken anturǵandar!—dedi aıqaılap Jabaǵy, kenet ashýdan bezgek ustaǵandaı qalshyldap! — Oıbaı-aı, jatyr ǵoı álgi qý kedeı bir butanyń túbinde aq arýymdy qushaqtap! Qap, bálem, kórsetermin men senderge!—Jabaǵy qamshysyn bileı ustap kijine tústi.— Keregi joq maǵan bireýdiń kózimshe toıattaǵan similtirigi! Talaq! Talaq!—dedi túngi dalany basyna kóterip, sóıtti de Bókenbaıǵa qarap túıile,— salyńdar otty túbekke! Ólsin ekeýi órtenip! Bol! Bol! Órteńder!

Qansha qanisher bolǵanmen, Bókenbaıdyń mundaı iske kóńili daýalamady.

— Aý, Jabeke, eger olar bul arada joq bolsa ne deımiz?—dedi ol abyrjı...— Bul túbek Maıbasarlardyń shabyndyǵy ǵoı...

— Maıbasar shabyndyǵynyń qunyn tóleýge Jabaǵynyń maly jetedi! Turmańdar endi! Qane, salyńdar otty! Aq arýymnyń qyzyǵyn qý kedeı kórse, ekeýiniń qyzyǵyn kók jalyn kórsin!— Sóıtti de atyn borbaıǵa bir tartyp jiberip, ózi túbektiń jolmen shektesken qurǵaq tusyna shaba jóneldi. Ózge jurt «Aý, toqta!» degenshe bolǵan joq atynan sekirip túsip, kók shalǵynnyń ár jerinen sirińkemen tutata bastady. Ot kenet, lapyldap kókke kóterilgende ózi keıin qaraı shaba jóneldi.

Jańa pisip kele jatqan qalyń qaý, áne-mine degenshe búkil ońtústikti keregedeı kóterilgen alqyzyl tolqynmen kómip, órt lapyldaı jandy. Jabaǵy basqarǵan top qaraqshy kúsheıe túsken órt qyzyǵyna qarap, bir tóbeniń basynda tur. Órt jarty saǵattan keıin búkil túbekti aldy. Jan-jaǵynan ózen qorshaǵan kishkentaı túbek azdan keıin qaınaǵan qazan tárizdenip, kógildir jalynǵa, qyzyl shoqqa bólenip astań-kesteń boldy da qaldy.

Erkebulan aýyldan uzamaı-aq arttarynan qýǵyn shyǵatynyn bilgen. Sondyqtan ol, qos kúreńniń eki saǵattan keıin boldyra bastaǵanyn kórip, osy túbektiń tusyna jetkende, Nurjamal ekeýi túsip qalǵan. Ondaǵy oılary: eki-úsh kún qalyń shalǵyndy túbekte tyǵylyp jatyp, qýǵyn aıaǵy saıabyrlaǵan kezde, etektegi aýyl arqyly qaladaǵy Búrkitke jetý edi. Bular túbektiń kógoraıly em ortasyna jetip, birin-biri ábden ańsaǵan, saǵynǵan jastyqtyń ystyq qýanyshyna berildi. Biraq maýyqtaryn basyp bolar-bolmastan, olar qos kúreńniń sońynan qalaǵa qaraı dúbirleı shapqan qýǵynshylardy kórdi. Sol mınýttan bastap, eki jas ańshydan tyǵylǵan qoıandaı, birin-biri qushaqtaı bir shoq moıyl butasynyń, túbinde tyǵylǵan da jatqan. Eki sorly sasyp júrip Nurjamaldyń qol oramalyn túsirip alǵandaryn baıqamady.

Kúnimen dáıek kórmegen eki jas, qushaqtasyp otyryp kózderi sál ilinip ketti. Kenet paıda bolǵan tútin ıisinen shoshyp oıanyp, jan-jaqtaryna qaraǵanda laýlaǵan jalyndy kórdi. Órt bir ǵajaby túbekti qorshaı janyp keledi. Jáne túndegi órt qandaı qorqynyshty. Qutylar jol taba almastaryn bular birden uqty. Bar tapqandary — birin-biri qushaqtap, taıap kele jatqan ajaldy qarsy alýǵa bel býdy.

— Armanym joq, Nurjamal, seni qushaqtap ólsem!-— dedi Erkebulan súıgen jaryn baýryna qysa.

— Meniń de armanym joq, Erke,—dedi Nurjamal ystyq jasyn Erkebulannyń betine tıgize,— janymda óziń barsyń...

Búrkit pen Olga Nurjamal men Erkebulannyń qalaı ólgenin estip jandary túrshikti. Sol kún eki jastyń órtengen jerin óz kózderimen kórmek bolyp, ekeýi túbekke júrip ketti. Jol boıy Búrkittiń oıynan bir tilek shyqpaı-aq qoıdy. Osynda júrer aldynda Gavrılovqa jolyqqan. Ol Búrkitke: «Jaqynda jańa dekret te shyǵyp qalar. Shamań kelse, soǵan qatynas» degen. Qandaı dekret dep bul suramaǵan da jáne qatynasam dep oılamaǵan da. Tek dekret baılar jaıynda ekenin ishi sezgen de qoıǵan. Nege ekeni belgisiz, Búrkit jol boıy sol dekret tezirek shyqsa eken degen oıda boldy da otyrdy.

Tús bola bular túbekke jetti.

Ot jalaǵan jer de qara, qara bult torlaǵan aspan da qara. Búkil dúnıe qara jamylǵandaı Qara quıqalana kúıgen túbekti aralap Búrkit kele jatyr. Jer basqandaı emes, shoq, basqandaı ázer attaıdy. Janyna batqan aýyr qaıǵydan aıqaılap jiberýge taıaý. Qasynda — qara jamylǵan Olga. Ol egilip jylap keledi. «Búrkit-aý, Búrkit, bul ne degen sumdyq?»—deıdi óksigin basa almaı solqyldap. «Ie, bul shyn sumdyq eken!»— deıdi kúıine Búrkit te. «Kimdi men elim degenmin? Esil ónerimdi kim úshin qor qyp kelippin? Sondaǵy el-jurt degenim osy Býrabaı men Jabaǵy ma edi? Shyqqyr kózim neni kórgensiń? Adam degeniń qasqyr ekenin qalaı ańdamaǵansyń? Esil qyrshyn eki jas! Alarmyn senderdiń óshterińdi Býrabaı, Jabaǵylardan! Salarmyn otty tilimdi qanjardaı qaırap sumdardyń ókpesine! Qurysyn búıtken sharıǵat joly, ata dástúri!»

Búrkit pen Olga qaıǵyly bastaryn jerden kótermeı, bulardy jol ústinde kútip turǵan Tákejan qarttyń shıqyldaq yrdýan arbasyna kelip otyrdy.

Búrkit alǵashqy ret «qazaq», «el» degen sózderge buryn qandaı maǵyna berip kelgenin oılady. El degeni Tákejan men ójet sary toby sekildi me, qalaı?.. Qazaq, jalpy qazaq emes, eki tapqa bólingen qazaq tárizdi ǵoı. Álde munym qate me? Aýyl arasyndaǵy dóreki eki baıdyń qylyǵyn búkil qazaqqa jaýyp turǵan joqpyn ba? Joq, olaı emes. Erkebulan men Nurjamaldy Tákejan toby emes, Býrabaı toby óltirgen joq pa? Sonda qalaı bolǵany? Otqa kúıip ólgen Erkebulan men Nurjamaldyń jazyqsyz jas beınelerin kóz aldyna elestetken saıyn Búrkittiń Býrabaı tobyna júregi titirkenip sala berdi.

Keshe ózin urdy. Búgin istep otyrǵandary mynaý. Endi qaısysynyń soıylyn soqpaq? Búrkit óziniń ómir degen qaterli ótkeldiń bir qıyn belesinen etkeli turǵanyn anyq sezindi.

Búrkit, Tákejan, Olga úsheýi saldary sýǵa ketip kesh bola aýylǵa qaıtty. Bular ketkende qara jamylǵan aýyl shańyraǵy jerge qulap túskendeı kúısiz, kúńirengen halde bolatyn. Qara shashyn jaıyp, eńireı jylap Býrabaıǵa laǵynet aıtqan Nurjamaldyń anasynyń daýysy, qos jasty joqtaǵan aýyl áıelderiniń zarly aıqaıy Búrkittiń saı-súıegin syrqyratqan. Ol shydaı almaǵan soń, Olgany alyp, keshegi qan tógilgen jerge júrip ketken.

Búrkitter aýyl shetine kire bergennen-aq munda eki jastyń óliminen basqa da ózgeris bolǵanyn birden sezdi.

Aýyldyń dál ortasyndaǵy ashyq jerge qyzyl shúberek jabylǵan stol qoıylǵan. Stol basynda — qalasha kıingen aq quba jas jigitpen qatar otyrǵan ózine tanys ójet sary men bir mosqaldaý kelgen áıel. Stoldyń eki jaǵynda ıin tiresken jurt. Eki top bolyp bólinip alǵan. Óziniń bala kezinde kórgen qazaq aýylynyń bolys saılaýy tárizdi. Tek bolys saılaýynda jurt rýǵa bólinip toptanatyn. Al bul jıynda basqa. Bir jaǵynda — keshegi Býrabaı úıinde ózi kórgen aýqatty top, bir jaǵynda naıman, tobyqty, jańǵabyl kedeıleri. Osy eki taıpy el, birine-biri oq atyp, soıyl urardaı óshtene qaraıdy. Qarama-qarsy shyǵyp, biriniń-biri tamaǵynan ala túsetin jaý tárizdi. Kújildegen daýystar, sybanǵan bilekter.

Topqa jaqyndaǵannan-aq Búrkittiń qulaǵyna tıgen sózder «Jańa dekret». «Endi túbektegi shabyndyqty búkil kedeı qaq bólip alatyn boldyq», «qashanǵy jerge tek shonjarlar qoja bolady» degen sózder. Búrkit bul dekret Gavrılov aıtqan dekret ekenin birden túsindi. Osy dekretti kesheden beri, nege ekeni belgisiz, ózi de ańsaı kútken. Sol dekrettiń shyqqanyn bilip «shoq, shoq» dep Býrabaı tobyn tabalaǵandaı qýanyp qaldy. Al bir rette seskengendeı de boldy. «Mynaý ereýilge daıyn qalyń top. Kedeı jaǵy bir qaýymdaı birigip alǵan. Qarjas, tobyqty, aıdabol, naıman... Bári bir atanyń balasyndaı. Al anaý turǵan shonjarlar... Bularda keshegi rý arasyndaǵy kıkiljińge emes, baı—baıǵa, saı—saıǵa quıadynyń saltymen qazir baýyrlasyp, shoǵyrlasyp qalǵan. Osy eki top búgin biriniń betin biri tyrnamaq emes pe? Bunyń aty, rasynda, bólshevıkter aıtyp júrgen tap kúresi! Bul dekret — qazaqty endi eki daıǵa joly qyrqyla bastaǵan kúni...»

Búrkit jıyn basyna kelgennen keıin, jańa shyqqan dekret boıynsha, «budan bylaı qaraı jer mal sanyna qaraı emes, jan sanyna qaraı bólinetinin estidi». Ol bunda zańnyń Býrabaı men Jabaǵylarǵa tikeleı soqqy ekenin uqty. Taǵy da, nege ekeni belgisiz, ishinen «shoq, shoq, senderge sol kerek, kileń jem qumar quzǵyndar» dedi qap-qara tútindeı bop túnerip alǵan Býrabaı tobyna kóz tastap.

Óıtkenmen, Býrabaı tobynyń meseli ońaı qaıtar emes. Tilderi aýyzdaryna syımaı ýákilmen táıkelesip, shabyndyq jalaýlarynyń ata-babasynyń menshigi ekenin aıtady, jer jan sanyna qaraı bólinetin bolsa, malymyzdy qaıda qoıamyz dep ókireńdeıdi. Olaı bolsa bir jolata qyryńdar» dep stol basyna lap-lap beredi. Mal ashýy — jan ashýy. Malynyń qamy úshin bul top qan maıdanǵa shyǵýǵa da bar.

Qazaqta jer daýy qashan da bolsa ońaıǵa sheshilmegen. Bu joly da solaı. Birine-biri oqty kózimen qaraǵan top, qarbalas qaýyrt qımyldap, alysa ketkeli tur.

Jas ýákildiń sózin Býrabaı úıinde basy qosylyp qalǵan shonjarlar tyńdar emes, bir soıqan shyǵarýlary kámil...

Kúndikke tájikelesken top, kún bata aıtar sózderin taýysyp, endigi talasty qamshy, soıyl arqyly sheshpek bolyp, tasyǵan qazandaı ashýǵa jol bere bastaǵan kezde, aýyl syrtynan, arqalarynda shoshaıǵan myltyqtary bar, sýyt kele jatqan on shaqty salt atty kórinedi. Kújildesken top sý sepkendeı boldy.

Bul — Jabaǵy men onyń qandy balaq serikterin ustaýǵa kele jatqan mılısıa jasaǵy edi.

İİİ

Aýylda jer bólisiniń qalaı ótkenin óz kózimen kórgen Búrkit eki jetiden keıin júrip jetti. Ol qalaǵa kelisimen, Býrabaı, Jabaǵylarǵa laǵynet aıtyp, gazetke ashýly maqala jazdy. Kóp keshikpeı qyrǵa arnaýly sot shyǵyp, Jabaǵyny atý jazasyna buıyryp, Býrabaı men Rahymbaı ıshandy jáne bul qandy iske kýáger bolǵan basqa on shaqty baı-manapty uzaq jylǵa Sibirge aıdady.

Jer bólisi kezindegi aýylda tap tartysynyń bar ekenin óz kózimen kórgen Búrkit endi óziniń osy ýaqytqa deıin qandaı baǵytta kelgenin oılana bastady. Rasynda, oılanbasqa oǵan jol qalǵan ba edi?

Erkebulan men Nurjamal sekildi tamasha eki jastyń ajalyna aıǵaq bolǵan adam búgin burynǵysyndaı ómir súre ala ma? Ózderi qaza tapsa da, artyna mahabbattaryn máńgi óshpes ańyz etip qaldyrǵan osy eki jastyń taǵdyry kimdi bolsa da oılandyrmas pa? Ómirden tek qýanysh qana tilegen Erkebulan men Nurjamaldy osyndaı kúıge jetkizgen ústem tap qoldanyp kelgen ata dástúri, qazaqtyń shylyǵy halqymyzǵa jat ómir ekenin túsingen jan, eski dúnıege, onyń ádiletsiz ádet-ǵurpyna aıtyp, laǵynet oqymas pa?

Búrkit te laǵynet oqydy, qarǵys aıtty. El degeni áli el emes, Ákpar, Býrabaılardyń ermegi ekenin ańǵarǵan sekildi. Jan túrshiktirgen qıanatty óz kózimen kórgen jas aqyn endi burynǵysyndaı ómir súre almaıtynyna kóngendeı. Endi sol ádiletsiz dúnıeden qutqaratyn jol izdeý kerek ekenin uqqandaı. Ómir ózi Búrkitti oıǵa saldy.

Áli «qazaǵym», «elim!» degen sarynnan ábden aryla almasa da, áli jańa joldyń qazaq eline dańǵyl jol ekenine múldem kózi jete qoımasa da, kedeılerden shyqqan Hasen sekildi adamdarmen qatar júrip, olardyń oıyn tereńirek túsinbek boldy.

Bul kezde Búrkit Aqshatyr qalasyndaǵy jetijyldyq mektepke ádebıet sabaǵyn berýdi qyzyq kórmeı, jumystan bosanyp, qazaqtyń jańa astanasy Almatyǵa kóship kelgen-di. Qarly Alataý saıasyndaǵy, suńǵaq boıly qaraǵaı, qaıyń, alma aǵashtaryna bólengen shaǵyn kelgen jasyl qala Olga ekeýine birdeı unady. Kók shalǵyndy kóshe boıyn qýalap, tastaı sýyq aryqtyń móldir sýy syldyr qaǵady. Jupar ańqyǵan baý-baqshasynda saıraǵan bulbul, ár qoranyń sharbaǵynan kóshege qaraı syńsı salbyraǵan jańa pisip kele jatqan qyzyl alma, sarǵylttana bastaǵan almurt... Adamdary da basqa. Búkil qazaq jerinen jınalǵan aqyn, ánshi, san qıly oqyǵan azamattar... Báriniń júzinde de qýanysh, kókirekterinde qazaq halqynyń jańa ómirin, jańa mádenıetin quramyz degen uly arman. Búrkit sekildi kóńili júdeý, ıyǵyn qaıǵy basqan bir de bir jan joq tárizdi, bári de ózderiniń jolyn tapqan, ne isterin biletin jandar...

Bular qalanyń orta shenindegi bir qart kempirdiń eki bólmeli úıin páterge jaldap aldy. Búrkit kúzden bastap astanada jańa ashylǵan muǵalimder tehnıkýmine sabaq beretin bop kelisti. Oqý jyly bastalǵansha bos júrmeı, endi ádebıetpen shuǵyldana turýdy oılady.

Búrkit eń aldymen Aqshatyrdan kóship kelgen tanys jigittermen kezdespek boldy. Árıne Qarajan men Ákpardyń osynda ekenin ol jaqsy biledi jáne keshe bir jerles jigitten olardyń qaıda turatynyn da, Qarajannyń halyq aǵartý komısarıatynda jaýapty qyzmette ekenin de estigen. Biraq Búrkit bul ekeýin izdep barǵysy kelmedi. Jabaǵy qylyǵynan keıin olardan aýlaq bolýdy durys kórdi. Al bóten eshkimdi kezdestire almaı júrgenińde bir kúni buny izdep úıine Hasen keldi. Ekeýi qushaqtasyp amandasyp, shúıirkelesti de qaldy. Hasen ólkelik gazettiń birinde isteıdi eken. Almatyǵa kelgenine aıdan asyp ketipti. Jaqynda Qazaqstannyń soltústigine baryp qaıtypty. «Jer bólý» naýqanyna belsene qatynasypty. Endi ol sol jaqqa qaıta júrmek eken. Qazaq aýylyn otyryqshy sharýa etý isine aralaspaq. Jurt arasynda úgit jumysyn júrgizbek.

Olga qaınatyp ákelgen qońyr shaıdy urttaı otyryp Búrkit te osy jazda basynan qandaı ýaqıǵalardyń etkenin Hasenge tegis aıtyp berdi. Erkebulan men Hupjamaldyń ýaqıǵasyna jetken kezde, Hasen onyń sózin bólip «Bul qandy ýaqıǵaǵa ábden qanyqpyn, aıtpaı-aq qoı,— dedi kúrsinip,— seniń maqalańdy da oqyǵam: kúıine otyryp shyn júrekten jazǵan ekensiń, sondaı kúshti shyǵypty. Oqyp otyryp jylap ta aldym. Endi tek osy betińnen qaıtpa, sen sekildi daryn óz halqynan bólinbes bolar»,—dep aqylyn aıtty.

Eki aqynnyń bul shyn júrekten alǵashqy dostasýy edi. Hasen qoshtasar aldynda: «Oqý maýsymy bastalǵansha áli biraz ýaqyt bar. Saǵan endi qoǵamsyz turýǵa bolmaıdy, Qazaqstan proletarıattyq jazýshylar asosıasıasyna múshelikke aryz ber, saıası kózqarasyń ábden qalyptasyp bolǵan joq, uıym bul jaǵynan kóp kómek kórsetedi, qıqalaqtaýyńa jibermeıdi»,— dedi. Jáne ózi KazAPP bastyǵyna baryp jolyǵyp, sóılesip ketpek boldy.

Hasen júrip ketkennen keıin, Búrkit kóp oılanyp, tolǵanyp, osy uıymǵa kirýdi durys dep tapqan. «Bir jaǵynan aldyńǵy qatarly jazýshy-aqyndarmen kezdesip, úlgi-ónege alsam, ekinshi jaǵynan ózimniń de saıası baǵytymdy durystaýyma kóptiń kómegi tıer» dep oılaǵan. Osyndaı sheshimge kelgen Búrkit aryzyn QazAPP-tyń tóraǵasyna aparyp bergen.

Búrkit barǵan orta boıly, dóńgelek júz, sulý óńdi, baısaldy minezdi tóraǵa buny tanıtyn bolyp shyqty.

— Jaqsy keldiń, Búrkit,— dedi álgi kisi,— óleńderińmen burynnan tanysyp, sen sekildi áli jolyn durys taba almaı júrgen qazaqtyń jas daryndary bizdiń uıymnan qashpaýlary kerek. Shyn nıetińmen kelgen bolǵan, qolymyzdan keler kómegimizdi aıamaspyz. Aryzyńdy osy jaqynda bolar jınalysymyzdyń birinde qararmyz,— dedi.

Búgin Búrkittiń sol aryzy qaralyp jatyr. Bir kezde saýdagerlerdiń bas qosatyn «májilis úıi» qazir baspasóz qyzmetkerleriniń klýby. Lyq tola kisi, deni jastar, ishterinde búkil halqyna áıgili, shashtaryna aq kire bastaǵan aqyn-jazýshylar da az emes. Osynshama kóptiń ishinde Qarajan da bar. Ol burynǵy Qarajan emes. Ózin-ózi ustaýy da ózgeshe, pań, tákappar.

Óıtkeni jaqynda ǵana keshegi alash ofıseri Qarajan Aıbasov tóńkeriske eńbegi sińgen adal adam dep ólkelik gazettiń betinde jalǵan maqala berilgen.

Al ýaqıǵa shynynda bylaı bolǵan edi:

Aqshatyr qalasyna Kolchak úkimeti ornap, bir top sózden qyzmetkeri qolǵa túsedi. İshterinde Nurolla degen bir tatardyń jas jigiti bolady. Bul ózi gımnazıa bitirgen, revolúsıany shyn júregimen qarsy alǵan jigit eken. Keńes ókimeti ornasymen, belsene qyzmet isteıdi. Sovdep músheligine ótedi. Kolchak úkimeti kelgennen keıin, ólim jazasyna buıyrylady. Al bunyń týǵan aǵasy Faızolla sol qaladaǵy úlken saýdager, jaıshylyqta inisin ıttiń etinen jek kórse de, ony ólimge qımaıdy. «Eger inińdi bosatyp almasań emshektegi sútimdi kókke saýamyn, saǵan máńgi laǵynet aıtamyn» dep bir jaǵynan kári anasy mazasyn alady. Saýdager Kolchak soǵys trıbýnalynyń bastyǵyn aınaldyrady, qyrýar aqsha tógip, inisin ólimnen alyp qalar tásil izdeıdi. Biraq bunyń soryna Kolchak trıbýnalynyń bastyǵy meılinshe qatygez, esersoq bóten ultty óte jek kóretin adam bolyp shyǵady. Aqsha alyp baıyǵannan góri, patsha aǵzamǵa qol kótergen usaq ulttyń bir balasynyń qanyn ishýdi artyq kóredi. Baı saýdager anda barady, mynda barady, qolynan dym kelmeıdi. Aqshaǵa qyzyqqan keıbir ofıserler qandy kóz bále — trıbýnal bastyǵynan qorqady. Osylaı sandalyp júrgen Faızolla inisin erteń atady degen kúni Qarajandy kezdestiredi. Sovdep múshelerin úkim oryndalatyn jerge alyp baratyn otrádtyń komandıri osy Qarajan bolyp shyǵady. Bular jyldam til tabady. Saýdager Qarajanǵa kóp aqsha bermek bolady. Al anaý sovdep múshelerin aıdap jatqandarynda Nurollany qashyryp jiberýdi óz mindetine aldy. Ýádesin oryndaý úshin Qarajan bylaı etpek boldy:

Atylýǵa tıisti úsh tutqyndy úkim oryndalatyn jerge apara jatqanda qalanyń shetindegi kópirden óte bergen kezde, Faızollanyń adamy aǵash arasyna tyǵylyp turyp: «Jaý kelip qaldy dep aıqaı salady. Buny estigen Nurolla sol jaqtaǵy qalyń toǵaıǵa qasha jóneledi. Sońynan myltyq atylsa oǵan qaramaýy kerek, óıtkeni soldattardyń myltyqtaryn kúni buryn aǵash úshti kúkirt dárili patrondarmen oqtap qoıýdy Qarajan óz mindetine alady. «Jaý kelip qaldy!» degen aıqaı shyǵysymen, Nurolla tek óz basyn qutqarýy kerek, qasyndaǵy joldastarynda sharýasy bolmaýǵa tıisti. Qarajan Nurollany qutqarǵanmen, qalǵan eki tutqyndy óz qolymen atyp óltirmek.

Osyndaı jospar qurǵan Qarajan tutqyndardy alyp shyǵarynda soldattyń myltyqtaryn óz qolymen oqtaıdy (árıne jalǵan oqpen) jáne árqaısysynyń patrontashyna shyn atylatyn bes oqty salady. Bunyń bári soldattardyń kózinshe isteledi. Olar myltyqtaryndaǵy bes oqtyń jalǵan oq ekenin bilmeıdi.

Tutqyndardy atatyn kezden eki saǵat buryn Faızolla aqyrǵy ret inisimen jolyǵýǵa ruqsat alady, Nurollanyń joldastaryn tastap qashpaıtynyn biletin atasy oǵan «senderdi atýǵa aparatyn soldattardyń komandır! qyzyldyń adamy, qalaı «jaý kelip qaldy» degen daýys shyǵysymen qashyńdar, sońdaryńnan qýǵyn bolmaıdy, oq atylsa odan qoryqpańdar, ol eshkimdi de jaralamaıdy» deıdi. Zulym saýdager inisiniń eki joldasyn Qarajannyń ózi qolymen atyp óltiretinin oǵan aıtpaıdy. Nurolla aǵasynyń sózin janyndaǵy serikterine jetkizdi. Bular kópirden óte daýys shyǵysymen qashpaqshy bolady.

Tún ortasynan aýa, aı shyqqan mezgilde, Qarajandar tutqyndardy aıdaı jóneledi. Óziniń astynda — at, ózge soldattar jaıaý, tutqyndardy qorshap alǵan. Ýádelesken kópirden óte bergen kezde «Jaý kelip qaldy!» degen aıqaı shyǵady. Eshteńeni kútpegen soldattar jerge jata qalysady (Qarajannyń ámirimenen). Jáne tutqyndarǵa da «jatyńdar» dep buıyrady. Biraq analar olardy tyńdamaıdy, qasha jóneledi. Soldattar tarsyldatyp oq ata bastaıdy, tutqyndar toqtamaıdy, bir de biri qulamaıdy... Qalyn toǵaı eki júz metrdeı jerde. Dál osy sátte, kútpegen jerden gúrsildegen myltyqtyń daýsynan Qarajannyń astyndaǵy aty úrkip, keıin qaraı ala jóneledi. Tipti boı bermeıdi. Nurollanyń eki joldasyn óz qolymen qýyp júrip atyp óltirmek bolǵan Qarajan, endi úrkek attan sekirip túsip, kópirdiń aýzyna júgirip qaıtyp keledi. Biraq bul arada úsh tutqynnyń úsheýi de qalyń toǵaıǵa kirip, joq bolady.

Jantalasqan Qarajan soldattaryn turǵyzyp, tutqyndardy endi shyndap qýa jónelgen kezinde, toǵaıdyń arǵy jaǵynan qalaǵa qaptap qyzyldyń áskeri kelip qalady. Úlken qan tógis qyrǵyn atys bolyp, tań ata qyzyldar qalany alady. Osy túngi soǵysta inisin toǵaı ishinde qos atpen kútip turǵan Faızolla, eki túıe súıkense ortasynda shybyn elerdiń kóbine ushyrap, eki ottyń ortasynda júrip oqqa ushady. Sóıtip Nurolla men eki sovdep múshesiniń ólimnen qalaı qutylǵany ashylmaı alady. Qarajannyń aqshaǵa satylǵanyn eshkim bilmeıdi.

Al ajaldan qutylǵan sovdeptiń úsh múshesi Faızollanyń «senderdi aıdap aparatyn soldattardyń bastyǵy Qarajan qyzyldardyń adamy» degen jalǵan sózine nanyp, Qarajanǵa «raqmet» aıtady. Ony ózimizdiń jaqtyń adamy dep senimdik isteıdi. Mine, osy Qarajannyń erlik isin» sondaǵy ólimnen tiri qalǵan sovdeptiń bir múshesi gazetke jazady.

Buǵan Qarajannyń kadet korpýsynda oqyp júrgende sol qaladaǵy qazaq jastarynyń jasyryn jınalysyna qatysqany bireýlerdiń esine túsedi. Sóıtip oılamaǵan jerden alash ofıseri Qarajan Aıbasov revolúsıaǵa qatysqan qyzyldyń adamy bolyp shyǵa keledi. Onyń alash ofıseri bolǵany jaı bet boıaý bolyp tabylady.

Bul maqalany onyń ishten tynǵan serikteri de óte jaqsy paıdalana aldy. Sóıtip jalǵan revolúsıoner Qarajannyń «aq degeni alǵys, qara degeni qarǵysqa» aınalǵan. Mundaı jaǵdaıda ol pańdanbaǵanda kim pańdansyn. Nege ekeni belgisiz, Búrkittiń kóńili Qarajannan kúpti. Onyń shyn revolúsıoner bolǵanyna senbeıdi. Óıtkeni Ákparmen Qarajannyń shyn dos ekenin biledi. Al Ákparmen dos adamnyń Keńes ókimeti úshin kúresýi eki talaı. Sondyqtan da ol Qarajanǵa qaýiptene qaraıdy. Bir qastyq istemese jarar edi deıdi.

Búrkit qazir zalda aldyńǵy qatarda otyr, ózi týraly sóılegen sózderdi yqylasyn sala tyńdaýda.

Minbede — oǵan buryn tanys emes, tapal boıly, orta jasqa kelip qalǵan, semizshe kelgen kisi. Ol daýysyn kótere shabyttana sóılep tur.

— Dostarym, jańa qurmetti tóraǵa Búrkit Kúntýarovtyń aryzyn oqyp shyqqanda,— ol prezıdıýmda otyrǵan sulý óńdi, qara tory kisige bir qarap qoıdy,— meniń kózime jas keldi. Maǵan Búrkit aryzyn sıamen emes, ystyq júreginiń qanymen jazǵandaı bolyp kórindi. «Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń». Búrkitteı jas darynnyń «aralaryńa alyńdar» degen jalǵyz aýyz jalyndy sózinen meniń kóńilim máz-meıram. Búrkit óz qatesin ózi bilip, bizge qolyn sozyp otyr. Biz ol qoldy keıin qaıtarmaýymyz kerek. Aǵa synshylardyń atynan men sol qoldy birinshi bolyp qysqym keldi. Oǵan: «Aramyzǵa kelgen jas daryn, jolyń ıgilikti bolsyn!» degim keledi...

— Raqmet, synshy aǵa,— dedi Búrkit kúbirleı sóılep.

Minbege endi kózildirik kıgen, dýdarlanǵan shashynyń aldyńǵy jaǵy túsip, qasqa bas bolyp qalǵan, juqa erindi, orta jastan asyp bara jatqan kisi shyqty. Ol sol qolyna ustaǵan qaǵazyna qarap sóıleı bastady.

— Joldastar, ómir bizdiń ádebıetimizdiń aldyna úlken saıası mańyzdy mindetter qoıdy,— dedi ol oń qolyn joǵary kóterip,— biz ezimizdiń bar kúshimizdi, bar daryndy adamdarymyzdy shepke turǵyzyp, sol mindetterdi oryndaýǵa at salysýdamyz...

— Bul kim? — dep surady Búrkit janynda otyrǵan kekseleý jazýshydan.

— Bilmeımin,— dedi anaý oǵan jaýap qaıyryp,— áıteýir jınalys saıyn sóıleıdi. Qaǵazǵa jazyp alyp soqqanda, mashınadan birde-bir kem emes, zyrlaı jóneledi.

— Árıne,— sheshen daýysyn kótere túsip, qaǵazyna taǵy bir qarap qoıdy,— ol mindetterdi oryndaýǵa bizdiń ádebıetimizdiń aldynda qıyndyqtar az kezdesip jatqan joq... Biraq biz, qara sóz sheberleri, dramatýrgter, aqyn-jazýshylar, ádebı synshylar, ol qıyndyqtardy jeńý úshin ýaqytymyzdy da, jiger-darynymyzdy da aıamaq emespiz.

Sheshen kenet:

— Joldastar!—dedi ol keńirdegin kere bar daýsymen.— Bizdiń qatarymyzǵa kelgennen keıin joldas...— ol qolyndaǵy qaǵazyna qaıta kóz tastady,— joldas Búrkit Kúntýarov óziniń aldyna qoıǵan partıa men halyqtyń zor mindettemesin buljytpaı oryndaıdy dep óz basym óte senemin...

Sheshenniń sezin kúle tyńdap art jaqta, esik aldynda úsh adam tur. Bular: Ákpar, Qarajan jáne bir kózildirikti jas jigit.

— Kezek endi seniki, Qarajan,— dedi Ákpar janyndaǵy joldasynyń jeńinen tartyp.

— Ózim de solaı dep oılaımyn.

— Bul «aıtysty» bitirmeseń bolmas...

Ákpardan ózgelerdiń bári zalǵa kirdi. Endi minbege ıyǵyna aıqara partýpeı tartqan, ústinde jastardyń sol kezdegi galıfeli shalbarly kostúmin kıgen jas jigit shyqty. Ol birden-aq pýlemetten oq jaýdyrǵandaı asyǵa, sózin borandata jóneldi.

— Biz jastar... Aqyn Búrkittiń proletarıat jazýshylarynyń arasyna kelgenine óte qýanyshtymyz,— dedi ol jalyndana julqynyp,— Búrkit aǵadan sheberlikke úırenýge qumarmyz. Árıne, Búrkit aǵa aqyrǵy kezge deıin adasyp keldi. Neni jyrlaý kerek ekenin bilmedi. Aýyldaǵy bolyp jatqan tap tartysyn kórmedi. Endi sol qatelerimdi jóndeımin dep aramyzda kelip otyr. Sondyqtan men, joq, biz jastar, aqyn Kúntýarovty assosıasıamyzǵa alýǵa júz prosent daýys beremiz.

— Joldastar,— dedi endi jınalysty basqaryp otyrǵan tóraǵa,— azyraq tynyshtalyńyzdar, qazir halyq aǵartý komısarıatynyń jaýapty qyzmetkeri, bizdiń uıymdy baqylaýshy qaıratkerlerimizdiń biri, qurmetti joldasymyz Qarajan Aıbasov sóıleıdi.

Ár jerden shyǵyp jatqan sybyr sý sepkendeı basyldy. Samsaǵan kóp minbege qaraı qaldy.

Qarajan ádettegi minezine salyp, asyqpaı-saspaı aıaǵyn nyq basyp, qaqqan qazyqtaı boıyn ımeı, minbege shyqty. Ol baıaý qımyldap, kózindegi kózildirigin alyp, kirshiksiz taza appaq oramalymen tápteshtep súrtti de, qaıtadan kıdi. Sodan keıin ǵana baryp jurtqa qarady.

— Osy minbeden sóılegen jurttyń bári óziniń qýanyshyn aıtyp jatyr,— dedi ol aqyryn bastap,— jańa Búrkittiń hatyn oqyǵanda meniń de kózime jas keldi...

Búrkit bar yntasyn salyp tyńdaýda, adam balasyna sengish aq kóńil aqyn, keshegi bir kemege mingen-osynaý dos-jar adamy Qarajanǵa óte rıza. «Bu da men sekildi adasyp baryp úıirin tapqan jan eken»,— deıdi ol ishinen.

Endi Qarajan sál oılana qaldy da, qaıtadan sóıledi.

— Al kóńilshektik mınýttarym etkennen keıin, men ózime-ózim suraq berdim,— dedi ol daýysyn kenet qatýlanta túsip.— Búrkit Kúntýarov rasymen bizdiń aldymyzda júregin jalańashtap berip otyr ma? degen kúmánǵa keldim. Berdi delik, sonda ol bul sózin nesimen dáleldeı alady? Jabaǵy baıdyń aıýandyǵy týraly jazǵan jalǵyz maqalasy buǵan aıǵaq bola ala ma? árıne, bola almaıdy. Óıtkeni bir adamynyń qanisherligin, ozbyrlyǵyn jazý bar da, óziń qolshoqpary bolǵan zulym taptyń jan túrshigerlik sumdyǵyn jazý bar. Búrkit bizge áli mundaıyn bildirgen joq. Al ol keshe Keńes ókimetine, qala berdi qazaq halqynyń búkil proletarıattyq, baýyrmaldyq ıdeıasyna qarsy shyqqan aqyn...

— Qareke, joldas,— dedi ornynan túregelip tóraǵa,— Búrkit Kúntýarov aryzynda óziniń qateleskenin, kóp senimsiz kózben qarap, qaı jaqqa shyǵaryn bilmeı shatasqanyn túsindirdi ǵoı deımin. Siz bunymen sanasqyńyz kelmeı me?

— Neni túsindirdi?— dedi Qarajan kózildirigin qaıtadan sheship alyp, oramalymen súrte bastap.— Óziniń qateleskenin, jol izdep shatasqanyn túsindiredi demeksiz ǵoı. Al men Búrkitten ózine-ózi úkim aıtqan, óz isine ózi adal sot bolǵanyn tileımin... Óıtý tek júrekten qaınap shyqqan jalyndy jyrdy keshegi óziniń jaýlyq áreketin áshkerelegen poema, dastandardy kerek etedi. Búrkit Kúntýarov bolsa oǵan bara almaı otyr. Barar edi, biraq áli de bolsa kóńili jat. Sondyqtan ol halyq aldynda ózin-ózi áshkereleýden, qoı terisin jamylyp, aramyzǵa qasqyrlyǵyn búrkep kirýdi jeńil kóredi. Mine osyndaı sebepten, qurmetti tóraǵa, «bar kúnáńdi keshtim, kele ǵoı aramyzǵa» dep siz jaıǵan qushaqty Búrkitke ázir men jaıa almaımyn.

— Durys aıtady, Qarajan!—dedi birneshe daýys art jaqtan.

Ne derin bilmegen Búrkit shydaı almaı ornynan ushyp túregeldi.

— Seniń qushaǵyń... Keregi joq maǵan seniń qushaǵyńnyń!—dedi ol aıqaılap.

— Aıtqanym kelmedi me?!— dedi Qarajan tóraǵaǵa qarap, sóıtti de Búrkitke buryldy.— Árıne meniń qushaǵym, joq, bizdiń qushaǵymyz saǵan kerek emes. Óıtkeni sen darynsyń, biraq... sen qazir sasýdasyń, barar jeriń, basar taýyn joq. Osynaý nóser ótkenshe saǵan panalaı turatyn jaı kerek. Árıne, bul úshin tóraǵa sekildi bizdiń ańqaý aqsaqaldarymyzdyń qushaǵy eń qaýipsiz jaıly oryn. Al erteń bir yńǵaıly kez týa qalsa, bilegińdi sybanyp, qaıta shyǵa kelmeksiń. Qoınynan jyly uıa tapqan sur jylan, eń aldymen tóraǵanyń ózin shaǵasyń! Bunyń bári túsinikti, tap jaýlarynyń bul aılasyna biz ábden qanyǵyp bolǵanbyz.

Ózin-ózi ustaı almaǵan Búrkit Qarajannyń qasyna qalaı jetip barǵanyn bilmeı de qaldy.

Qane, álgi sózińdi qaıta aıtshy?!

— Nemene, uraıyn dep pe ediń?—dedi Qarajan sol sazarǵan qalpynda, aıylyn da jyımaı.— Adam aıtarǵa sóz taba almaǵanda, qolyna erik beredi. Qane, uryp kór! Joq, azamat Kúntýarov, kúsh jumsaıtyn kezderiń ótken. Odan da meniki durys bolmasa, sony dálelde.

— Dáleldeımin!—dep Búrkit býlyǵa sóıledi,— Ózimniń bolashaq eńbegimmen, jazar kitaptarymmen dáleldeımin!

— Biraq ol kitaptaryńda kimniń jyryn jyrlap, joǵyn joqtaıtynyńdy da umytpa! Aqyńdy mol tólep, óziniń jyrshysy etken baı, ıshandardyń attaryn ataýdy jadyńnan shyǵarma! Eger umyta bastaǵan bolsań, esińe túsirýge men daıyn. Ataıyn ba esimderin?

— Zal ishi ý-shý boldy da ketti.

— Qarajan ne sóılep tur? Biz Búrkitke senemiz. Onyń túbi kedeı, óz tabynan ketpeıdi,— dedi bir top.

— Qarajan durys aıtady. Búrkit bizdi aldap tur!— dedi esik jaqtaǵy ekinshi top, pármeninshe daýystap.

Búrkit zalǵa qarady. Kenet kózi jasqa tolyp ketti. İshti órtegen yza men kúıikke shydaı almaı, esikke qaraı júre berdi.

— Tura tur, Búrkit,— dedi tóraǵa daýystap,— qaıta kirer esikti qatty jappas bolar.

Búrkit esikke taıaı berip toqtady. «Ne bolsa da estip keteıin» degen oımen prezıdıýmǵa qarap ún-túnsiz qatty da qaldy.

— Seniń sóziń, Qarajan, maǵan unaǵan joq,— dedi tóraǵa Aıbasovqa tesile kóz tastap,— Sen ádil sotsha emes, jan alýǵa daıyndalǵan ázireıil tárizdi sóılediń.

— Árıne, sizdiń sóıdeıtinińizdi bilip edim.— Qarajan tóraǵany mysqyldaı kúldi.— Búrkitti qorǵaǵyń kelip tur ǵoı, qorǵap kórińiz!

— Joq, men ony qorǵaıyn dep turǵan joqpyn. Ol áli jas, bar ómiri alda, ózin-ózi qorǵaıtyn talaı múmkinshiligi bolady,— Endi tóraǵa Búrkitke buryldy da, daýysyn sál kótere,— Búrkit shyraq, sen meniń oıymdy durys túsinedi dep oılaımyn,— dedi bir aǵalyq ashyq pishinmen.— Óziń kórip tursyń, seniń aryzyńdy jurt ár túrli túsinip otyr... óıtkeni buǵan deıin jazyp kelgen eńbegińde sen bizden tym alys jatyrsyń. Buny jastyqtyń qatesi degen kúnde de, bireýler sol qateni betińe salyq etpes úshin eń aldymen halyq aldynda ózińdi aqtap alýyń kerek. Meniń bul sózim saǵan senbeımiz, sol ótken qateń úshin esigimiz múldem jabyq degen sóz emes. Ózińdi-óziń kórsete alsań saǵan degen esigimiz árqashan da ashyq...

Búrkit tóraǵa sóziniń ar jaǵyn tyńdaǵan joq. Tyńdaýǵa da kúshi jetpedi. Keýdesin adal jalańashtap kelgenińde jurttyń buny túsinbegenine jylardaı bolyp ókpelep, esikten ata jóneldi.

Qarajan Búrkitti qulatqanyna máz bolǵanyn jasyra almaı, sál kúlimsireı ezý tartty da, minbeden túse berdi.

Ý-shý bolǵan jurt, kenet aıqaılaı túsip, endi ózara kújildese bastady...

...Taǵy da tún, taǵy da túndeı túnek oı. Klýbtan shyǵysymen, úıine de qaıtpaı, Búrkit betiniń aýǵan jaǵyna júrip keledi. Eshteńe kórer emes, eshteńe de estir emes, janyn jegen ókinish, yza, ókpe, ashýdyń qushaǵyna enip ketken.

Jan-jaǵy tastaı qarańǵy. Kenet jel turyp qýara bastaǵan aǵash japyraǵyn butaqtarynan qushaqtaı julyp, Búrkittiń betine ákep urady. Aqyn ony da sezbeıdi. Áldeqalaı biren-saran adam qarsy kezdesse, ony da kórmeıdi. Tipti klýbtan shyqqannan beri sońynan bir eli qalmaı ańdyp kele jatqan Ákpardy da ańǵarmaıdy. Tek bar bileri — oıǵa shomyp ketken basyn jerden bir kótermeı, betiniń aýǵan jaǵyna tarta berý...

Búrkit uzaq júrdi, aqyrynda ol qalanyń kúnshyǵys jaǵyna shyǵa toqtady. Kúndiz-túni tynym tappaı saryldap aǵyp jatqan kishkentaı Almaty ózeniniń janyna jetken eken. Ol endi bir úlken qara tasqa baryp otyrdy. Oǵan taıaý kelip, Ákpar da toqtady. Osy kezde qara bulttan aı shyǵyp, jer beti aǵara tústi. Búrkit Ákpardy endi ǵana kórdi. Biraq ekeýinde de ún joq. Búrkit shomyp ketken oı teńizinen áli de jarǵa shyǵar emes.

Ákpar azdan keıin ózen jaǵasyndaǵy kók shópke tizerleı otyrdy da, malta tárizdi bes-alty ýaq tasty ýystap alyp, qaqpaqyl etip oınaı bastady.

Ekeýi áli de ún-túnsiz...

Degenmen, Ákpar shydaı almady, bir kezde baryp:

— Solaı de, Búrkit,— dedi ol tastaryn laqtyryp jiberip. Sóıtti de ornynan túregelip, Búrkittiń janyna baryp otyrdy.— Aqyn degen de bala ǵoı. Ashýlanǵan balany úlkender ertek aıtyp ýatady. Tyńdaısyń ba, men de saǵan bir ertegi aıtaıyn?

Búrkit jaýap qaıtarmady.

— Baıaǵy ótken zamanda, din musylman amanda bir kishkentaı aqyn bolypty,— dedi Ákpar «ertegisin» bastap, ananyń jaýap bermegenine qaramaı,— ol aqynnyń (iz boıyna bitken aqyly da, aqyndyǵy da bar eken. Biraq onyń qolyna túspegen bir qasıet — ataq eken. Kúnderdiń kúninde álgi kishkentaı aqyn úlken ataqqa ıe bolǵysy keledi. Ózin qoshtaıtyn jan aıaspas azǵantaı serikteriniń qolynda oǵan ondaı ataqty alyp bere qoıar dál sol kezde kúsh bola qoımaıdy. Ózderi qashyp-pysyp kúnderin ázer kórip júredi. Ne isteý kerek? Árıne aqyn, ana serikterine qarsy jaqqa shyǵýdy durys kóredi. Óıtkeni olar kóp. Kóp maqtasa, kómir de temirge aınalady. Sóıtip, keshegi aq aqyn, endi qyzyl aqynǵa aınalýdy arman etedi. Solaı ma?

Búrkit taǵy da úndemedi. Oǵan qaramaı Ákpar sózin jalǵaı tústi.

— Aqyn serikterin, joldastaryn satyp, jaý jaǵyna hat jazady. «Tyńdańdar,— deıdi ol hatynda,— men burynǵy jolymnan, oıymnan bezdim, qazir sondaǵy oı-armanymnan shoqtaı bolyp qyzaryp uıalam, meni sender ózderińniń tobyńa alyńdar»,— dep jalynady. Árıne ol joldastaryn, ıdealyn satqanynan uıalyp-qyzarmaıdy qyzyl bolsam degen qyzyl tilekten qyzarady. «Qarańdar,— deıdi ol, keshegi óziniń jaý tobyna,— meniń túrim qazir atam qazaqtyń kóne zamandaǵy jalaýyndaı aq ta emes, Muhambet paıǵambardyń týyndaı jasyl da emes, ózderińniń qoldaryńa ustaǵan shúberekterińdeı qyp-qyzyl, tipti odan da qyzylmyn, tezirek qastaryńa ala kórińder, senderden de asqan qyzyl bolýǵa ant etemin,— deıdi.

— Jetedi, toqtat sózińdi!—dedi shydaı almaǵan Búrkit.

— Sál shyda, qyzyǵy áli alda... Bizdiń aqyn ony qyzyldar toby qushaǵyn asha qarsy alyp, ústine qyzyl otaý tigip, astyna qyzyl shaıtan arba — mashına beredi dep oılaǵan bolatyn. Biraq ol úmiti aqtalmaıdy... Qyzyldar da aqymaq emes. Qara mysyq aq bola almaıdy, keshegi jaýy búgin dos bola almaıdy, ony qyzyldar da jaqsy biledi. Sondyqtan olar serikterin, ustap kelgen jolyn satqan aqymaq aqyndy ortalaryna almaıdy, masqara-mazaq etip qýyp shyǵady.

— İstegen jaqsylyǵyń bolsyn, ket qasymnan, kórinbe endi meniń kózime!— dedi Búrkit.

— Nege? Biz ekeýimiz bir taýdyń buǵysy emes pe ek? Dos jylatyp aıtady...

— Sonda sen bolypsyń ba meniń dosym?

— Ie, menmin. Qur dosyń emespin, odan da qymbatyńmyn. Esińde me, restoranda ekeýden ekeýmiz qalǵan kúni sen: «Maqsat atty bir shynjyrmen tirkesken jandarmyz» degeniń? Maǵan sol teńeýiń óte unaǵan.

— Olaı bolsa, ózińdi bospyn dep sanaı ber. Men ol shynjyrdy úzýdi durys kórdim.

— Op-ońaı ma?

Búrkit úndemeı teris qarady.

— Jaraıdy, shynjyrdy úze-aq qoı. Sonda qaıda barmaqsyń? Barar taýyńnyń eteginde seni joǵary kótertpes qarýly qaraýyl turǵan joq pa? Ony búgin óz kózińmen kórgen joqsyń ba? Álde Aqan sekildi úshinshi qabattan qulamaqsyń ba? Múmkin sýǵa ketip ólgiń kelgen bolar? Árıne óıtý saǵan laıyqtyraq. Óıtkeni ólik sýdyń ortasymen aǵady ǵoı. Bir jaǵadan qulasań ekinshi jaǵaǵa jete almaısyń. Seniń jolyńdy kórsetetin bir sımvolıkalyq belgi bar. Átteń, ne kerek, sen bul tilegińdi oryndaı almaısyń. Ertis, Esil alys, al Almatynyń myna shalshyq sýyna deneń de batpaıdy. Moınyna tas baılap qulasań da, qur jalańash deneńdi kórsetip jurtqa kúlki bolasyń...

Búrkit taǵy aýzyn ashpady.

— Múmkin, sen rasynda sýǵa ketip ólý úshin osy jaǵaǵa kelgen shyǵarsyń?

— Al, jaraıdy, búıtken ómirden ólim artyq delik, sonda maǵan ne iste deısiń?—dedi Búrkit ashýdan ne derin bilmeı.

— Ólimnen ómir artyq. Bóten jol taba almasań, menimen birge kórshi elge qash. On altynshy jyly shet elge qashqan qazaq aýyly az emes. Kóbi sonda. Olar áli týǵan jerin joǵaltqanmen, týǵan tilin joǵaltqan joq. Sen sekildi daryndy kilem jaıyp qarsy alady. Senin árbir shýmaq óleńin jerinen, elinen aıyrylǵan beısharalarǵa medeý bolady. Aýzyńnan shyqqan ár sózińdi altyndaı baǵalaıdy, qurmet, qoshamet kórsetedi. Saǵan budan artyq ne kerek? Júr, qashaıyq!

— Joq, men esh jaqqa qashpaımyn!— dedi Búrkit kenet yzadan ózin-ózi ázer ustap!—Men qazaqtyń ata jerinde týdym, osy ata jerinde ólemin! Halqymnan qashyp tapqan qyzyqtyń maǵan keregi joq!

— Meıliń. Onda ólmeseń — órem qap!—dedi Ákpar únine sýyq yzǵar berip. Osy kezde aı qaıtadan bultqa kirip, jan-jaqtyń bári taǵy da tastaı qarańǵy bola qaldy.— Sen endi tiri óliksiń!—dedi Ákpar qaıta sóılep,— seniń sózińe endi dosyń da, qasyń da senbeıdi, budan bylaı qaraı sen eshkimge de kerek emessiń!

— Joq, men áli kerek bolam! Seniń aıtyp turǵanyń bylshyl!— Búrkit ashýdan qalsh-qalsh etip ketti, Ákpardyń jaǵasynan ustap alyp, ózine qaraı tartty da, yzalana sóıledi.— Meniń áli kerek bolǵanymdy óz kózińmen kóresiń! Al shetke qashsań, óz qulaǵyńmen estısiń! Estidiń be!

— Jiber...— Ákpar sál julqynyp bosandy: da — Qora tóbesine japqan qýraıdy julqylaı bergen tentek eshkini qazaqtyń taıaqpen úıretetini esińde bar ma?— dedi Búrkitke.

— Maǵan kúsh kórsetkiń kelip tur ma?

— Jaýǵa satylǵan adamǵa raqym bolmaıtynyn bilmeıtin be ediń! — Ákpar Búrkittiń jolyn kes-kesteı tura qaldy.

Anaý tosyn turǵan Ákpardy oılamaǵan jerden qos qolymen keýdesinen qatty ıterip jiberdi de, jónine júre berdi. Búrkittiń qımylyn abaılamaı qalyp shalqasynan túsken Ákpar jalma-jan tura kelip, qaltasynan tapanshasyn sýyryp alyp, bir dizerleı otyra qaldy da, qarańdap ketip bara jatqan aqynnyń tý syrtynan kózdeı bastady. Biraq Búrkit shoq taldy aınala berip, qarańǵy túnge enip joq bolyp ketti.

— Jaraıdy...— dedi yzaly únmen Ákpar. Ol endi ornynan asyǵa kóterildi de, tapanshasyn qaltasyna qaıta saldy.— Taǵy bir ońasha kezdesermiz!..

...Búrkit sol ketken betimen endi esh jerge aıaldamaı, úıine tikeleı tartty. Bul kezde tún ortasy bolyp qalǵan-dy. «Jınalystan neǵyp qaıtpaı jatyr?» dep qobaljyp otyrǵan Olga Pavlovna úıge kirip kelgen kúıeýiniń júzine bir qarady da, eshteńe de suramaı, aýyz bólmege shyqty da, sýyp qalǵan asty jylytyp alyp, qaıta kirdi.

Búrkit penjegin sheship, korıdorǵa shyǵyp, qolyn jýyp kelip, stoldyń janyna otyrdy. Aldyna qoıǵan etten shuqyp bir-eki túıirin aýzyna saldy da, aýyr kúrsinip, tárelkeni keıin syrǵytyp qoıdy.

Olga Pavlovna Búrkittiń ishimdikti jek kóretinin burynnan biletin. Sóıte tura, ol eriniń kóńili ashylar ma eken degen úmitpen túregelip, shkaftan bir bótelke konák ákelip, janyna hrýstal rúmka qoıdy.

— Renjitip jibergenderin kózińnen kórip turmyn,— dedi Olga Pavlovna Búrkittiń janyna otyryp,— múmkin kóńilińdi ashar, birer rúmka konák ish...

Qaıǵysyn aıtpaı bilgen kelinshegine ishteı rıza bolǵan Búrkit:

— Raqmet, Olá...— dedi júdeı sóılep.

Búrkit endi ózi túregelip baryp, shkaftan sál kishirekteý rúmka alyp keldi. Óziniń aldyndaǵy rúmkamen ekeýine toltyra konákty quıyp:

— Qane, Olá, sen de ish,— dedi.

Ómirinde aýzyna konák alyp kórmegen Olga eriniń kóńilin qaldyrǵysy kelmedi. «Buryn ishpegen zatym edi»,— dep báldenip turmaı, rúmkany aldy da:

— Senimen birge ý ishýge de barmyn, Búrkitim, qane, keleshek baqytymyz úshin...

Búrkit sál ǵana ezý tartty. «Keleshek baqyttyń bet alysy dál búgingideı bola berse, ol baqytqa jetýimiz eki talaı-aq shyǵar». Biraq Olgaǵa eshteńe degen joq. Qolyndaǵy rúmkany joǵary kóterdi de, ishindegi konágin taýysa ishti.

Búrkitke elikteı Olga da rúmkasyn aýzyna apardy. Naǵyz bir ý ishetin adamdaı kózin jumyp, aqyryn ishe bastady. Ótkir sharap tamaǵyn qyryp jiberse de, shydap baqty. Tek konákti iship bitirip, rúmkasyn stolǵa qoıǵanda ǵana baryp:

— Túý, qandaı ashshy edi!— dedi aýzyn oramalymen jaýyp shashala sóılep.

Búrkit endi shyn ezý tartyp kúldi. Kavkaz júziminen qaınatqan asyl sharap, árberden soń boıyna taraı bastady. Buryn kóp iship kórmegen Búrkittiń tamyr-tamyryn bosatyp, denesin balqytyp áketip barady. Baǵanaǵydaı emes, kóńili de sál ózgereıin dedi. Ózi de bilmeıdi, bul ózgerý kóńildený me, álde qaıǵyrý ma, áıteýir boıyna ózi bilmeıtin taǵy bir jańa sezim paıda bolǵan tárizdi. Sonda ǵana baryp Búrkit Olga Pavlovnaǵa búgin basynan ótken ýaqıǵanyń bárin tegis aıtyp berdi. Tipti Ákparmen kezdeskenin de, onyń shetelge qashaıyq degen sózin de jasyrmady. Búrkit endi ǵana ańǵardy, konák kóńilin ashpapty, tek aýzyn ǵana ashypty. Ańǵarsa, burynǵy qaıǵysyna qaıǵy qosqandaı. Sóılegen saıyn burynǵy yzasyna qaıta yza qosylyp, júregin odan saıyn tyrnaı túskendeı. Oıyn tumandatyp, tek kókirektegi ashýyn burynǵysynan da jaman órshelendirip alǵan tárizdi.

Olga Pavlovna diril qaqqan qos qolyn tizesine qoıyp, tapjylmaı tyńdap otyr. Búrkit kenet daýysyn qattyraq shyǵaryp, Qarajanǵa kijine túser bolsa, Olga Pavlovna odan ári záre-quty qashyp, on saýsaǵy burynǵydan da beter diril qaǵady. Eki kózi jasqa tolyp, erine keshegi joldastarynyń búgingi istegen qıanatynan jaman qınalyp, aqyryn kúbirlep olarǵa qarǵys aıtady.

Búrkit sózin aıaqtap boldy da, qaıtadan konákty óz bokalyna toltyra quıdy. Ony birden juta saldy. Endi ol burynǵysynan da túnere tústi. Olga Pavlovna dál osy mınýtta eriniń júdep otyrǵan kóńilin konákpen emes, óziniń oǵan degen ystyq qushaǵymen jubatý kerek ekenin túsindi.

Ol endi:

— Bizdiń ómirimiz jańa bastalyp keledi ǵoı, Búrkit, ondaı-ondaı jaýyn-shashyn áli talaı kezdeser,— dedi kúıeýiniń basynan sıpap,— sen birine de berilme, qara da tur, áli bárin de jeńip shyǵamyz. Bizge degen kún jańa ǵana týyp keledi, áli nuryna da bóleıdi, tek osy alǵan jolyńnan jańylma.— Ol endi erine erkeleı qarady,— Osy búgingi sharshaǵanyn jeter, endi demińdi al, júrshi...

Búrkit jas emes pe, al jastyq tilektiń ózi de bir arman, keıde ol óziniń ystyq jalynymen qaıǵyǵa da, qasiretke de qarsy tura alady. Áıeliniń qıyla aıtqan sózine balqyp, erı jónelgen jas aqyn endi kózi bóten tilekpen ushqyndanyp ornynan tura berdi...

...Aıly túnde, aq mamyqtyń ústinde, súıgen jarynyń aq tósin erkinshe aımalaǵan Búrkit, árberden soń, boıyn bir jaǵynan konák qyzýy sharpyp, ekinshi jaǵynan mahabbattyń ystyq qushaǵy órtep, jańa ǵana arylmastaı bolyp basyna tóngen qaıǵy bultyn umytty. Dúnıedegi eń tátti qyzyq — jastyq qyzyǵy emes pe, ol sol qyzyqtyń ystyq lebimen jany raqattana jatyp, uıyqtap ta ketti.

Olga Pavlovna kún kóterile, Búrkitti oıatyp almaıyn dep, onyń qushaǵynan aqyryn sytylyp bosandy da, aıaǵyn úshinen basyp, aýyz úıge shyqty. Shkaftyń tartpasyn ashyp, kishkentaı býmajnıginiń ishin aqtara bastady. Kózine bar bolǵany eki jıyrma tıyndyq kúmis aqsha ǵana tústi. Olga Pavlovna aýyr kúrsindi. Bul—Búrkit ekeýiniń eń aqyrǵy qarajaty edi. «Bul aqsha bitkennen keıin qalaı kún kóremiz? Qaryzǵa ala qoıatyn bul arada tanys eshkimimiz joq. Jalǵyz Hasen edi, o da komandırovkaǵa júrip ketti. Saýdager áıelge kúndegisindeı sata qoıatyn da baǵaly esh nárse qala qoımapty». Olga Pavlovna sál oılanyp, shkaftan aq káris shálisin alyp, qaǵazǵa orap qoltyǵyna qysty da, Búrkitti syrtynan bekitip, úıden shyqty. Ádetinshe aıaǵyn sándene basyp, eki kóshe ótip, kishkentaı aǵash úıdiń qasyna kelip toqtady. Batyly barmaı sál kidirdi de, degenmen, aqyryn álgi úıdiń esigin qaqty. Esik sol mınýtta-aq ashyldy.

— Kire ber,— dedi ar jaǵynan jýandaý kelgen áıel daýysy.

Olga uıala qoraǵa kirdi. İshindegi úlken baýda qos judyryqtaı bop pisken qyp-qyzyl aport almalary aǵash butaqtaryn tómen basyp, syńsı salbyrap tur. Semizshe kelgen, qyzyl shyraıly saýdager áıel Olgany kórdi de, jýyp jatqan kirin tastaı salyp, esikke qaraı aıańdady. Esendik joq, saýlyq joq:

— Á, sen ekensiń ǵoı,— dedi qolyn fartýgine súrtip,— qane, kórset, ne ákeldiń?

Olganyń káris shálisin bir silkip, aınaldyryp kórdi de, basyna salyp, aınaǵa qarap keldi. Shálini unatqany kórinip tur, sonda da ol:

— Uıalmaı-aq qoı, kógarshynym. Ómirde bári de bolady. Al biraq myna shálińdi men almaımyn,— dedi ol kenet óz sharýasyna kóship,— ár jerine qurt túseıin degen be, qalaı...

— Qurt túse qoımaǵan bolar,— dedi Olga qyzara, — sandyqtan alyp álsin-álsin qarap turǵanmyn.

— Qarasań qaraǵan shyǵarsyń, biraq durys qaramaǵansyń ǵoı... Qysqasyn aıtqanda, bul sháli maǵan kerek emes...

— Múmkin arzanǵa bolsa da alarsyz, erteńge aqshamyz joq...

— Senderde aqsha joq.— Al alda-jalda shyn qysylǵan bolsań, myna qolyńdaǵy júzigińdi sat. Ózi shyn altyn ǵoı deımin. Buny alýǵa bolady.

— Bul — erimniń syılyǵy.

— Tek baıyń bolsyn de. Baıyń bolsa, onyń syılyǵy da bolady... Al men sekildi baısyz qalsań...— Áıel Olganyń kúıeýiniń bar ekenin qyzǵanǵandaı oǵan tesireıe qarady,— jaraıdy, satasyń ba, joq pa?

Olga Pavlovna sál oılandy da, qolynan júzigin sýyryp alyp, áıelge berdi.

— Baǵanadan beri sóıtpeısiń be, — dedi anaý,— endi shálińdi de qosa alýǵa bolady,— áıel ıýbkasynyń astyna qolyn suǵyp jiberip, bir-eki qaǵaz aqshany alyp Olgaǵa berdi.— Torgsınge aparsań da, budan artyq bermeıdi.

— Raqmet,— dedi Olga Pavlovna aqshany alyp jatyp.

Olga Pavlovna taǵy bir kóshe burylyp, dúkenge kirip, bir-eki kúndik tamaqtaryn alyp úıge kelse, Búrkit jańa turyp jatyr eken. Ol atyp turyp, áıelin taǵy da baýyryna qysyp súıdi de:

— Tań atpaı qaıda baryp qaıttyń?— dedi.

— Dúkenge.— Olga Pavlovna erkeleı qarady.

— Dúken saǵan osy azyq-túlikti jaıǵa bere me?— dedi Búrkit kúlimsireı,— azyraq aqshanyń áldeqashan bitetin ýaqyty bolyp edi ǵoı.

— Aqshanyń quny jumsaı bilýde emes pe, áli de bir jetilik qarajatymyz bar...— dep áıeli taǵy kúlimsiredi.

— O, onda bizden baı adam joq, eken ǵoı.— Búrkit shyn qýanyp qaldy.— Bir jetiniń ishinde «Qyzyl tý» maǵan da gonorar berip qalar. «Qasqyr izi» povesimdi osy aıdyń nomerine jiberdik degen. Búgin baryp anyǵyn bilemin...

Búrkit shaıyn ishkennen keıin jańaǵy ózi aıtqan jýrnal redaksıasyna keldi. Kórkem ádebıet bóliminiń bastyǵy — shashyna aq kirgen mosqaldaý kisi buryn, Búrkit kelgende, hal-jaıyn surap, asty-ústine túsip qalatyn edi. Búgin nege ekeni belgisiz, onymen sulyq amandasty. Bireý-mireý joq pa degendeı esik jaqqa bir qarap: «Saý júrsiń be?» dep kirjiń ete qaldy da, qoıa qoıdy. Ózine degen kózqarasty óte tez túsinetin aqyn ananyń bul qylyǵynyń tegin emes ekenin birden uqty.

— Meniń povesimdi osy nómirge jiberermin dep edińiz,— dedi Búrkit batyńqyramaı.— Sony bilgeli kelip edim.

Bólim bastyǵy taǵy esikke qarady.

— Bul nómirge barmaıtyn boldy.

— Sonda kelesi nómirge qalǵany ma?

Kisi aýyr kúrsindi.

— Kelesi nómirge de barmaıdy...

— Nege? Ózińiz jaqsy poves eken degen joq pa edińiz?

Kisi taǵy kúrsindi.

— Jaqsy men jamandy aıyrý jalǵyz ǵana meniń mindetim deısiń be, shyraǵym,— dedi ol qınalyp.— Baspańdar degen joǵarǵy jaqtan ámir keldi.

— Joǵarǵy jaǵyńyz kim?

— Qaıdan bileıin... Maǵan solaı dep redaktordyń ózi aıtty. Al bizdiń jýrnaldyń tikeleı baǵynatyn adamy Qarajan ǵoı... Sol birdeme dep júrmese...

— Sonda poveske qoıatyn kinálary ne?

Bólim bastyǵy endi tipti sybyrlaı sóıledi.

— «Búrkit Kúntýarov qasqyr dep bizdi — komýnıserdi — aıtyp otyr»,— deıdi.

— Aý, aǵasy-aý, meniń áńgimemde ondaı eshteńe de joq qoı.— Búrkit kúıip ketti.—Ózińiz oqyǵan joqsyz ba, meniń qasqyrym kádimgi qasqyr, qoıdy jeıtin qasqyr emes pe?

— E, shyraǵym, ol solaı ǵoı. Biraq qasqyrdyń aýzy jese de qan, jemese de qan...

— Onda qasqyr dep meniń ózimdi aıtatyn shyǵar?

— Ózińdi aıtty ne, áńgimeńdegi qasqyrdy aıtty ne, saǵan báribir emes pe? Japalaqty tasqa ursań da, japalaq óledi, taspen japalaqty ursań da, japalaq óledi... Áıteýir syltaý tapqan soń ne isteısiń.

— Jaqsy, olaı bolsa, meniń «Erkebulan men Nurjamal» degen jańa dastanymdy basyńyzdar. Jaqynda ǵana bitirdim. Erteń alyp keleıin. Onda qasqyr da, jylan da, aıý da joq.

— O da basylmaıdy...

— Nege?

— Jańa aıttym ǵoı, joǵarǵy jaqtan ámir bar dep...

— Sol joǵarǵy jaqqa ózim barsam qaıtedi?

— Kimge? Qarajanǵa ma? Álde odan da joǵary otyrǵan ákimge me? Ne betińmen barasyń? Joq, Búrkit shyraǵym, Qarajanǵa, joǵarǵylarǵa barǵyń kelse, burynǵy betińnen qaıtqanyńdy kórsetetin bir-eki áńgime-óleńderińdi baspa júzinde shyǵaryp alyp bar. Áıtpese senbeıdi. Senbes etip Qarajandar qulaqtaryna quıyp qoıǵan...

— Aý, óıtýge múmkinshilik berip otyrsyńdar ma?.. Eger jazǵanymdy baspaıtyn bolsańdar, men burynǵy betimnen qaıtqanymdy nemen dáleldeı alamyn?..

— Dúnıeniń jalǵyz jaryq-sáýlesi bizdiń «Qyzyl tý» ǵana ma? Bóten de gazet-jýrnaldar bar emes pe?..

— Olarǵa da Qarajannyń tapsyryp qoımaǵanyn qaıdan bilem.

— Qarajandy tyńdamaıtyn redaktordy izde...

— Ondaı redaktordy qaıdan tabam?

— İzdegen adam qashanda bolsa tabady. Ásirese jastar jaǵynan oılan... Olar bizder sekildi ózinen úlkennen qorqyp qalǵan jandar emes, jas ýyttary áli taralyp bitpegender...

Búrkit saly sýǵa ketip úıine qaıtty. Endi ol aldynda asýy qıyn talaı asqar bel bar ekenin jaqsy uqty. Eger olardy ótýge kúshi jetpese, Ákpar aıtqandaı, eki jaǵanyń birine de jete almaı, ómir degen darıanyń tolqynynda tiri ólik bolyp aǵa beretinin bildi. «Joq, Búrkit tiri ólik bola almaıdy. Ómir tolqyny qansha qatty bolsa da, oǵan qarsy tura alady. Aldynan ótýi Sýdan da qıyn bıik beles kezdestirse, odan da ete alady. Jalǵyz qasyq qany qalǵansha óziniń baqyty úshin, halqynyń baqyty úshin qandaı synǵa bolsa da shydaıdy. Qandaı qıyndyq bolsa da jeńip shyǵady».

Biraq ol dál osy mınýtta jaýy jalǵyz ǵana Qarajan emes ekenin túsinbedi. Eń aldymen óziniń bas jaýy, álgi talaı qıyn kezeńde kezdesip, talaı synǵa túsetin jaýy — ishki sezimi, ómirge, halyqqa degen kózqarasy ekenin bilmedi. Buryn júrip kórmegen adamǵa dańǵyl degen jańa joldyń ózi de, aıaǵyn durys baspasa qaýip-qaterli, oıly-qyrly bolatynyn ańǵarmady. Ómirdiń osynaý bir qısyq joly talaı ret basyn jarǵa urǵyzyp, neler shatqalańǵa túsiretinin oılamady... Tek ony, búgingi tańda qaıtsem de jaýymdy jeńip shyǵam degen arman ǵana bıledi. Sondyqtan da ol orynsyz qapalandyrmaıyn dep, úıge kelgennen keıin Olga Pavlovnaǵa esh syr bermedi... Eki bilegin sybanyp jiberip, jaqynda ǵana bitirgen «Erkebulan men Nurjamal» degen jańa dastanyna qaıta otyrdy. Júırik at shapqanda ǵana qyzady. Búrkit te, dastanyna úńilgen saıyn, ózge ómirdi umytyp, poezıa dúnıesine berile jóneldi... Onyń oıyna osy saǵattan bastap poezıadan bóten ómir kirmedi. Tek Olga Pavlovna ǵana, bir jetiden keıin eń aqyrǵy qarajattarynyń bitetinin oılap, jáne qaıtsem Búrkittiń jazýyna jaǵdaı jasaı alamyn dep qaıǵyryp, kórer tańdy kózimen atqyzdy.

IV

...Bıik jartasty, adyr-buıraty taý bókterin aınala jińishke, tar jolmen eki salt atty kele jatyr. Kún ekindige aınalǵan kez. Kúz kelip, jer sarǵaıa bastaǵan. Biraq búgin jaıma-shýaq bir sydyrǵy jyly. Ushpaly sur bulttar kún kózin keıde jaýyp, keıde ashyp, teńizde júzgen aq jeleńdi kóp keme tárizdi, aqyryn syrǵyp ońtústikke qaraı kóship barady...

Salt attynyń biri — Ákpar Astynda óziniń kók jorǵasy. Ábden jaraǵan. Basyn shulǵı tastap, aıańdaıdy... Ákpar erge jantaıa otyryp, janyndaǵy joldasyna áldeneni aıtyp keledi. Al janyndaǵysy — qyz. Basynda jasyl barqyt tysty jeńil túlki tymaq, ústinde belin, erkektershe kúmis belbeýmen býǵan qyzyl barqyt kúzen ishik... Kıimi kúzdiń qara sýyǵyna laıyq. Búgin kún jyly bolǵandyqtan ba, qyz tymaǵynyń qulaǵyn joǵary kóterip baılap alypty... Astyndaǵy jortaqylaý júrdek tapal tory baıtaldy tobylǵy sapty qamshymen sıpaı urǵan bop janyndaǵy jigitke tomsara qarap, ún-túnsiz kele jatyr...

Taý bókterin qıalaı, bularmen qatarlasa bir top jylqy kórinedi, qulyndysy, qysyry aralas — ár tústes. Jylqy tobynyń bunysyna qaraǵanda, bul jylqylar bir adamnyń emes, bar aýyldyń maly ekeni baıqalady. Rasynda da solaı. Osy azyn-aýlaq jylqy Tákejan aýylynyki edi...

Tákejan aýyly jazǵy jaılaýy Qońyraıǵyr kólinen óziniń tómengi jaqtaǵy qystaýlaryna kóship bara jatqan beti. Álgi eki salt attynyń sońynan kóringen sonaý kósh osy aýyldyń kóshi.

Kóship kele jatqan kedeı aýyl ekeni anandaıdan baıqalady. Júk tıegen bes-alty túıe. Alasha, kıiz japqan teń ústerinde aq jaýlyqty kempirler men jas balalar. Teńkıte kebeje, sandyq artylǵan shıqyldaǵan yrdýan arbalar. Bulardyń da ústerinde qatyn-qalash, bala-shaǵa. Shıdem kúpi, túıe jún shekpen kıgen jeti-segiz salt atty kisi kóshke bas-kóz bolyp kele jatyr. Bireýleri túıe jetektegen, ekinshileri júkti arbalardy janaı bóken jeledi...

Kósh tusyndaǵy jylqylardy, sonaý art jaqtaryndaǵy jaıyla shubyrǵan qoı, eshki, qara maldy aıdap kele jatqan aýyl jastary — qyz, bozbala...

Bul kósh óz áline qaraı qyzǵylyqty, kóńildi... Aýyq-aýyq jas balanyń jylaǵan daýysy men boıjetkenniń syńǵyrlaı shyqqan kúlkisi estiledi, kenet jastar ekeý-ekeýden qosylyp án de shyrqatyp jiberedi. Baı aýyldardyń jastaryndaı kósh-jónekeı jorǵa salystyryp, júırik jarystyrǵany kórinbese de, qyz bozbalanyń oıyn-kúlkisi, ázili birde-bir úziler emes.

Bul — Tákejan aýylynyń sońǵy kóshýi. Kelesi jyly kól qasyna zaımka salyp, birjolata poselka bolyp ornalaspaq. Qazirdiń ózinde de aýyldyń Qasym-Kostá bastaǵan bir top jigiti sol qol basynda qalǵan. Jazǵa sol araǵa bolashaq poselkeniń qurylys aǵashtaryn, tereze, esik, taǵy basqa kerek-jaraqtaryn jetkizbek. Jáne kelesi jyly egin egetin jerdi de mólsherlemek. Shamalary kelse, osy kól mańaıyn zaımka sala bastaǵan orys mujyqtarymen kelisip, azdaǵan par da kótermek.

Sondyqtan osynaý aqyrǵy kósh aýyl adamdaryna bir túrli qymbatty tárizdi. Ásirese úlkenderge. Olar jastarynan úırengen ádetterinen aıyrylatynyna tipti ókinetindeı me qalaı, aqyryn jyljyp kele jatqan kóshke álsin-álsin kúrsine qarap ta qoıady. Al jastar jaǵy kelesi jyly bolar ózgeriske bálendeı mán bermeıtindeı, ádettegi oıyn-kúlkilerinen aıyrylmaı, dý-dý etedi. Kenet toptan bólinip birin-biri qýa jónelgen qyz ben jigit te kórinedi.

Art jaqtaryndaǵy kóshke esh kóńil bólmeı, ózderimen ózderi bolyp kele jatqan tek Ákpar men janyndaǵy qyz.

Bul — ózimizge tanys Tákejan aýlyna Búrkit alǵashqy kelgeninde tańerteń kólde sý ákelgeli bara jatyp án salatyn qyz Sholpan. Ákesi bir kezde ájeptáýir aýqatty adam bolǵan, osydan on jyl buryn úlken jutqa ushyrap, bar malynan aıyrylyp, qazir kún kórerlik qana aýqaty bar kedeı. Osy kisiniń sharýashylyǵy kúılemeı turǵan kezde, bir jyly Ákpardyń ákesi Qarymsaq Aıdabol rýynan shyqqan Shúkir degen baımen bolystyqqa talasqanda tómengi aýylda da qudandalym bolsyn dep, alty jasar Ákparyna jańa týǵan Sholpandy aıttyrǵan. Bertin kele, Sholpannyń ákesi taqyr kedeıge aınalǵanda, Qarymsaq baı qudalyǵynan aınyp ketken. Bergen azyn-aýlaq malyn, ár túrli syltaý taýyp qaıtyp alǵan. Biraq aýyl arasy jaqyn. Oıyn-toıda jıi ushyrasyp, Ákpar Sholpanǵa anda-sanda kóz qyryn salyp ta qoıatyn. Tipti aqqýdyń kógildirindeı bop sylanyp-taranyp kózge jańa túse bastaǵan jas sulý oǵan unap ta qalǵan. Áke qarsylyǵyna qaramastan, Ákpar sońǵy kezde osy Sholpanǵa úılensem be degen oıda bolatyn. Aýyl qyzdaryna qazaqtyń oqyǵan azamaty asa qurmetti kóringen sol bir qyzyq zamanda qalada oqyp júrgen Ákpar da Sholpanǵa qol jetpes armandaı kóringen...

Sóıtip júrgenderinde Ákpar eki jyldaı aýylǵa kelmeı qoıdy. Al Sholpan bolsa ábden boı jetip, jaqty men jamanǵa túsine bastady... Onyń ústine... Oıda joq jerden Qasym-Kostá kezdesti... Qyzǵaldaqtaı kógere ósip, ábden tolǵan jas sulýdyń júregi endi basqasha soǵýǵa aınaldy. Mahabbat degen de bir pisken jemis emes pe, der kezinde ony ańǵarmasań kún etken saıyn bosańsı bastaıdy. Álde baǵy ma, álde sory ma, biraq osy mahabbat ánin Sholpan der kezinde esitti de, kóp keshikpeı osy bir sulý án óziniń de ermegi, qýanyshy bolýǵa aınaldy. Aqyly, oıy, minez-qulqy jarasymdy, jasynan qazaq bolyp ketken Qasym-Kostány qyzdyń áke-sheshesi de, aǵaıyn-týǵany da jat sanamady, bári de ózderine unaǵan osy bir «sary qazaqty» Sholpanǵa teń kórdi... Osyndaı el demeýiniń arqasynda Qasym men Sholpan arasyndaǵy jastyq sezim ulǵaıa tústi... Aqyrynda baryp Moldabek shaldyń inisi Oljabek, aǵasynyń balasy Qasymǵa Sholpandy aıttyrdy. Eki jaq birdeı kelesi jyly jańa poselkege ornalasqannan keıin eki jastyń toıyn ótkizbek bolyp ýádelesti.

Mine, osyndaı ýádeden keıin Tákejan aýyly aqyrǵy ret qystaýyna kóterilgeli turǵanynda, qaıdan kele jatqany belgisiz, kók jorǵasyn bulańdatyp, oıda joq jerden Ákpar jetip keldi.

Baı uly kelip túsken Sholpan úıi kútpegen qonaǵynyń shaı-sýyn berdi de, jurtpen birge jolǵa shyqty.

Tákejan aýylynyń qystaýy qala jaqta bolatyn. «Men de qalaǵa qaıtyp bara jatyr edim, jolymyz bir eken»,— dep, Ákpar kóshke ere júrdi.

Qyz-bozbalanyń kósh-jónekeı qalaı oınap-kúlem dese de, qandaı saýyq-saıran quram dese de erki. Bul — qazaq jastarynyń ejelden enshisine tıgen erkinshiligi. Sondyqtan da bolý kerek, ózgelerden oqshaý kósh aldynda jeke kele jatqan Ákpar men Sholpannyń bul qylyqtaryn eshkim sóket kórmedi, ersi sanamady.

Al qatarlasa aıańdaǵan eki salt attynyń joly bir bolǵanmen, kóńilderi bólek edi.

Eki jyldan beri kórmegen bir kezdegi «qalyńdyǵyna» Ákpar álsin-álsin suqtana kóz tastaýda. On toǵyzǵa kelip, boı túzep qalǵan sulý qyz oǵan ábden pisken alma tárizdi bolyp kórinedi. Qyp-qyzyl ernine, betiń tıip ketse kúıdirip jiberer ystyq jalyn uıalaǵandaı. Móp-móldir qaraqat kózi eshkimge áli ábden ashylmaǵan tuńǵıyq syrdy jasyrǵandaı. Sholpannyń atqa otyrysy da bir túrli sándi. Ash beli qynalyp, kóterińki keýdesin sál keıin tastap, bilekteı jýan qos burymy úzeńgige tıe, at júrisiniń yrǵaǵymen bar denesi birge qozǵalyp, óziniń ózge janǵa bitpegen erekshe otyrysymen kózdi tartady.

Ákpar qyzǵa qaraǵan saıyn júreginde bir oqys tilek týyp, jan aıyzyn qandyrar sezim dúnıesine berile túsedi. Biraq bunyń oıy bir saǵattyq oı, ári ketse bir túndik oı... Buǵan uıalaǵan oı, el jurtynan kúder úzgeli turǵan adamnyń az ýaqyt bolsa da, qyzyq kórip qalaıyn degen kórse qyzar, tán qumar, arsyz bozbalanyń ótkinshek oıy. «Osy ýaqytqa deıin bul qyzdy qalaı esime almaı kelgenmin? Endi mine... Alystan oraǵytyp, tuzaǵyma túsirýge ýaqyt tar... Al túsirmeı ketsem, ómir baqı esten qalmas bir arman bolady ǵoı! Elińnen aıyryl, jerińnen aıyryl, bir kezde «ket ári emes» mundaı qyzdan qur qalar qudaıǵa men sonsha ne jazyp edim? Bular qystaýyna jetkenshe áli de bolsa kún jarym ýaqyt bar. Soǵan deıin ebin tabý kerek. Biraq qalaı ebin tabam? Árıne, sóılesý kerek. Sóıleskende de alystan oraǵyt, bulan quıryqqa sal. Oqý, bilim, áıel teńdigi degen tárizdi jańa sózderge etene bola bastaǵan qazirgi aýyl qyzdary seniń burynǵy dóreki ázilińe qulaq ta qoımaıdy... Qarmaǵyńdy tereń salyp, ilikken kezinde jaılap tart. Kúni buryn úrkitip alma».

Osyndaı qyzý oıǵa berilgen Ákpar kóńil múddesin oryndaǵansha shydar emes. Ol bir kezde atynyń basyn sol tejeı túsip:

— Ótken kúndi esime túsire bergim kelmeıdi, Sholpan,— dedi óz oıynan sóz qozǵap,— degenmen sol bir ótken kúnniń de umytylmas tátti saǵattary este qalady eken. Sonyń biri biz ekeýmizdiń aqyrǵy kezdesýimiz. Esińde me sol bir aıly tún? Men jazǵy demalysqa kelip, han jaılaýdaǵy altybaqanda ekeýmiz kezdesken edik qoı? Altybaqanda terbetile turyp, shyrqata salǵan ániń áli esimde.

Qaraǵym, tómen qarap nazdanasyń,
Kim bilsin qýanyshtyń az ǵanasyn.
Qosylsa eki ǵashyq bir jerge eger
Júrektiń jazbaıdy ma san jarasyn,—

dep ediń ǵoı sonda sen. Artynan «aq súıek» oınap júrgende...— Ákpar aýyr kúrsindi.— Ýaı, dúnıe-aı, nesin aıtasyń, o da bir qyzyq zaman eken ǵoı... Sondaǵy ystyq ernińniń oty áli kúnge deıin en boıymdy balqytýda. Rasymen-aq sol túngi qýanyshymyz jalǵan ba edi? Nege úndemeısiń? Álde sondaǵy:

Qosylsa eki ǵashyq bir jerge eger
Júrektiń jazbaıdy ma san jarasyn,—

degen sóziń de beker me? Sol eki ǵashyq qazir bir jerde kezdesip turǵan joqpyz ba, júrektiń jazylmaıtyn qandaı jarasy bar? Álde birimizdi-birimiz kórmegen eki jylda maǵan degen júrek jarasy jazylyp, bóten bireýdi unattyń ba?..

Qyz jaýap qaıyrmady.

— Habarlasa almasam, oǵan men aıypty emespin,— dedi Ákpar qaıtadan qınala sóılegen bop.— Oǵan er ólip, Ertis buzylyp jatqan zaman aıypty. Týǵan ákeden aıyrylǵandaı basyma kún týǵanda, súıgenin izdeıtindeı mende mursha boldy ma? Álde ákeń, aýlyń bári birdeı keńes ókimetine tabyna bas urǵan soń, shet elge qashqan baıdyń qańǵyp qalǵan balasy maǵan serik emes degen sheshimge keldiń be?— Ákpar tómen qaraǵan qalpynda júdeı sóıledi.— Ie, meniń qazir qańǵyp qalǵanym ras. Áke sońynan erýge týǵan elimdi, qurby-qurdasymdy, ózińdi qımadym. Al bul jerde men de bir, sútke tıgen kúshik te bir... Qaıda barsam da «baı uly» degen qara tumar moınymnan alynar emes...— Ákpar kenet basyn kóterip aldy.— Sholpan, endi júregimdi kúıdirmeı, ne bolsa da, sheshimińdi aıtshy.

— Qandaı sheshim?

— Mendiksiń be, álde...

Sholpan taǵy da úndemeı qaldy. Olar qatarlasa júrip keledi. Arttaryndaǵy aýyl kóshinen alys uzar emes. Ákpar kóshten bóline túskisi kelip, atyn bir-eki ret qattyraq jorǵalatyp kórip edi, Sholpan keıin qala berdi. Qyzdyń ózimen jeke ketpeıtinine endi kózi anyq jetken Ákpar kók jorǵany baıaý aıańdatyp, qyz astyndaǵy aıańshyl torymen tek úzeńgilese qatar júrip keledi....

Sholpan Ákpardyń aram oıyn sezer emes, oǵan ol endi shyn, kóńilimen jaýap berdi.

— Adamdy ózgertetin ómir ǵoı, Ákpar,— dedi ol erge yńǵaılana otyryp,— esińde me, óziń qaladan qaıtqanyńda, búkil aýyl jastary mekeden qajy kelgendeı bir qýanyp qalatyn edik. Nadan sorlylar bilmeıdi ekenbiz ǵoı, qaladan kelgen oqyǵan azamattardyń bárin de qarańǵy aýylǵa sáýle ákeletindeı kóretinbiz... Nesine jasyraıyn, seni de sol oqyǵannyń biri sanaıtynmyn... Ákeńniń baılyǵy, ózińniń saldyǵyń emes, sol «bir oqyǵan azamat» degen ataǵyń da kóńilimdi tolqytyp, júregime arman salǵany ras... Biraq eseıe kelip teksersem, sen meniń oılaǵan adamym bolmaı shyqtyń. Búrkit, Hasender aýylǵa óleńin, ónegesin jetkizse, sen jastardy shylym tartýǵa, karta oınatýǵa úırettiń... Mine júregime jańa túsip kele jatqan jaranyń tez jazylýyna osy qylyǵyń birinshi sebep boldy.

— Al ekinshi sebebiń ne?

— Onymdy da esti, Ákpar. Jańa aıttym ǵoı: adamdy ómir ózgertedi eken dep. Qala qyzdaryndaı oryssha oqymaǵanmen, aýylǵa kire bastaǵan jańa ómirdi, onyń jaqsy dástúrin, ónegesin biz de túsine bastadyq qoı... Jáne aýyldyń da ómiri ózgerýge aınaldy. «Qyzyl otaý» keldi, saýatsyzdyq joıý naýqany, jer bólisi, qalyń maldy qurtý sekildi kóptiń oılaǵan jerinen shyqqan ókimettiń ıgilikti isteri qazaqtyń eski aýylyn oıatyp, bir ózgertip tastaǵan joq pa? Sony kórip otyryp, taqa keshshe bolmasań, sen de qalaı ózgermessiń. Árıne jaqsylyq jaqqa ózgeresiń... Ózińe teń emes jandy jaqsy kórý kúná ekenin túsinesiń...

Ákpar kenet qap-qara bop qabyna qaldy.

— Keshe biz senderdi teń kórmesek, búgin sender bizdi teń kórmeıtin bolǵan ekensińder ǵoı? Bu da bir kezeń de!..

— Iá, Ákpar, renjiseń de, renjimeseń de solaı. Onyń ústine, óziń de aıyptysyń...

— Qalaısha?

— Ákpar degen sóz arabsha «uly» degen sóz eken. Jaqynda ǵana bildim. Ata-anań, árıne, jalǵyz balasyn uly adam bolsyn dep tileıdi de... Sondyqtan da atyńdy Ákpar dep qoıǵan shyǵar. Biraq, óz basyn uly bolarlyq halqyńa ne istediń? Ázir sońyńnan ergen tek jamanat qana... Ondaı adamdy súıý óte qıyn...

Ákpar burynǵysynan beter kúreńdenip ketti.

— Meniń qandaı jamanatymdy estidiń?

— Óziń aıtqan joqsyń ba jurttyń bári meni sútke tıgen kúshikteı kóredi dep? Jaqsy adam bolsań, eshkim de seni ondaı kórmes edi. Árıne, jaman adamsyń...

Ákpar kenet boıyn bıleı ketken ashýdan qalsh-qalsh etti. Dál osy kezde bular bir dóńesti bókterleı aıańdap, art jaqtaryndaǵy kóshten tasalana qalǵan eken. Ákpar artyna jalt qarap, sony baıqady. Jasynan erke ósken baı uly, ómirinde ózine eshbir jan tikeleı «sen jaman adamsyń» dep kórgen emes-ti. Jamandyǵyn betine aıtqan qyz sózi júregine qanjardaı qadaldy. Yza, qynjylý, ashý, ókinish — bári birdeı kúıingen janyn jan-jaǵynan qabaǵan ıtteı talap, óz qylyǵyn aqylǵa salardaı múmkindik bermedi. Mundaı jaǵdaıda doly minezdi adamnyń baryn kúshke salatyn ádeti, endi ol ózin-ózi ustaı almaı:

— O, qanshyq! Sen de solaı dediń be?!—dep qolyndaǵy tórt taspa qamshymen qyzdy pármeninshe tartyp-tartyp jiberdi. «Oıbaı, óltirdi!» degen Sholpannyń qulyndaǵy daýysy quraqqa shyqqan aıqaıyn estip, aýyp jigitteri tasyrlata shaýyp, tóbeniń basyna shyǵa kelgende, qashqan qasqyrdaı yldımen zymyrap bara jatqan Ákpardy kórdi.

Jastardyń kópshiligi Ákpar at ústinen julqyp alyp, jerge laqtyryp tastap ketken Sholpanǵa úımelese qaldy. Astaryndaǵy attary men kúshine sengen bes-alty jigit qaraqshyny qýa shaba jóneldi. Biraq jylqy bolyp janyna qara ilestirmegen kók jorǵa, azdan keıin analarǵa qarasyn da kórsetpeı, beles asyp, joq bolyp ketti...

Qýǵynshylar ári-beri shaýyp, attaryn boldyrtyp, keıin qaıtty.

Al Ákpar sol shapqannan uzaq shapty. Kún batyp, qas qaraıa artynan qýǵynshylardyń joq ekenine kózi jetken kezde ǵana atynyń basyn tejep, aıań jorǵaǵa tústi.

Áli aı týmaǵan, kózge túrtseń dym kórinbes qarańǵy tún... Jol shetindegi búdirli butalar ǵana emis-emis qarańdaıdy. Qý dalada japadan-jalǵyz Ákpar kele jatyr. Kenet ol eńkildep jylap qoıa berdi. Bul onyń ashýdan shyqqan kóz jasy. Kókiregin qysqan yzaǵa shydaı almaǵan, qolynan bóten dármen kelmeı qorlanǵan jannyń, eki kózine ǵana áli jetkeni. Tarlan kókjaldyń jylaýy da bir túrli, aýyl ıtteriniń talaýynan ázer qashyp qutylǵan jas bóriniń jarasyn jalap qyńsylaǵany tárizdi, óksigin birese basyp, birese kúsheıtip, ishin tarta yńyrsı, solq-solq etedi.

Bunyń jylaǵanyn kóretin aıdalada tiri pende joq, sondyqtan da ishinde kópten beri tunshyǵyp jatqan ashý, kek, yzany ońashada emin-erkin syrtyna shyǵarǵan Ákpar kenet uzaq eńkildeı daýystaıdy. Naǵyz bir serikterin shaqyrǵan jalǵyz qasqyrdyń ulyǵanyndaı. Biraq oǵan jaýap berer tiri jan joq. «Ulysań ulı ber» degendeı qarańǵy tún túnere túksıedi...

Ákpar rasynda da ózin qazir tobynan aıyrylǵan jalǵyz qasqyrmen teń kóredi. Barar jer, basar taýy joq. Jan-jaǵynda túksıgen jartas, qazylǵan or. Tiri pendeniń jany ashyr emes. Keshe ǵana tórinde alshańdaı basqan osynaý keń dalasy, búgin oǵan ógeı anadaı tas qabaǵyn túıe qalǵan. Keshe ǵana qara maqpal ashyq aspanda, jymyń qaqqan kóp juldyzdar, búgin buǵan alystan ǵana qur jyltyraǵan sýyq sáýleli aq teńgeler tárizdi. Jer de, kók te, sonaý shatqal, saıdy qýalaı bitken toǵaı-aǵash ta Ákparǵa titirkene qarap, muz qabaqtaryn túksıtip, aralarynan tez qurtqysy kelip turǵandaı. Qaıda barsa da, qaıda qashsa da, buǵan degen esh dos joq, dúnıe tegis Ákparǵa qas. «Ýa, dúnıe, osynshama maǵan úrke qarar ne jazdym saǵan. Eı, qos aıaqty malǵun — adamzat meni osynshama qansyratar ne búlik istedim men saǵan? Bar jazyǵym, ákemniń baı bolǵany ma? Álde meniń sol baılyqty qorǵaımyn dep senderdi jek kórgenim be? Alyspaı, julyspaı, qolymdaǵy kúshti senderge op-ońaı bere salǵym kelmegeni me? Sender meni sol úshin jek kórseńder, men senderdi jek kóremin! Meniń aıqasym ómir úshin emes, ólim úshin! Jan aıaspas qasyńmyn! Ústime altyn otaý ornatsańdar da, búgingi tógilgen kóz jasymdy umytpaspyn! Buny sender de bilińder. Janǵa — jan, qanǵa — qan! Qunymdy ala ólemin!»

Óziniń qıanatyn kórmegen qara peıil Ákpar, osy jalǵyz qańǵyǵan jol ústinde kele jatyp endi keleshek kúres josparyn qurdy. Jalǵyz bolsa da alyspaq boldy. Endi ol dál qazir shetelge qasham degen oıyn qorqaqtyq dep tapty. Jazylmastaı bop jaralanǵan bóriniń jaýyna qarsy shabatyn ádeti emes pe, buqpantaılap, aılamen ómir súrýden Ákpar bas tartty. Hasen, Búrkitterden kek alý oǵan armanǵa aınaldy.

Endi ol bar kúshin jeke basynyń kegin alǵyzar aıqasqa jumsamaq boldy. Osyndaı qan tegis sheshimge bel býǵan qaısar Ákpar joldaǵy aýyldarǵa soqpaı, túni boıy at shaldyrmastan júrip otyryp Aqshatyr qalasyna kelip jetti. Bul demalys kúni edi. Sol kúni-aq at bazaryna aparyp kók jorǵany saldy. Adamnan maldy kem baǵalamaıtyn baı uly emes pe, tıindi qunyn tólep, kók jorǵany bir saýdager shylbyrynan ala bergen kezde, kenet kózine kelip qalǵan jasty jurtqa kórsetkisi kelmeı, atynyń mańdaıynan bir súıdi de, teris burylyp júre berdi. Ákpar mundaı qurmetti týǵan ákesi Qarymsaqqa da kórsetken joq. Al aıtqanyna kónbegen jalǵyz qaryndasy Hanshaıymǵa istegeni anaý.

Endi ol sol kúni keshke taman Almatyǵa baratyn poezǵa minip, Aqshatyr qalasynan júrip ketti.

Ákpar áneýgúngi Búrkitpen janjaldasatyn kúniniń erteńine óziniń týǵan eline tartyp otyrǵan. Ondaǵy oıy: bir jaǵynan, az ýaqyt Búrkit, Hasenderdiń kózinen tasa bola turý bolsa, ekinshi jaǵynan, balasyna arnap eski qystaýyna ákesiniń tyǵyp ketken qarajatyn alý edi. Zaman qandaı, zań qandaı, qazir aqshadan myqty serik joq dep sheshken.

Qystaýdaǵy áke amanatyn birden taýyp alyp, qos qaltasy qaǵaz aqsha men altyn teńgelerge tola tompıǵan Ákpardyń qalaǵa qaıtyp kele jatyp Sholpan aýlyna soǵyp, tynyshtala bastaǵan kóńili qaıta buzyldy. İshte jatqan kek qaıtadan órshelendi. Tipti osy ashý ústinde ol qaltasyndaǵy bar baılyǵyn da ósh alý jolyna tókpek boldy. Óz qolynan eshteńe kelmegen kúnde Hasen men Búrkitti joq etýge, aqshany mol tólep, kisi óltirgish buzyqtardy jaldap alýdy da oılady.

Osyndaı jan túrshigerlik nıetpen Ákpar tań ata Almatyǵa kelip tústi.

Qaladan alys turatyn stansıadan faetondy arbakesh jaldap alyp, birden Qarajannyń páterine tartty.

Ákpar kelgende Qarajan baqshaly aýlasynyń ishinde keýdesine deıin jalańashtanyp mup-muzdaı aryq sýymen raqattana jýynyp jatyr eken. Ol syqyrlaı ashylǵan esiktiń únine aq sabynmen kóbiktengen betin buryp qarady da, Ákpar ekenin kórip, basyn ızep amandasty.

— Amansyń ba, Ákpar, neǵyp tań atpaı júrsiń?

— Tań atpasa, óziń nege turǵansyń?

Qarajan sol jýynǵan qalpynda betin burmastan daýsyn shyǵaryp kúldi.

— Erte turý — eski ádetim.

— Kadet korpýsynan qalǵan de...

Ákpar kadet korpýsyn ataǵanda Qarajan unatpaı kirjiń ete qaldy. Biraq syr bergisi kelmeı, dereý:

— Iá, áskerı qyzmettiń úıretken tártibi ǵoı,— dedi.

Ákpar ári qaraı qaıyryp til qatpady. Tek ishinen ǵana ol: «Bir kezde Qarajan kadet korpýsyn bitirgenine maqtanysh etetin edi. Endi mine odan da bezýge bar. O, toba, dúnıe osy betimen kete bere me!»—dep oılady.

Qarajan endi asyǵa jýyna bastady.

— Aýylǵa baryp qaıttym,— dedi Ákpar,— qaıtadan sóılesetin sózim bar...

— Ony ózim de sezip turmyn.— Qarajan basyn kóterip jan-jaǵyna qarady.— Sál shyda, qazir úıge kiremiz... Men ana týrnıkte bir-eki dene shynyqtyrý qımylyn İstep jibereıin.

Ákpar kúldi.

— Bu da sol... áskerı qyzmetten úırengen ádetiń bolar?..

— Qarajan jaýap berýdiń ornyna, úlken kenep oramalmen denesin qatty ysqylaı súrtine bastady. Ákpar jańa ǵana baıqady, ananyń denesi kóz toıarlyqtaı symbatty eken. Qar etteri bulshyq-bulshyq, keýde tusy qyz emshektenip bólinip tur, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, qarny tipti joq deýge bolady, jaratylǵan bedeýdiń qarnyndaı jip-jińishke... Ákpar amalsyz torsyqtaı bolyp tompaıyp shyǵyp kele jatqan óz qarnyna qarady. Maǵan da dene shynyqtyrý qımyldarymen shuǵyldaný kerek bolar. Qarnyńnyń shyqqanyna qazir maqtanatyn kez emes qoı».

Qarajan bul kezde eki aǵashtyń ortasyna tartyp qoıǵan jýan temir — týrnıkti eki qolymen shap berip ustaı alyp, alýan túrli qımyl isteı bastady. Birese temirdiń ústine shyǵyp ketedi, birese som temirdi solqyldata shyr kóbelek aınalady. Eki qoly mundaı kúshti bolar ma, týrnıkke qysqashtaı jabysyp alyp, denesin bir alǵa, bir keıin laqtyrady-aı kep, laqtyrady-aı kep...

Ákpar dosynyń mundaı ónerin buryn kórmegen-di. Endi onyń qımylyna ábden rıza bolyp tur. «Kadet korpýsy ár nársege-aq myqtap úıretken eken. Men munyń buryn alty atarmen qabyrǵadaǵy shybynǵa dál tıgizetin mergendik ónerin ǵana biletin edim... Taǵy da men bilmeıtin qandaı artyqtyǵy bar eken?»

Qarajan dene shynyqtyrý isin bitirip boldy da Ákparǵa:

— Júr, úıge kireıik,— dedi.

Ózi esigin ashyp, alǵa Ákpardy jiberdi.

— Kire ber, Márýkeı áli uıyqtap jatyr,— dedi.

Bular eden taqtaıy ádemilep syrlanǵan kishkentaı senekten ótip, aýyz bólmege kirdi. Kent ádetinshe asyl dúnıeli múlikpen jınalǵan shaǵyn bólme, tap-taza bop qulpyryp tur. Ortada gúl tókken qyzyl barqyt dastarqanmen jabylǵan dóńgelek stol, stol janynda dastarqan tústes qyzyl barqytpen otyrar jerin kómkergen alty arqaly oryndyq. Stol ústinde terezeden quıyla túsken kúnmen shaǵylysyp kúmis podnosta Qytaı farfory, áshekeı sýretti shyny aıaq, biriniń ústine birin úıip qoıǵan shetterine altyn jalatqan tarelke, kúmis qasyqtar. Jerde órnekti, túkti úlken jasyl kilem. Bir buryshta úıdiń tóbesine deıin jetken jalpaq syrly aına...

Ákpar aınaǵa kózi túsip ketti de, kenet tandana turyp qaldy. Denesi bir túrli shymyrlap ketti. Aınaǵa qarama-qarsy esikten aq kúmis bolyskeı keń kereýet ústindegi aq mamyq qus tósekte sarǵylt shashy aq jastyq ústine shashyla tógilip, keýdesine deıin ashylyp, appaq jumyrtqadaı bop Qarajannyń áıeli Márýkeı jatyr.

Birine-biri kózi túsip ketken Márýkeı men Ákpar amandasarlaryn da, amandaspastaryn da bilmeı, tek kúlimsireı qaraıdy. Erke áıeldiń Ákpardan uıalatyn túri joq, kózimen jas jigitti iship-jep ólip barady. Bir kezde ol:

— Y-ı, Qarajan, bu sıniń drýjogın mı? — dep ústindegi kórpesin laqtyryp tastady da, eki sanyn jarq etkizip, ornynan atyp turdy.

— Bul Ákpar myrza ǵoı...— dedi Qarajan, esikti tars etkizip jaýyp.

Azdan keıin álgi bólmeden, ústine qyzyl shaıy halat kıip, yrǵala basyp Márýkeı shyqty. Uzyn boıly, tolyq baltyrly uzyn aıaqtary oqtaýdaı tip-tik, alshaq keýdeli, syrt pishini óte symbatty áıel eken. Jańaǵynyń arasynda sary altyndaı sap-sary qoıý shashyn jelkesine toqpaqtaı etip túıip te úlgeripti. Kishkentaı qulaǵyna salǵan kók merýertti altyn syrǵasy, jup-jumyr appaq moınyna taqqan, jýandyǵyn shyntaqtaı etip, usaq, merýertten ergen monshaǵy, qolyndaǵy sary altyn jalpaq bilezigi, áıeldiń baı úıden shyqqan jan ekenin ańǵartady. Jasy otyz bester shamasynda. Dene qurylysy qansha shapsań da, talmaıtyn bedeý sekildi. Áli bala tappaǵany da ózin qyzdaı etip ustaǵan keıbir sholjań qylyqtarynan, ásem qımyldarynan sezilip tur. Oımaq aýzyn sál asha, tostaǵandaı úlken kógildir kózin kúlimdete, tórgi bólmeden shyǵysymen, aıaǵyn bylq-sylq basyp Ákpardyń qasyna keldi de, Qarajannyń tanystyrýyn kútpeı, ózi qolyn usyndy.

— Znakomyı bulıyq, ısımim Márýkeı,—dedi erkeleı sóılep.

Áıeldiń qoly jup-jumsaq, kip-kishkentaı eken, áldenege Ákpardyń boıy kenet taǵy da shymyrlap ketti.

— Ákpar Qarymsakovıch,— dedi ol sál sasyńqyrap, qaı tilde sóılerin bilmeı,— Qarajannyń ıptashy bolamyn...

— Iptash, kýrasiz artyǵyzǵa tıpqash,— dedi áıel kúlip, esh nárseden qysylmaı. Bul onyń ázili bolý kerek. Biraq Ákpar sasyp qaldy. Saspaı qaıtsin, úıge kirmeı jatyp, artynan tebetin bolsa... Al áıel qumar, aram oıly Ákpardyń osy áıeldi kórgennen-aq kóńiline áldeneler túsip, mazasy kete bastady. Árıne mundaı jerde ol sulý jeńgesinen qur qalǵysy kelmeıdi, «aǵa ólse, ini mura» dep ósken beıpil minezdi baı balasy, dostyq, joldastyq-borysh degendi, syılasqan seriktiń kózine shóp salmaý kerek degen uǵymdardy, yńǵaıy kelgen jerde tipti oıyna da almaq emes.

— Ákpar, sen meniń Márýkeıimniń qaljyń sózin teris túsinip júrme,— dedi kúlimsiregen bolyp Qarajan,— keıde osylaı sholjań sóıleıtin ádeti bar.

Ákpar jaýap berip úlgirgenshe, Márýkeı oǵan taǵy bir sıqyrlana kóz tastady da:

— Prıslýgaǵa shaı gotovıt ıtkızáıin,— dep aıaǵyn burala basyp úıden shyǵyp ketti.

...Márýkeı bir kezde Aqshatyr qalasyndaǵy aty shyqqan sulý bolatyn. Ákesi Galıýlla, búkil Arqanyń Qyzyljar, Aqmola, Semeı, Atbasar sekildi kindik qalalarynyń bárinde de dúken ustap, saýda júrgizgen shoqyndy tatar baılarynyń biri edi. Márýkeı osy tatar baıynyń erke-shora jalǵyz qyzy. Onyń sheshesi erte ólip, Galıýlla bóten áıelge úılengen. Bul Olga Pavlovnanyń júzigimen shálisin satyp alatyn sáýdeger áıel edi. Ákesi konfıskelenip jer aýdarylyp, árqaısy óz betine ketkenshe osyndaı ógeı ananyń tárbıesinde ósken qyz ońar ma, sonda da jas kezinde: «Shirkin-aı, Márýkeıge úılensem!» demegen Aqshatyr qalasynda tatar, qazaqtyń bas kóterer jigiti qalmaǵan. Biraq qyz bulardyń birine de shyqpady. Oǵan eń úlken sebep óziniń jigit dese kóńilshek minezi boldy... Jurt «Márýkeı jigittermen eń aldymen tóseginde tanysady eken» degen laqap ta taratty, biraq ákeniń baılyǵy, qyzynyń neler sóket qylyǵyna da qorǵan bola alǵan. Onyń keıbir bozbalashylyq áńgimelerin estip júrip te: «Shirkin-aı, Márýkeıge úılener me edi!» dep aýzynan sýy qurıtyndar tabylatyn. Múmkin olardyń keıbireýin áke baılyǵy, keıbireýlerin sulýlyǵy qyzyqtyrǵan shyǵar.

Jigit bola bastaǵan kezinde Márýkeıdi Ákpar da kórgen.

Ertis ózeniniń ábden kók muz bop qatqan kezinde Aqshatyr baılarynyń jorǵa salystyratyn salty bolatyn. Osyndaı bir báıgide, qasyqtaı sulý qara qashaýaǵa, pastromka shilıalaryn kúmistep tastaǵan esik pen tórdeı qara arǵymaq jekken, úlde men búldege bólengen Márýkeı aldynan zymyrap óte shyqqan.

Mine osy Márýkeıdi oılamaǵan jerden taǵy kezdestirdi. Biraq bul joly ol aldynan qol jetpes bir quıyn tárizdi zymyrap jetkizbeı ketken joq, kúlimdeı qarap, óziniń júregindegi ystyq jalynynyń bir ushqynyn Ákparǵa da ushyrǵan tárizdi. Jalt etip tóńkerilgen kózqarasymen ol: «Eger de men tastaǵan ushqynnan júregińde órt tutanyp, janyńdy qoıarǵa jer tappasań, ózime kel, sendiretin emin ózim tabam» degen ısharat kórsetkendeı. Ákpar dál osy mınýtta Abaıǵa taǵy bas urdy. «Mahabbat tili — tilsiz til» dep qalaı taýyp aıtqan shirkin aqyn!»— dedi ol ishinen, «mynaý kózqaras — mahabbat seziminen týǵan kózqaras». Biraq Ákpar óziniń de, Márýkeıdiń de kózqarastary mahabbattyń kózqarasy emes, nápsi jeligin áli aýyzdyqtaı almaǵan, júrektiń taza, tátti seziminen góri, dene qýanyshyn arman etken, kóńil jeliginiń aýanymen ip-ilezde «ǵashyq» bola qalatyn, kórse qyzar eki adamnyń erikkendigi ekenin oılamady.

— Qosylǵanymyzǵa bir aıdan asyp ketse de, áli toıymyz bolǵan joq,— dedi Qarajan ananyń oıyn bólip. — Burynǵy eri opıým satamyn dep qolǵa túskenine jarty jyldaı bolypty... Bizdiń burynnan da baılanysymyz bar edi. Áıteýir úılený kerek qoı. — Qarajan osy áıelge úılengenin Ákpar aıyp kórip otyrǵandaı óziniń halin túsindire sóıledi. — As-sýymyz jarassa, turyp ketermiz, al alda-jalda...

Qarajan bári de túsinikti ǵoı degendeı, sezin aıaqtamaı toqtady. Ákpar da jumǵan aýzyn ashqan joq. Tek ishinen «Alda-jalda Márýkeıiń opasyzdyq istese, oǵan opyq jeıtin túriń joq qoı. Bu da eske alatyn dúnıe eken...» — dep oılady da qoıdy.

Qarajan endi tikeleı ekeýiniń jańaǵy sóılespek bolǵan áńgimesine kiristi.

— Shaı qaınaǵansha sharýańdy aıta otyr,— dedi ol Ákparǵa, baǵanadan bergi onyń óziniń áıeline degen qylyǵyn baıqamaǵan adamdaı, ashynajaı únmen.

— Mende jyr qylarlyq ne sharýa bar deısiń, baıaǵy bir zar da... Elińniń zary, jerińniń zary, kúıdirip órtep áketip bara jatqan ózimniń zarym. — Ákpardyń beti dál osy mınýtta úlken kektiń, yzanyń belgisin kórsetip, bir tamyry búlk etpes tas músinge uqsaı qaldy.— Áneýgi jınalystan keıin, sol túni men Búrkitke jolyqtym,— dedi ol sybyrlaı sóılep,— onyń joly bizdikinen birjolata ajyrasqan eken, aıtqanyma qaıyrylmaı ketti...

— Sybyrlamaı-aq aıta ber, bul úıde bizdiń sózimizge qulaq qoıar adam joq. — Qarajan sál úndemeı qaldy da, ezý tartyp kúlgen sekildendi.— Márýkeıdiń saıasatta sharýasy joq... Oǵan qyzylyń da, aǵyń da báribir, tek aqsha men jigit bolsa bolǵany...

Ákpar Qarajannyń áıeli jaıynda aıtqan sózderinen bul ekeýiniń arasy uzaqqa barmaıtynyn taǵy da ańǵardy. «Meıliń, seniń kóńilin oǵan osyndaı bolsa, aramyzda ol jaıynda, ókpe-óshtik týa qoımaıdy eken. Bul da meniń upaıyma...»

Endi ol óziniń Búrkitke jolyqqannan keıin aýylǵa barǵanyn, Sholpanmen kezdeskenin, onyń da ózgerip ketkenin aıta kelip:

— «Qum jıylyp tas bolmas, qul jıylyp bas bolmas» deýshi edi úlkender... Solary qate me dep qaldym,— dedi ol.— Men kórgen aýyl — jańa jolǵa túsken aýyl, birlesip el-jurt bolýǵa nıettengen aýyl. Tipti keshegi shóp jelke qyzdary da búgin saǵan aqyl aıta bastapty. Sonyń biri — meniń qalyńdyǵym Sholpan... Maǵan tap jaýymsyń degen aıyp taǵyp, nashar minez kórsetti. Qorlyǵyna shydaı almadym, ońasha jer edi, qamshynyń astyna aldym-aý kep, aldym-aý kep!..

Qarajannyń rıza bolyp qalǵany túrinen sezilip tur. Kózinde bir ot paıda bolyp, eki qolyn ýqalaı berdi.

— Durys istegensiń. Áıteýir, eshkim kórgen joq pa?

— Ýaqıǵa kósh-jónekeı boldy. Qyzdyń aıqaılaǵan daýysyn estip, aýyl jigitteri atoı berip maǵan lap qoıdy. Astymdaǵy kók jorǵanyń júıriktiginiń arqasynda ázer qutyldym.

Qarajan myrs etip kúlip jiberdi.

— Qoıǵa tıip qashqan qasqyrdaı bolǵan ekensiń ǵoı?

Ákpardyń qabaǵy «nesine keketesiń?» degendeı qosyla túsip, túksıe qaldy.

— Bireýge oıyn, bireýge ólim kerek.

— Renjimeı-aq qoı. Ákpar, men de qaı bir jetisip júr deısiń, ásheıin kókirektegi yzanyń saldary ǵoı... Aıta ber sózińdi...

Ákpar qalaǵa kelip kók jorǵasyn satqanyn, endi óziniń ne isteýge bilmeı daǵdaryp turǵanyn Qarajanǵa muń etip shaqty da:

— Qaıyqqa bir mingen jan edik, myna zaman tolqyny aýdaryp ketetin túri bar ǵoı, aqylyńdy aıt, ne isteýim kerek?—dedi. — Búrkit ergende, shet elge qasham ba dep edim, ol tipti mańaıyna jolatatyn emes... Jalǵyz baryp ne isteımin, men sekildi qańǵyǵandar az ba o jaqta... Qazaq: «Kisi elinde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol» dep beker aıtpaǵan sekildi. Eger Búrkit ergende bir sári, alysta júrseń de, aıbaltańdy kórsete júresiń ǵoı... Elimizge ózimiz kele almasaq ta, aqynnyń óleńi keletin edi ǵoı... Bu da aıqastyń bir túri emes pe edi...

— Jáne qazirgi satyda eń kerek, eń kúshti túri,— dedi Qarajan.

Ákpar aýyr kúrsindi.

— Amal ne, «Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn» deıdi ǵoı, Búrkit dál syn saǵatta óz tobyna burylyp ketti. Endi maǵan qandaı aqylyń bar?

Qarajan úndemeı uzaq otyrdy. Álden ýaqytta baryp:

— Aqylym bireý-aq,— dedi ol Ákparǵa jaqyndaı túsip. — Ázirge bul aradan kóz tasalaı turǵan jón. Búginnen qalmaı Qazaqstan jerinen ketýin kerek.

«Bar tapqanyń osy ma? — Áıelińdi qyzǵanyp otyrsyń ǵoı. Báse, ne qyp shı shyǵarmady dep edim, oıyń alysta jatyr eken ǵoı. Biraq tym kelte qaıyrǵan tárizdisiń... Men bul aradan kózimdi joǵaltar bolǵan kúnde de, bir kúndik bolsa da armanyma jetip ketermin...»

Biraq ol Qarajanǵa:

— Qashqanda men qaıda baram? — dedi.

— Beker-aq Sholpandy urǵan ekensiń, endi qara da tur, el bolyp ústińnen sotqa aryz jazady. Jáne Búrkitke de syryńdy orynsyz kóp ashyp jibergeniń qalaı? Ákpar maǵan qashaıyq dedi dep, zań ornyna habar bermesin qaıdan bilesiń? Bul zamanda adam óz qamy úshin ózgeni aıamaıtyn bolyp ketti ǵoı,— dedi ol sóziń astarlaı sóılep. — Saǵan qashýdan bóten qazir jol joq. Onyń ústine, jańa óziń aıttyń ǵoı, aýyl ózgerip bara jatyr dep. Qazir oǵan sen ekeýmiz eshteńe de isteı almaımyz. Mekire balyq basyn jarǵa soqpaı, toqtamaıdy. Qaıtken kúnde de seni men maǵan ázirge boı tasalaı turý qajet.

— Túsindim. — Ákpar sheshimge kelgendeı qysqa sóıledi. — Qash deseń, qashaıyn, bul durys jaı tárizdi.

— Joq, qashý kerek degen sózdi sen durys túsinbegen sekildisiń ǵoı,— dedi Qarajan sál jadyraı túsip,— durysyn aıtsam, sen jyldam Almatydan ketesiń... Bul aradan ketýdiń eki joly bar: biri — ákeń aty Qarymsaqty Qurymsaq dep ózgertip, jańa ashylyp jatqan Qarsaqbaı, Qaraǵandy sekildi óndiriske jumysshy bolyp barasyń... Tipti áke atyn ózgertpeseń de jarar, ázir dos-jarlaryńnyń arasynda «ákesimen oı-tilegi jaraspapty, sondyqtan da oǵan ermeı qalypty» degen jaqsy laqap tarap ketipti ǵoı, sony paıdalanǵan jón. Bundaı adamnyń proletarıat bolam degenine eshkim de kúmándanbaıdy. Ózgege bergen qaıla-shotty senen aıaı ma?.. Ótkir kezdik qap túbinde jatpas, oqyǵan jassyń, bir-eki jylda óziń de bir jerden tesip shyǵa kelesiń... Bul kókeıińe qonbasa, ekinshi jol taǵy bar.

— Ol qandaı jol?

— Rossıanyń bir qalasyna oqýǵa ketý kerek, qazir tolyp jatqan rabfak, ınstıtýttar ashylyp jatyr, birine tús te, jatpaı-turmaı tez bitirip shyq. Bul jol — dańǵyl jol.

— Mine, bul maǵan unaıdy. Biraq shet elge qashqan baıdyń balasyn, kim ınstıtýtqa alady? Osy kúni kedeıler men jumysshy balalaryna ǵana jol ashyq. Ondaı senim qaǵazdardy men qaıdan alamyn?

— Saǵan ondaı qaǵazdy taýyp bere almaıtyn bolsam, nesine men halyq aǵartý komısarıatynda jumys istep otyrmyn? — Qarajan endi kúle qarady. — Onyń bári de daıyn bolady. Eger shyn oqýǵa barǵyn kelse, Qazaqstanǵa jiberilgen orynnyń birine qolyńa arnaýly joldama da beriledi. Sverdlovsk qalasynda bıyl ashylatyn tústi metal men altyn keniniń ınstıtýtyna dál búginniń ózinde eki oryn bar. Maqul kórseń, birin ózińdiki dep sanaı ber.

— Táýekel, men daıyn.

— Onda búgingi poezben júrip ketesiń. Bar qaǵazdaryńdy keshke qyzmettiń aıaq kezinde keńseme kelip ózimnen alasyń.

— Jaqsy.

— Al Búrkittiń jazasyn tartqyzý — meniń mindetim...

Osy kezde qartańdaý orys áıeline samaýryndy kótertkizip úıge Márýkeı kirdi.

Bular shúıirkelesip otyryp shaı iship boldy da, Qarajan men Ákpar sharýalaryna ketkeli oryndarynan qozǵaldy.

— Jolyǵa almaı júrip ketsem, qosh bolyńyz,— dedi Ákpar Márýkeıdiń qolyn qatty qysyp.

— Joq, syz mıni kúrárga obázansyz,— dedi áıel jigittiń kózine kózin oınaqshı qadap, ananyń qolyn qattyraq qysyp.

Jigitter shyǵyp ketti. Bir kvartal ótkennen soń Ákpar Qarajannyń keńsesine tús aýa barmaqshy bop ýádelesip bóten sharýalarymdy bitireıin dep anadan bólinip, basqa kóshege buryldy.

Azdan keıin Qarajannyń tikeleı keńsesine tartqanyna kózi jetip, Ákpar, bir-eki kósheni orala ótip, jańa ǵana ózi shyqqan úıine qaıtyp keldi.

Márýkeı buny terezeden qarap kútip tur eken.

— Sizdiń vozvrashatsá ıtatynyńyzdy men chývstvovat ıtip ıdim,— dedi ol jaınaı túsip, esikti ashyp jatyp.

— Qoıyńyzshy.

— Serdse bıt lúbıt ıtkan adamyn vsegda chývstvovat ıtá...

Ákpar esiktiń tıegin sala qoıdy...

Tús aýa «bar sharýasyn bitirgen» Ákpar Qarajannyń keńsesine kelip, ózine daıyndap qoıǵan qaǵazdy aldy.

Stansıa basyna ony Qarajan ózi shyǵaryp saldy.

— Qosh bol, baýyrym,— dedi Qarajan Ákpardy qushaqtap turyp, poezd júrer aldynda,— jolyqqansha saý bol...

— Óziń de aman bol, jan degende jalǵyz serigim.— Ákpar kózine kelip qalǵan jasyn kórsetpeıin degendeı teris aınalyp ketti. — Búgingi maǵan istegen jaqsylyǵyńdy tiri júrsem umytpaspyn, bir qaıyrarmyn...

Poezd qozǵala berdi.

— Sverdlovskige barǵan soń hat jaz...

— Jeńgeıge sálem de!

Poezd uzaı berdi.

V

Arada bir jarym jyl ýaqyt ótti. Bul eki ortada qazaq jerinde jer bolý, baılardy konfıskeleý tárizdi halyqtyń bolashaǵy úshin saıası mańyzy zor naýqandar aıaqtaldy. Endi aýyl sharýashylyǵyn jalpylaı birlestirý jumysyna daıyndyq júrgizile bastaldy.

Qaraǵandy, Jezqazǵan, Rıdder, Nildi ken oryndarynda óndiris jumysy qyzý júrgizilip, Almaty ústinen Túrkistan — Sibir temir joly ótkizildi.

Ǵasyrlar boıy jel sarnaǵan qazaq jerinde endi zavod gýdogi men parovoz aıqaıy estilip, keshegi mal baǵýdy ǵana bilgen qazaq shahtadan ken alýdy da úırendi. Búkil Saryarqa, Jetisý, Jaıyq, Syrdarıa boıynda jańa rýh, jańa kúı paıda boldy. Qazaqtyń jańa talap jas óspirim urpaǵy bilim sáýlesine qulash jaıdy.

Jańa ómirdi qushaǵyn jaıa qarsy alǵan keshegi qazaqtyń júzinde shattyq sáýlesi oınady. Shyrqap salǵan jastar ánine, ómirdiń tamasha jańa mýzykasy qosyldy. Kimniń betine qarasań da, júzinen ańsaǵan maqsatyna,tilegen armanyna jetkenin sezdirer qýanysh beınesin ańǵarasyń. Búkil qazaq jerinde osy qýanyshtan qur qalǵan bir-aq adam bar sekildi. Ol — bizdiń ejelgi tanysymyz, ardager aqynymyz Búrkit.

Búrkit, Ákpar aıtqandaı, ne eski jaǵada qala almady, ne jańa jaǵaǵa jete almady, qansha qarsylassa da basqarýynan aıyrylǵan jel qaıyqtaı, ómir tolqynynyń asaý ekpini qaıda qýsa, solaı qaraı amalsyz aǵa berdi. Keshe ǵana «Elim!» dep qýanyshty kóńilmen dúnıeniń esigin ashqan jas qyran, búgin jerdegi shalshyq sýda maltýǵa májbúr bolǵan jemqusyndaı, alys qıaǵa qanat qaǵa almady. Oǵan kúshi jetpedi.

Zamanynyń qarqynyna shabyty shalqyp ere almaǵan aqyn, kisendeýli jylqy tárizdi, qansha júrdek bolsa da alysqa bara almaıdy. Búrkit te osyndaı halde edi. Onyń mundaı kúıge jetýine eki jaǵdaı sebep edi.

Biri — Qarajan. Ol aıtqanynan shyqty. Ákpar júrip ketken kúnniń erteńine, óziniń qaramaǵyndaǵy gazet-jýrnal redaktorlaryn tegis jınap aldy. Ári-beri gazet-jýrnal betterinde shyǵýǵa tıisti kúrdeli taqyryptardy áńgime etip keldi de, «bizdiń baspasózimizde budan bylaı qaraı ultshyldyq saryndar oryn almaıtyn bolsyn» dep aıtaıyn degen oıynyń shetin kórsetip qoıdy da, tikeleı Búrkittiń shyǵarmalaryna kóshti. Onyń erte kezde basylǵan óleńderin jurttyń aldyna jaıyp saldy.

Otyrǵandar bul qaǵazdarmen tanysyp bolǵan kezde:

— Búrkittiń bul jazǵandarynyń bári oıynshyq qoı, shyǵarmalarynyń soraqylary jurtqa qoljazba retinde taraǵan,— dedi qabaǵyn túıe. — Ásirese myna bir óleńin qarańdarshy, — ol Búrkit óleńin náshine keltire oqı bastady.

Bul onyń «Aýlym da joq, baýyrym da joq» dep bastalatyn óleńi edi.

Qarajan bastan aıaq oqyp shyqqanda, keıbir qorqaq redaktorlar:

— Iapyrmaı, mynanyń ózi baryp turǵan kontr eken ǵoı, tipti halyqty úkimetke qarsy shyǵýǵa shaqyryp turǵan joq pa,— dep jaǵalaryn ustasty.

Qarajan olarǵa:

— Aqshatyr qalasynyń zań oryndary abaqtyǵa otyrǵyzǵan bolatyn, nege bosatqandaryn bilmeımin. Múmkin ony ádeıi bos ustap, kimdermen qarym-qatynasy bar ekenin bilgileri kelgen bolar,— dep sóziniń ar jaǵyn tipti tumandata, analardy burynǵysynan jaman qorqyta túsken.

Gavrılov arqyly ara túsip, Búrkitti Hasenniń bosatyp alǵanyn Qarajan jaqsy biletin. Biraq ol buny jasyryp, analardy shoshytqaly ádeıi ótirik aıtyp otyr. Mundaı sózden keıin kim Búrkitke ara tússin, otyrǵan redaktordyń bári birdeı onyń shyǵarmalaryn ózderi basqaryp otyrǵan gazet-jýrnalda Qarajanmen aqyldaspaı baspaımyz dep ýádesin bergen.

Tek jastar gazetinde isteıtin, Búrkit KazAPP-qa kirem dep aryz bergen jınalysta jaqtap sóılegen jas jigit:

— Biz óz gazetimizdiń kelesi nomerine Búrkittiń «Erkebulan men Nurjamal» dastanyn jibermekshimiz. Dastan terilip qoıdy,— dedi sál qyzyna sóılep. — Dastan sondaı kórkem jazylǵan, ony baspaý tek Búrkitke ǵana emes, búkil ádebıetke istelgen zorlyq bolar edi,— ol Qarajanǵa túıile qarady. — Eger Búrkittiń bul shyǵarmasyn basýǵa qarsy bolsańyz, onda bizdi máseleni Ólkelik jastar komıtetiniń aldyna qoıýǵa májbúr etesiz. Biz bundaı eskiliktiń ádet-ǵurpyn, aqsaqaldar bılegen qazaq aýylynyń jan túrshigerlik shyndyǵyn áshkereleıtin shyǵarmany baspaı tura almaımyz. Men óz basym Búrkittiń qatelesken kezinde sharýam joq, al myna shyǵarmasyn qazaq jastaryna úlgi bolarlyq shyǵarma,— dep sózin aıaqtady.

— Jaraıdy, jiberseńder jiberińder,— dedi Qarajan sál oılana,— tıisti oryndar aldynda ózim jaýap berermin. Árıne, aıyp senderde emes, ózimde. Osy ýaqytqa deıin Búrkittiń kim ekenin aıtýym kerek edi,— dedi ol moınyna bir úlken kináni alǵanyn bildirip, qınala — biraq budan bylaı qaraı esterińde bolsyn, Búrkittiń ár sózi tarazyǵa salynyp, tereń tekserilsin.

Qarajannyń bul dastandy baspaǵa jibermeıtin lajy joq-ty. Jýrnaldaǵy áńgimesi alynyp qalǵannan keıin, Búrkittiń KazAPP bastyǵyna barǵanyn bilgen. KazAPP bastyǵy Qarajanǵa telefon soqqan, Búrkittiń jaqsy shyǵarmalaryna kedergi istemeýin ótingen. Eger joqty syltaý etip, kedergi isteıtin bolsańyz, áńgimeni bóten túrde qoıamyn»,— degen. Ólkelik partıa komıtetine baratynyn da jasyrmaǵan. Bundaı jaǵdaıda Qarajan «Erkebulan men Nurjamaldy» bastyrmaımyn dep aıta almady. Búrkitti ol bóten bir iste de qulatqan. Keshe «Senimsiz adamǵa jastardy tárbıeleýge bolmaıtynyna» dáleldep, Búrkitti muǵalimdik jumysqa jibermeıtin etken. Osylaı upaıy túgel Qarajan bu joly kónbeımin dep qaryspaǵan. Dastanyn bastyrǵanmen, jumyssyz qalǵan Búrkit artynan kóp qınalǵan, sabaq berýden bóten mamandyǵy bolmaǵandyqtan, tek qana rýhanı túrde emes turmys jaǵynan da júdeı bastaǵan.

Búrkittiń orta jolda qalýyna ekinshi sebep bolǵan jaǵdaı: onyń osy kezde óz taqyrybyn taba almaýy edi. Júdep júrgen shaǵynda jastar gazetinde shyqqan «Erkebulan men Nurjamal» dastany Búrkitti osyndaı «ótimdi» taqyrypqa álsin-álsin qaıta oraltty. Jáne bundaı «ǵashyqtar» ólimin jazǵan saıyn, onyń qalamy úshkirlene tústi. Sóıtip, óziniń jaqsy biletin qazaqtyń eski aýylynyń ómiri endi bunyń jan azyǵyna aınaldy. Búrkittiń shyǵarmalarynda azamattyq, saıası taqyryptar keıin ketip, jaratylysty madaqtaý, án, kúı, jaılaý, mahabbat únderi kóbirek estiletin boldy. Qazaqtyń eski ǵurpy, ata dástúr endi el-jurtynyń túser joly emes ekenin túsingenmen de, ishine kirip ózi bite qaınamaǵan jańa ómir buǵan jumbaq bola berdi. Sondyqtan da onyń jańa ómir jaıynda jazǵan óleńderi nársiz, jansyz, qur «Jasasyn Sovet!» degen urannyń tóńireginen aspady. Búrkittiń burynǵy ıdeıalyq keıbir urda-jyqtaý qas adamdary, onyń mundaı sátsizdigin paıdalanyp, jas aqynǵa járdem berýdiń ornyna: «Búrkittiń bar sezimi, júregi eski ómirde. Al jańa ómir oǵan jat, ony Búrkit qabyldaı almaı otyr»,— dep shýlaı jóneldi. Shyn júregimen jańa zamandy qarsy alamyn dep talpynǵan Búrkit, mundaı synnan keıin alǵa basqan aıaǵy keıin ketip, kádimgideı abyrjýǵa aınaldy. Bul abyrjýdyń aıaǵy baryp Búrkitti ózine-ózi senbestikke, «Osy men jańa zamanǵa kerekpin be, joqpyn ba?» degen kúdikke aparyp soqty. Aqyn, jazýshyǵa óziniń túsken jolyna kúdiktený, ol — júrekte jatqan bar darynyn, boıyna bitken bar qýanyshyn tegis jumsaı almaý degen sóz. Bundaı jaǵdaıda onyń shyǵarmasynyń oıdaǵydaı talantty shyǵýy da ekitalaı. Mine, Búrkit osyndaı jaǵdaıǵa urynǵan-dy. Biraq boıǵa bitken daryn, qaıtsem de jazsam eken degen tilek oǵan erik bermedi, jazdyrmaı qoımady. Osynaý ishte jata almaı lyqyldap kelgen kúsh, jer astynda burqyrap tunshyǵyp jatqan tas bulaqtaı, syrtqa shyǵatyn arna izdedi. Árıne tas bulaq granıtten góri osaldaý jerdi jaryp shyǵady. Búrkit te sóıtti. Jańa zaman — granıt bolsa, eski ómir — qashaýyn tapsa, ońaı qoparylar bor tas emes pe? Oıyńdaǵy músindi granıtten góri, bor tastan oıý jeńil. Búrkit te sóıtti. Al onyń bul áreketi, keıbir synshylarǵa «Eski zamannan aırylǵysy kelmegen, jańa zamannyń shattyǵyn kórmegen» degen Búrkitke tikeleı saıası kiná taǵýǵa jol ashty. Bunyń bári Búrkitke áńkir-múńkirdiń kúrzisinen kem tımedi.

Adal nıetin aramǵa shyǵarǵanǵa, názik oıly, adal jandy aqyn túgil, ary taza jaı adam da shydaı almaıdy. Búrkit te qajýǵa aınaldy. Endi onyń shyǵarmalarynda jalǵyz ǵana eski ómirdiń taqyryby emes, ókpe, narazylyq, kúıiný únderi kóbirek kórine bastady. Buny túsinbegen jurt taǵy da bas saldy. Endi oǵan «jańa zamanǵa kóńili tolmaıdy, nalıdy. Eskini kókseıdi, sony joqtaıdy. Sondyqtan Búrkit sary ýaıymshyl, keleshekke senbeıtin jan» degen tumar taqty.

Bunyń bári Qarajannyń otyna maı quıdy. Ol endi Búrkitti ashyq tabalaýǵa aınaldy, jazǵandaryn gazet-jýrnal betterine múldem bastyrmaýǵa múmkindik aldy. Al shyǵarmasy basylmaǵan aqyn, jazýshydan baqytsyz dúnıede kisi bar ma? Búrkit te endi shyn baqytsyz janǵa aınaldy. Júdegen ústine júdeı tústi.

Mine, búgin de osyndaı sátsiz kúnniń biri edi. Tańerteńnen-aq kún tymyrsyqtanyp, sonaý kókti torlaǵan qalyń maqtadaı qoıý surǵylt bult adamnyń ıyǵynan basyp, kóńildi bir kótertpeı-aq qoıdy. Jaıshylyqtaǵy aq sáldeli Alataý bútin tóbesine bir qalyń kórpe jamylǵandaı, ushar basyn bult torlap, kózge de kóriksiz kórinedi. Aǵashtar jańa búrshiktep, kók shóp endi ǵana qyltıyp kóterile bastaǵan. Kóshe áli alasapyran, qar bir kún ketip, bir kún qaıta jaýyp, ábden jurttyń mazasyn alyp bolǵan. Onsyz da kóńil ashylmaı júrgen Búrkit búgin kúndegisinen júdeý. Qolynda «Orys abaqtysy tarıhynyń» úlken tomy, anda-sanda kitaptan kózin alyp, terezege oılana qarap qoıyp, jumsaq dıvan ústinde jatyr. Olga Pavlovna anadaı jerde kıim ótektep júr. Bunyń da júzi solǵyn. Ańdap qaraǵan adamǵa úı ishi de júdeı túsken tárizdi. Buryn kózge birden túsetin bolyskeı samaýryn, aǵashyn oıýlaǵan úlken qabyrǵa saǵaty endi kórinbeıdi. Bári de satylyp ketken. Bir kezde Olga Pavlovna qolyndaǵy ótegin joǵary kóterip: «Endi ne satamyz?» dep úı ishine sharshaı kóz tastap, oılana qaldy.

Osy sátte bireý esik qaqty.

— Kirińiz,— dedi Olga Pavlovna esikke qarap. Hat tasýshy qyz eken. Sirá, ol bul úıdiń ár pochtadan bir jaqsylyq kútetinin sezetin tárizdi. «Taǵy da sizder qýanatyn eshteńe joq-aý» degendeı Olga Pavlovnaǵa qınala qarap, qolyndaǵy úlken paketti berdi de:

— Hosh bolyńyzdar,— dep asyǵa shyǵyp ketti.

Búrkit ornynan turdy da, áıeliniń qolynan paketti alyp, asyǵa asha bastady. Óz qolymen jazǵan jýan dápterdi alyp, stol ústine qoıdy da, dápterimen birge kelgen mashınaǵa basylǵan alaqandaı qaǵazdy oqýǵa kiristi.

— Ne jazypty?— Olga Pavlovna kúıeýiniń betine tolqı qarady.

— Óziń oqy...

Olga Pavlovna qaǵazdy qolyna alyp, aqyryn ernin qybyrlatyp:

— Sizdiń «Daladaǵy án» áńgimeńiz bizdiń jýrnalǵa...— dep ejeleı oqyp kele jatty da, kilt toqtaı qaldy.

— Jaramaıdy deıdi!— dedi Búrkit áıeliniń oqyǵysy kelmegen jerindegi sózdi kenet ashýlana aıtyp. — Nege jaramaıdy? Byltyrdan beri eki poves, úsh dastan jazdym. Biri de basylǵan joq. Bári de bir japyraq qaǵazben «sizdiń bul qoljazbańyz bizdiń jýrnalǵa basýǵa kelmeıdi», ne bolmasa, «jaramaıdy» degen sózben qaıtyp keldi.— Búrkit sóılegen saıyn yzalana tústi.— Joq, meniń shyǵarmam emes, meniń ózim senderge «jaramaımyn» ǵoı! Odan da tikeleı: «Búrkit Kúntýarov, siz bizge qoljazba jiberip áýre bolmańyz, báribir baspaımyz. Óıtkeni siz keregińiz joq adamsyz!»—demeı me?— Búrkit kenet stol ústindegi dápterin alyp, byt-shytyn shyǵaryp jyrta bastady.— Jaraıdy, jazba deseńder jazbaı-aq qoıaıyn! Sender-aq jazýshy bolyńdar, sender-aq aqyn bolyńdar! Aqyn Búrkit Kúntýarov búginnen bastap ólsin, qurysyn! Kúnin kórý úshin, jalǵyz áıelin ashtan óltirip almas úshin qoı baqsyn, kúl shyǵaryp, ot jaqsyn! Sóıtsin!— Olga Pavlovna Búrkittiń qolyna jabysty, biraq anaý oǵan qaramastan, jýan dápterdi bólshektep jyrtty da, laqtyryp jiberdi. Úı ishin japyraq-japyraq qaǵaz basyp ketti.

Kópten beri ishte tunyp jatqan ashýy kenet osylaı syrtyna shyǵyp, Búrkit ózin-ózi ustaı almaı, endi adymdaı attap úıdi keze bastady. Olga Pavlovna eriniń mundaı halge jetkenine kúıinip, kózine kelgen ystyq jasty qolymen súrtip, teris burylyp ketti.

— Joq, sen jazasyń!—dedi bir kúshti daýys dál osy kezde.

Búrkit basyn kóterip aldy. Olga Pavlovna da jalt buryldy. Esik aldynda Hasen tur eken. Qolynda papkasy. Sirá, úıge kirgenine biraz ýaqyt bolǵan tárizdi, jerde jatqan qaǵazdardy nege jyrttyńdar dep te suraǵan joq. Bar bolǵany joǵaryraq shyǵyp, papkasyn stoldyń ústine qoıdy da, aqyryn kúlimsiredi.

— Shyǵarmalaryńnyń ne jazyǵy bar? — dedi ol, sóıtti de eńkeıip, jerde shashylyp jatqan qaǵazdardy jınaı bastady.

— Hasen,—dedi Búrkit ornynan atyp turyp,— kelip qalǵanyń ba?

— Keshe kelip tústik. Saǵan jetkenimshe sol boldy.

Olga Pavlovna da kenet kúlimsireı Hasenge qarady:

— Aman-esen kelýlerińmen quttyqtaımyz! Hanshaıym qalaı? Ol ábden moskvıchka bolyp alǵan shyǵar?..

— Áıdáı, nesin aıtasyńdar. Qazir Hanshaıymdy tanymaı qalýlaryń múmkin. Bópemiz de apyl-tapyl júre bastady.

— Qoıshy? Atyn kim qoıdyńdar?

— Zýrá... Hanshaıym birge kelem dep edi, Zýráni balalar baqshasyna ornalastyrmaq bolyp ketti. Ózin Ólkelik partıa komıteti komandırovkege júrgizbek...

— Solaı ma? Qutty bolsyn, Hasen, qutty bolsyn!— dedi Olga Pavlovna Hasenniń eki qolyn birdeı qysyp,— Hanshaıymnyń saǵan seriktikke jaraǵanyna qýanyshtymyn. Al biz...— Ol ózderiniń áli balalarynyń joǵyna jáne isteriniń jóndelmegenine qysylǵandaı sál kibirtiktep qaldy.— Ázirge... ekeýden ekeý-aqpyz... jáne,— dep kele jatty da kenet,— týý, men nege turmyn? Qazir shaı qaınatyp jibereıin, sender sóılese turyńdar,— dep aýyz úıge qaraı asyǵa basyp shyǵyp ketti.

Hasen osydan bir jarym jyl buryn Máskeýdegi baspasóz qyzmetkerlerin daıyndaıtyn oqýǵa jiberilgendi. Ol jaqta arnaýly páter beretin bolǵandyqtan, Hanshaıymdy ózimen birge ala ketken. Barysymen kep keshikpeı áıeli qyz tapqan. Hasen Máskeýden «Sharýań qalaı?» dep Búrkitke bir-eki mártebe hat ta jazǵan. Jaratylysynan tákappar, bireýge muńyn shaǵýdy qor kóretin Búrkit oǵan «sharýam jaman emes, jaqynda poves bitirdim, basylýyn kútip júrmin» dep jaýap qaıyrǵan da qoıǵan. Degenmen, anaý bunyń shyǵarmalarynyń basylmaı jatqanyn, dosynyń aýyr halge ushyraǵanyn biletin sekildi. Sóz yńǵaıy sony ańǵartqandaı.

Olga Pavlovna shyǵyp ketkennen keıin, Hasen:

— Aldymen myna qaǵazdardy jınap alaıyq,— dedi de, qaıtadan eńkeıip, jerdegi qaǵazdardy jınaı bastady. Búrkit te oǵan amalsyz qosyldy. Ekeýi lezde bárin jınap aldy. Hasen bir bútindeý paraqqa kózin salyp, jazylǵan óleńdi júgirtip oqı bastady.

Bulbul em sulý ándi talmaı salǵan,
Baıǵuspyn búgin jolda jalǵyz qalǵan,
Aıamaı aldap ketti dúnıe shirkin,
Ataq, baq, shattyq bári eken jalǵan.
Qaıǵydan ǵaryp janym párá-párá,
Sum taǵdyr jazylmastaı saldy jara,
Aırylyp el-jurtymnan qaldym qańǵyp.
Óleńim — jan serigim jalǵyz ǵana...

Arǵy jaǵyn Hasen oqı almady, jyrtylyp qalǵan.

— Bu ne? — dedi ol Búrkitke qarap.

— Jańa dastanym. «Qorqyttyń kóri» «El-jurtynan aırylǵan, qaıda barsa da, aldynan tek sátsizdik qana kútken beıshara aqynnyń zary.— Búrkit Hasenniń betine qarap, anaý kóńiline kúdik alyp qala ma dep asyǵa,— ýaqıǵa on segizinshi ǵasyrda boldy,— dedi.— Búgingi kúnge qatysy joq.

Hasen óleńniń arǵy jaǵyn taǵy taba almady.

— Mynaý, sirá, bas jaǵy bolý kerek? — deıdi. Sóıtti de taǵy da daýsyn shyǵaryp oqydy:

Oıǵa baı, malǵa kedeı men bir pańmyn,
Keıde tún, keıde atqan altyn tańmyn,
Ónerdiń boıǵa bitken arqasynda
El-jurtym ardaqtaǵan tentek janmyn.
Toı-dýman, qurǵan saýyq talaı dúrkin.
Bozbala qurby-qurdas, qyz ben qyrqyn.
Keledi senderdi izdep aqyn
Aıan Arqalap dombyrasyn — asyl múlkin.

Hasen óleńniń arǵy jaǵyn taǵy taba almady.

— Qysqasy,— dedi ol,— ómirdi qýanyshpen qarsy alǵan aqyn Aıan myńdy aıdaǵan baı qyzyna ǵashyq bolady, álde bı men aqsaqaldardyń bir orynsyz sheshimine qarsy shyǵady, sol úshin zorlyq kóredi, opyq jeıdi, ádilettikke jol taba almaıdy, jalǵyz qalady, qaıda barsa da aldynan «qorqyttyń kóri» Solaı ma? — Búrkit ıá degendeı basyn ızedi. Hasen sózin jalǵaı tústi.— Aıtaıyn degen oıyń da túsinikti, óleńiń de jaman emes.

— Jaman emes dep jalǵyz sen ǵana aıtyp turǵan joqsyń... Biraq sonda da jol bermeı júr ǵoı.

— Mundaı qıly kezeńde jol alý ońaı emes. Ásirese sendeı adamǵa... Ony da kórermiz. Biraq, Búrkit, shynyn aıtsam, jurtshylyq senen mundaı shyǵarma kútip otyrǵan joq.

— Solaı deısiń be? Onda men muny durys jyrtqan ekenmin ǵoı? Nesine jınap aldyń laqtyryp tasta!

— Laqtyryp tastaýǵa asyqpa. Odan da qaıta kóshirip, salyp qoı. Bul shyǵarmań ózińe de, halqyńa da kerek kezi bolady. Ómir degen uzaq sapar. Onyń bultarys-qaltarysy kóp. Búgin ańǵarmaı ótken kórinisti, erteń eske qaıta túsirý de yqtımal dúnıe.

— Onda álgi sóziń ne?

— Ol sózim — osyndaı jańa dáýir, jańa tilek dúnıege kelgen uly kezeńde sen sekildi úlken aqynnyń eski taqyrypty ǵana jyrlaýy durys emes degen sóz. Búgingi kúnmen, halqyńmen birge ómir súrý abzal. Sony jyrlaý kerek. Mysaly, bul isterińnen dym shyqpaıdy dep keıbireýler senbegen qazaq aýlynda jer bólý, saýatsyzdyqty joıý, baılardy konfıskeleý, taǵy sol sekildi kóptegen ister júrgizildi. Sonyń bárin halyq, keshegi jaman tymaq kedeı istedi. Jáne bul naýqannyń bári seniń kóz aldyńda ótti. Osy tamasha jeńisterge arnalǵan halqyńdy tebirentetin úlken shyǵarmań qaıda?

— Bul isterdiń bári de gazetterde talaı jazylǵan, qalǵandaryn tarıhshylar jazar...

— Rossıanyń Napoleonmen soǵysqanyn tarıhshylar az jazdy ma? Bir ǵana Danılevskııdiń «1812 jyl» romanynyń ózi ne turady? Biraq soǵan qaramaı, Lev Nıkolaevıch Tolstoı óziniń «Soǵys jáne beıbitshilik» epopeıasyn jaryqqa shyǵarǵan joq pa? Jańa zamanǵa arnalǵan seniń epopeıań qaıda?

— Bir naýqan ótse, bir naýqan bastalady. Aýyldy sovettendirý bitip edi, endi kolhozdastyrý bastalǵaly tur. Bunyń bárin birdeı qamtýǵa qandaı jazýshynyń ómiri jetedi?.. Joq, bunyń bárin jazý aqyn, jazýshynyń isi emes, saıasatshylardyń, tarıhshylardyń isi. Ádebıet pen kórkem óner tek adamdy ǵana jyrlaıdy. Tek adamnyń ishki dúnıesi ǵana olardyń azyǵy.

Hasen kenet ornynan ushyp túregelip, úıdi keze bastady. Búrkittiń sózine renjip qalǵany túrinen kórinip tur.

— Aqyldy adam bolsań da, balanyń sózin aıtasyń,— dedi ol Búrkitke buryla qarap,— keshegi jer bólistiń ózi buqara halyqtyń Keńes ókimetine degen kózqarasyn jaqsartyp tastaǵan joq pa? Erteń sharýashylyqty jalpy birlestirý isi bastalǵaly tur. Ol orta sharýanyń, aýyl kedeıiniń dúnıege degen ózimshildik nıetin, ishki sezimin birjolata ózgertpeı me? Bul — adam balasy psıhologıasynyń, minez-qulqynyń tóńkerisi emes pe? Al adamnyń mundaı ózgerýi ádebıettiń sharýasy emes dep qalaı aıta alasyń? Bilgiń kelse, bizdiń qazaq aýlynda bul ózgeris tipti aıryqsha ótýde. Ózbek, tájikter tárizdi halyqtarǵa kóne zamandaǵy kóshpeli ómirinen búgingi otyryqshyl dáýirine jetý úshin qanshama ǵasyrlar kerek boldy? Al bizdiń qazaqqa qansha ýaqyt kerek? Erteń birlestik sharýaǵa aınalǵan kúni qazaq aýyly az jyldyń ishinde-aq otyryqshy el bolady. Poselke, aýrýhana, klýb, dúkender salady. Mal sharýashylyǵymen qatar egin egýge kirisedi. Bunyń bári adamǵa jańa kózqaras, jańa minez-qulyq týdyrady. Mundaı jaǵdaıda bizdiń aýlymyzda burynǵy dástúr, ǵuryp, ádet, salt ózgermeı qalýy múmkin be? Múmkin emes. Osy ózgeristiń bárin ádebıette kórsetý sen sekildi halqyn shyn súıetin aqyn ulynyń mindeti emes pe? Árıne, mindeti.

— Aıtyp turǵanyńnyń bári durys shyǵar, Hasen. Biraq men kótere almaıtyn júk.

— Nege?

— Bunyń bárin óz kózińmen kórý kerek qoı. Al men bolsam...

Dál osy kezde qolyna úlken podnos kóterip Olga Pavlovna kirdi. Podnos ústi tolǵan túrli tamaq, pisken taýyq eti, jumyrtqa, maıly shelpek, órik, meıiz. Moıny soraıǵan eki bótelke sharap ta kórinedi.

— Qane, qoldaryńdy jýyńdar, shaı da daıyn bolyp qaldy,— dedi Olga Pavlovna kúlimsireı sóılep, podnosty stolǵa qoıyp jatyp.

— Túý, Olga Pavlovna, osynshama, áýre bolyp...

— So da sóz be eken? Sendeı syıly qonaq kelgende, aýyl ádetimen qoı soıý kerek edi, átteń ne kerek, bizdiń otar áli Búrkittiń oıy men mıynda ǵana júr...

— Oı men mıdaǵy baılyq ol bir máńgi bitpeıtin baılyq qoı, Olá,— dedi Hasen de kúlip,— baıdyń malyndaı ony eshkim de konfeskeleı almaıdy.

Búrkit áıeliniń Hasendi aq jarqyn júzben qabyldap, lezde munshama dámge baı dastarqan daıyndaǵanyna ishteı rıza bolyp qalǵan. Olga Pavlovna on altyǵa shyqqan kúni ákesi qolyna salǵan eń aqyrǵy altyn saǵatyn saýdager áıelge aparyp, arzan baǵaǵa satqanyn Búrkit qaıdan bilsin, tek dos-jar adamyna qurmet kórsete alǵandaryna qatty qýandy.

Sol kóńildengen betimen:

— Hasen durys aıtady, Olá,— dedi ol kúlimsireı.— Meniń boıymdaǵy darynymdy eshkim de tartyp ala almaıdy. Áli bizdiń kóshede de meıram bolady.

Olga Pavlovna da Búrkittiń kóńiliniń kóterilgenine shattanyp, tipti sergip ketti. Endi úsheýi stol basyna otyryp, shaı ishýge kiristi. Bir-eki rúmka sharap alǵannan keıin ǵana Hasen úzilip qalǵan áńgimege qaıta kiristi.

— Durys aıtasyń, Búrkit,— dedi ol,— Shyn ońdy shyǵarma jazý úshin, adam el-jurttyń ózgerýin óz kózimen kórý kerek,— endi ol Búrkittiń áıeline qarady,— Olga Pavlovna, Búrkit eki-úsh kúnnen qalmaı júrip ketedi.

— Qaıda?!

— Ólkelik partıa komıteti Hanshaıymǵa Moskvadan tálim-tárbıe alyp keldiń, sendeı qazaqtyń ójet áıelderi bizge kerek dep otyr. Erteń ózderi joldama berip «Túrksıb» boıyndaǵy «Aqtoǵaı» atty sovhoz qurylysyna jibermek...

— Zýráni qaıtedi?

— Ázirge balalar baqshasyna bara turady. Ózim de kúnde baryp turamyn.— Hasen endi kúlimsireı sóıledi,— Búrkit sol qurylys aýdanyna barýy kerek. Jurttyń qalaı ózgere bastaǵanyn kózimen kórsin...

— Aý, Búrkitti o jaqqa kim jiberedi!..

— Ortalyq partıa komıteti. Joldama alyp berýdi óz mindetime alamyn...

— Sonda poezıany qaıtedi?

— Jańa ómirdi qura júrip, poezıanyń eń kókesin Búrkit sonda týǵyzady!—Hasen jas balasha rahattana kúldi,— ondaı jerdi kórý buǵan óte kerek. El-jurtynan ketkeli, baıqaımyn, ıyǵy túsip, aqyndyǵy sarqylyp bara jatqan sekildi. Endi oǵan darynnyń kózin ashar jańa jaǵdaı, jańa ómirdi kórý qajet, solaı emes pe, Búrkit?

— Durys aıtasyń, Hasen,— dedi Búrkit eki kózi jasaýraı.

— Olaı bolsa, ákel qolyńdy,—Hasen ornynan ushyp túregeldi.— Qoǵamda óz ornyn taba almaǵan aqyn, jazýshynyń jurt kózinde qadyry bolmaıdy. Sen óz ornyńdy tabýyń kerek, Búrkit. Osymenen seniń aqyrǵy sergeldeńiń bitsin!

— Bitsin, Hasen!— dedi Búrkit endi kenet dirildep ketip,— tek óziń járdem ber... Bóten jolǵa túsip bara jatsam, bura júr... Óziń de aqynsyń, túsinesiń ǵoı, ekiniń biri aqyn bola almasa, eki aqynnyń biri ózge bola almaıdy...

Hasen Búrkittiń áli de ózin taba almaı júrgenin, onyń aldynda bul tartysta tolyp jatqan asýlar bar ekenin ábden túsindi. Ol Búrkit pen Olga Pavlovnaǵa kezek qarap:

— Ýáde!— dedi.

Olga Pavlovna kózine kele qalǵan qýanysh jasyn asyǵa súrte bastady.

ÓMİR — JEŃİS

ÚSHİNSHİ BÓLIM

Bul stansıanyń atyn «Aqtoǵaı» qoıypty. Nege «Aqtoǵaı» qoıǵandaryn túsiný qıyn. Qulazyǵan qý dala. Tań atqannan kún batqanǵa deıin, órkesh-órkesh tóbelerdiń taqyr basyn julmalaı yzyńdaǵan sýyq jel, tolarsaqtan keler qum topyraq. Jel qattyraq soqsa, alaı-túleı bolyp kókke deıin tutasqan qıyrshyq tas boran. Sonda da bul arany qazaq «Aqtoǵaı» deıdi. Jáne osy búkil Túrkistan — Sibir temir joly boıynda tek «Lýgovaıa» stansıasy orys tilinde, ózge stansıalardyń bári qazaqtyń kene baıyrǵy atymen atalǵan: Aıakóz, Shoqpar, Saryózek, Shamalǵan, Otar, Úshtóbe...

Qazaq maǵyna bermeı jer atyn qoımaıdy. Múmkin bul ara da bir kezde toǵaıly jer bolǵan shyǵar, sondyqtan da ony «Aqtoǵaı» dep ataǵan bolar.

Al qazir... Osy Aqtoǵaıdyń qumdy óńirinde qaınaǵan eńbek. Onyń soltústik beti qunarly sur topyraq bolyp shyǵyp, qaýyn, qarbyz sıaqty ár túrli baqsha ósimdikterin egetin úlken sovhoz ornamaq. Bul sovhoz búkil temir jol boıyn jemispen qamtamasyz etýge tıisti. Qazir sol sovhoz jerine baratyn úlken jol ústindegi Aqtoǵaı óziniń jazǵyturym tasıtyn jarqabaqty eski arnasyna temir kópir salynyp jatqan.

Búrkitke osy «Aqtoǵaı» qurylys aýdanyna júrýge týra keldi. Hasen onymen ýádelesken kúniniń erteńine Ólkelik partıa komıtetine bardy. Oǵan qurylys bólimin meńgeretin jas jigit: «Bul bir aýyr aýdan bolyp tur. Qurylysshylardyń kópshiligi jastar. San ulttan qurylǵan. Deni sol mańaıdaǵy aýyldardan kelgen...

Tegi úgit-nasıhat jumysyn jolǵa qoıý kerek bolar. Búgin astanadan bir top úgitshiler júrip ketpek. Sonyń ishinde sizdiń kelinshegińiz de bar»,—dedi.

— Sol topqa taǵy bir adam qossańyz,— dedi Hasen.

— Kimdi? Ózińizdi me?—dep kúldi meńgerýshi. — Sirá, onyńyzdy reti kelmes. Qatelespesem, erteń búro baspasóz dırektory etip bekitpek qoı...

— Ózimdi emes, Búrkit Kúntýarovty.

— Aqyn Búrkitti aıtasyz ba?— Jas jigittiń kózi jarq ete qaldy.— E, o kisi bizdiń jas qurylysymyzǵa barǵysy kelse kim qarsy bolady?— Endi jas jigit sál oılana sóıledi.— Ondaı úlken darynǵa halqynyń ne istep jatqanyn kórý — óte qajet dúnıe. Búgin kelsin, joldama daıyn...

Búrkit ondaı-mundaı sharýasymen on shaqty kúndeı júrip qalyp, aqyrynda júk tasıtyn bir mashınaǵa ilesip Aqtoǵaıǵa attandy. Bul oktábrdiń orta kezi edi. Almatyda áli de kún raıy birkelki jaıma shýaq bolǵanmen, syrt sýyq eken. Ásirese ýildeı soqqan kúzdiń yzǵarly jeli adamnyń óńmeninen etedi. Ústindegi sholaq bylǵary tony qur keýdesin jelden saqtaǵanmen, jylýy joq, Búrkit ábden tońdy. Bir jaǵynan jol da jaman, ylǵı benzın quıǵan bóshkeler ersili-qarsyly domalap maza berer emes. Al mashına kabınetine otyraıyn dese, onda oryn joq. Mashına aıdaýshymen qatarlasa tyǵyrshyqtaı bir jas áıel ornalasqan, sirá shoferdiń kóńildesi bolýy kerek, kógildir kózderi ishtegi qyzýymen ushqyndanyp, jaýraǵan Búrkitti mazaq etkendeı eki beti qyzara bórtip sylq-sylq kúledi...

Júk mashınasy Aqtoǵaıǵa kún bata keldi. Jurttyń bári jol boıyndaǵy jumysta eken, Búrkitti taqtaıdan jasalǵan «Qyzyl buryshtyń» qasynda, basyna eski túbit sháli oraǵan, ústinde jyly fýfaıkasy bar, orta boıly qara tory qazaq áıeli qarsy aldy. Búrkit birden tanymaı qaldy. Bul Hanshaıym edi. Burynǵy sylańdaǵan sulý kelinshek jumysshy kıimin kıgennen keıin, tipti ózgerip ketipti. Jáne az kúnniń ishinde betin jel toryp qaraqoshqyldana túsipti. Jyl jarymdaı Hanshaıymdy kermegen Búrkit shyramytqandaı betine qaraı berdi. Kelgen adamnyń kim ekenin birden tanyp, Hanshaıym jarqyldaı qol berip, áziniń kelmeı jatyp komsomol uıymynyń hatshysy bolyp saılanǵanyn, «qyzyl buryshtaǵy» kórsetkish taqtasyna búgingi jumystyń aqparyn jazǵaly kelgenin aıtty. «Qurylystyń barysymen tanyspaq bolsańyz, qazir jumys aýdanyna ertip aparaıyn», — dedi. Hanshaıym jaq júni úrpıip ketken Búrkittiń betine kenet tańdana qarap:

— Túý, Búrkit aǵa, siz ábden tońyp qalypsyz ǵoı!—dep ábiger bola tústi.— Júrińiz, úıge kirińiz, aldymen jylynyp alyńyz...

Bular «qyzyl buryshqa» kirdi. Úı degen qur aty bolmasa, sýyq jel jóndep sylanbaǵan taqtaı sańylaýlarynan gýildeı soǵyp, ishin ańyratyp tur... Tek ot qyzýynan qaqpaǵy qyzaryp ketken úı ortasyndaǵy dóńgelek temir peshtiń mańaıynda ǵana azdaǵan jylylyq bar sekildi. Toltyra salǵan tas kómir mazdana janyp jatyr. Ústine qoıǵan qalaıy sháınektiń sýy burq-sarq qaınap, býy kókke kóterilgen.

Búrkit pesh janyna baryp alaqanyn tosty. Rasynda da, ábden jaýrap qalǵan eken, ońaı jylynar emes. Búrkittiń mundaı jaǵdaıyn kórgen Hanshaıym, «qyzyl buryshtyń» sýyqtyǵyna keshirim suraǵandaı:

— Bul myna jumys istelip jatqan jerge taıaýlaý salynǵan barak qoı, jóndep sylanbaǵandyqtan ishi sýyqtaý, jaqynda stansıa basyna kóshemiz... Onda kerek úılerdiń bári salynyp bitken...

— Stansıa bul aradan alys pa?

— Eki shaqyrymdaı jerde... Sizdi mashına kópir qurylysyna ákep tastady...— Hanshaıym sál kidirdi de:— Bul bir qıyn aýdan eken, Jeri qumaıt, júrgizilgen joldy komısıa áneýgúni qabyldamaı ketipti. Onyń ústine, kópir salynyp jatqan saıdyń kemeri de jumsaq topyraqty bolyp, jumysqa kóp kedergi isteýde kórinedi... Qazir búkil Túrksıb boıynsha osy aýdan ǵana keıin qalyp otyr...

— Bul óndiris temir jolǵa óte kerekti kórinedi ǵoı.

— Iá... Aıanyp jatqan joqpyz. Ózińiz de kóresiz ǵoı mundaǵylardyń eńbekti qalaı isteıtinin. Átteń ne kerek, bári de bilek kúshine túsken soń, ońaı soqpaıdy eken...

Hanshaıym Búrkittiń áli de jylyna qoımaǵanyn baıqap, sháınekten qalaıy kúreshkege toltyra qaınaǵan qara sý quıyp berdi de:

— İship kórińizshi, boıyńyz jylynar ma eken?..— dep kúlimsiredi.— Almatydan búgin qant-shaı ákeledi dep kútip edik, álgi shofer mashınasyna benzın tıep kelipti ǵoı...— Ol endi sál daýysyn shyǵaryp kúldi.— Oqasy joq, qazir bizge qant-shaıdan góri benzın kerekteý...

Hanshaıym ornynan túregelip syrtqa shyǵyp ketti de, qaıta oraldy. Qaıdan alǵany belgisiz, alaqandaı qara nandy usynyp:

— As pisirýshiler jumysshylardyń keshki tamaǵyn taratýǵa kópirge ketken eken, qarynyńyz ashqan shyǵar, kún sýyq qoı,— dedi, bóten esh taǵam taýyp bere almaǵanyna taǵy da qysyla.— Qorektenińiz.

Ol bir kez sovet halqynyń alǵashqy besjyldyqty tort jylda oryndamaq bolyp, óndiriske jalpylaı bet burǵan Magnıtka, Dneproges, Belomor kanaldary salynyp jatqan kez edi. Áli birlestik kúshke kóshpegen jeke menshikti aýyl sharýashylyǵy óndiriske kelgen mıllıondaǵan jańa jumysshy tobyn azyq-túlikpen qamtamasyz ete almaı, jetispestik ár salada da biline bastaǵan ýaqyt. Sondyqtan da Búrkit Hanshaıym ákelgen qara nanǵa rıza bolyp qaldy. Shynynda da, kesheden beri nár tatpaı, qarny ábden ashqan edi. Qaınaǵan sýmen qara nandy jep bolǵannan keıin, baǵanaǵydaı emes, boıy da jylyna bastady.

Azdan keıin bular jumys istelip jatqan kópir mańyna qaraı bettedi.Bul kezde jel saıabyrlap, aı shyqqan. Túngi shytymyr aıazben birge qulazyǵan tynyshtyq ta kelgen. Aı sáýlesi túsken qyzemshek súıir basty tóbeler qara kóleńkelenip alystan kórinedi. Búrkit pen Hanshaıym qatar kele jatyr. Jumysshylar jatatyn aǵash baraktar men berezent shatyrlardan ótip barady. Bulardyń ishinde qybyrlaǵan birde-bir jan kózge túspedi. Jurttyq bári jumys basynda tárizdi. Buǵan tań qalǵan Búrkit:

— Jumysty túnde de isteısizder me?—dep surady.

Hanshaıym baısaldy jaýap qaıyrdy:

— Qar túspeı jospardy oryndaýymyz kerek. Halyq jumysty kúndiz-túni isteıdi. Tamaqty da sol arada ishedi, sharshaǵany sol jerde uıyqtaıdy. Barakqa kelmeıdi...

— Bundaı qıyndyqqa jurt shydaı ala ma? Astyń túri bolsa belgili...

Hanshaıymnyń daýysy kenet jigerli shyqty.

— Shydamasqa amal joq, shydaýǵa tıistimiz. Qaryn toımasa, belbeýdi bekem býynýymyz kerek.

Búrkit Hanshaıymǵa jalt burylyp qarady. Baıdyń keshegi jalǵyz erke qyzynan búgin halyq isine arnalǵan mundaı jigerli sóz shyqqanyna ol tań qalǵandaı. Rasynda da Búrkit tańdanýda edi. Oǵan Túrksıb sekildi úlken qurylysta jastardy basqaratyn Hanshaıym tárizdi jańa zaman týdyrǵan jańa adamdardyń qalǵany da zor qýanysh... Qazaq jerinde, osyndaı alyp qurylystyń bolýy da úlken baqyt!.. Osyny kóre turyp, jańa ómirge qulash jaıǵan keshegi baı qyzyn kóre turyp, óziniń osy ýaqytqa deıin jol taba almaı júrgenine ań-tań. Buǵan qandaı sebep? Tap jaýlarynyń áreketteri me? Joq, joq, jańa jolǵa birjolata túsem dep jigerlene kúrese almaǵan ózinde de aıyp bar, ózi de kináli.

Bular kóp keshikpeı jumys istelip jatqan jerge keldi. Búrkit kilt toqtady. Aı sáýlesi quıyla túsken yldıda eki-ekiden zembil kótergen, júgire táshke aıdaǵan, qumyrsqadaı qybyrlaǵan adam. Kók tas pen qumdy topyraqty qajaǵan shaqyr-shuqyr kúrek, qaıla daýysy. Ár jerde shoq-shoq bop shashyraı jaǵylǵan ottar. Árbir ottyń basynda jumystan ábden sharshap kelip qulaǵan on-on besten jumysshy. Bular bir-eki saǵat kózderiniń shyrymyn alyp, qaıta turmaq. Olardyń ornyna kezektesip, uıqysy kelgen basqa jumysshylar jatady. Osylaı úzilmeı jumys isteledi. Toımaǵan qaryn, oıylǵan alaqan eske alynar emes. Bárin ǵajaıyp eńbek mýzykasy bılegendeı. Bul — kónetoz, jaman tymaq qalyń toptyń eńbek erligi. Bulardy bılegen enbek romantıkasy. Osy romantıka sol bir ótken qaharly kúnderde qalyń buqarany jeńiske shaqyrǵan. Keıde ash, keıde jalańash júrse de sol buqara halyq Magnıtogorskini, Dneprogesti, Chelábi traktor zavodyn, Qaraǵandy, Donbastardy turǵyzǵan!

Qazir, adymdaıtyn ekskavator, júzdegen tonnalardy qýyrshaqtaı kórmeıtin ǵajaıyp júk kótergish krandar bar kezde bul tabystar oıynshyq kórinýi múmkin. Al ol kezde, bul ónerdiń biriniń de joq kezinde, bárin istegen, alyp óndiris oshaqtaryn qurǵan — som balǵa men som bilektiń kúshi, halyq erligi.

Búrkit sol túni kezin ilmeı shyqty. Tún ortasy bola, sýyq baraqqa kelip, tań atqansha jumys istedi. Tań ata soqqan yzǵyryqtan saýsaqtary qalam ustaýǵa kelmeı, eki qolyn kezek-kezek qoltyǵyna tyǵyp jylytyp, qaıtadan qaǵazyna úńildi. Ol sol túni, artynan ezine ataq bergen, kópten beri oılap júrgen «Temir tulpar mingen qazaq» degen Túrksıb jumysshylaryna arnalǵan jalyndy dastanynyń betterin jaza bastady... Bul onyń jańa zamandy túsinýge eń alǵashqy talpynýy edi.

Búrkit óleńin jazyp bolyp, dalaǵa shyqqanynda kún uıasynan kóterilip qalǵan eken. Ol kontor aldynda turǵan Hanshaıymdy kórdi. Janynda ertteýli atyn jetektegen bir qart adam bar. Búrkit kontorǵa qaraı aıańdady.

Hanshaıym amandasyp bolǵannan keıin, janyndaǵy aqsaqaldy kórsetip:

— Myna kisi balamdy alyp ketemin deıdi,— dedi ol jylarmandaı bolyp.— Bizge árbir adamnyń qazir asa kerekti ekenin aıtsam da tyńdamaıdy. «Balamdy bosat ta bosat» dep qoımaıdy. Slesar jumysyna úırenip júr. Mamandyq ta alyp qaldy.

Shal Búrkitti bastyq kórdi bilem, janyna taıaı tústi.

— Shyraǵym, balamdy bosatyp ber, bıyl qalyńdyǵyn alatyn jyly edi, qudalarym qyzymyz buzylmaı turǵanda alyp ketsin dep maza bermeı júr...

Búrkit shalmen uzaq sóılesip, balasyn áketpeıtin etip kóndirdiń. Hanshaıymnyń: «Bizge árbir adam kerek» degen sózi sebep boldy ma, álde búkil jurt jumyla jumys istep jatqanda óziniń óleń jazyp otyrýyn ersi kórdi me, shal ketkennen keıin, ol Hanshaıymǵa:

— Hanshaıym, qalqam,— dedi kúbirlep sóılep,— kisi jetpeı jatsa, men de qolyma kúrek alyp, sapqa turaıyn...

Hanshaıym jalt qarady.

— O ne degenin.iz?!..

Búrkit oılana jaýap berdi.

— Meniń jurttan nem artyq?.. Senen nem artyq?— Búrkit túnde Hanshaıymnyń da qolyna kúrek alyp, jumys istegenin kórgen.— Búkil halyq bilegin sybanyp eńbek etip jatqanda, kezge shyqqan súıeldeı, meniń seltıip bos júrýim uıat sekildi.

— Óleń jazý eńbek emes pe?— Hanshaıym oǵan aıaı qarady.— Joq, Búrkit aǵa, siz qurylysshylardy kúrekpen emes, qalammen qýantyńyz...

— Kúrektiń qasıetin bilmeı, qalam júretin emes. Jańa poezıa onyń jańa tynysyn túsinýdi talap etetin tárizdi... Men ómirdiń tek syrtqy qýanyshyn túsingen ǵana janmyn, budan bylaı qaraı onyń enbekten týatyn da qýanyshyn túsinýge tıistimin. Onysyz, meniń poezıama qanat bitpeıtinine kózim jetedi...

Hanshaıym qansha aıtsa da, Búrkit kónbedi, aqyrynda baryp Hanshaıym:

— Jaqsy, júktiń salmaqty ekenin qary aýyrǵan biler degendeı, bir retten bunyńyz da durys bolar, jumysqa túsińiz, túsińiz,— dedi.

Sol kúni Búrkit jumysqa tústi. Ony qýaqy minezdi jas prorab bir qarýly jigitpen zembil kóterýge qoıdy. Bunysy onyń múmkin názik oıly aq saýsaq aqyndy aýyr jumysta synaǵysy kelgeni bolar, Búrkit qarsylyq etpedi, ózgelerdiń kúlimsireı qaraǵanyna mán bermeı, serigine:

— Qane, jigitim, qımylda,— dep kúle zembildiń bir basyn ustady.

Biraq ómirinde eki shelek sý kóterip kórmegen qol eki kúnnen keıin qos qary qozǵaltpaı, alaqandary úlbirep shyǵa keldi. Bir ǵajaby, denesi del-sal bolyp sharshaǵanmen, kóńili kóterile tústi. Aqyrǵy jyldary túni boıy maza bermeıtin ýaıym oıdan ábden qashqan uıqysy qaıta oraldy. Jumystan qaıtyp, kele jastyqqa basy tıisimen, pys etip uıyqtap ketetin boldy. Tańerteń turǵanynda qur ǵana denesi emes, basy da ábden dem alyp qalatynyna shattanyp, Búrkittiń kóńili kúnnen-kúnge jadyrady. Kóńiliniń qaıǵydan aırylýy oǵan shyn qýanysh, shyn shattyq edi. Endi Búrkitke kún de jas kezdegideı bultsyz ashyq tárizdi kórindi, ómir de aýyr zilsiz qýanysh úshin jaralǵan sekildendi. Ózgergen júrekte poezıaǵa degen bir jańa tolqyn, tańǵajaıyp bir jańa sezim paıda bola bastady. Onyń sózderinde de jańa teńeýler, óleńge degen jańa uıqastar jıi kezdesetin boldy.

Búrkit osyndaı halde júrgeninde, bir kúni Almatydan jumysshylar arasynda áńgime, oıyn-saýyq ótkizýge bir top mádenıet qyzmetkerleri keldi. Búrkit bul kúnderde zembildi tastap, kúrek jumysyna túsken. Astana ýákilderi qazylyp jatqan jyrany aralap júrip keledi. Jandarynda: jas prorab, Hanshaıym... Olar Búrkit jumys istep jatqan jerge taıaǵanda burylyp bóten jaqqa bettedi. Tek bireýi ǵana Búrkitke týralap jaqyndady da, toqtaı qaldy. Bul topty basqaryp kelgen Qarajan edi. Búrkit ony kópten beri kórmegen, sol burynǵy qalpynda, ústinde qyry synbaǵan qara kostúm, kirshiksiz, aq jibek kóılek. Túri de burynǵysyndaı tákáppar, zildi.

— Jańa kelisipsiń!— dedi ol ústindegi kıimi bul kezde toza bastaǵan Búrkitke kekete kóz tastaı.— Óleńnen kúrekke aýysqansyń ba?

— Asyqpa, Qarajan,— dedi Búrkit oǵan tesile qarap,.— áli óleńimdi de estirsiń!..

Qarajan kilt burylyp júrip ketti. Jaýynyń sózi Búrkitke qanjardaı qadaldy. Sol kúni ol keshke taman, úzilip qalǵan «Temir tulpar mingen qazaq» dep atalatyn dastanyna qaıta kiristi. Halqyna degen mahabbaty, óz kózimen kórgen, ózi úles qosqan onyń sonaý qaıratty eńbegi poezıasyna qorǵan bolǵandaı, jaýyna degen yza, ashý júregine ot jaqqandaı, Búrkitti bir jańa alýan kúsh bıledi. Ón boıynda kópten beri úndemeı jatyp: «Sen bul tabysyńdy nyqtaı tús»,— degenniń qaharly daýysyn qaıtadan shyǵardy...

Búrkit qys boıy osy qurylys aýdanynda bolyp, jazǵyturym Hanshaıymmen birge astanaǵa qaıtqanynda óziniń osy jańa dastanynyń alǵashqy bólimin bitirip ala keldi. Bul onyń alǵashqy tabysy edi. Dosynyń eńbegine Hasen ete qýanyp qaldy. Oqyp shyǵysymen, ózi basqaryp otyrǵan baspasóz redaksıasyna basýǵa usyndy. Sóıtkenshe jaz da shyqty. Kitap jaryq kórmeı jatyp: «Sen bul tabysyńdy nyqtaı tús»,— dep Hasen Búrkitti ertip, jazǵy demalysynda ózderiniń týǵan jeri — Shyǵys ólkesine júrip ketti.

Qazir olar keshe poezben kelip túsken Aqshatyr qalasynan shyǵyp, Qońyraıǵyr kóliniń jaǵasynda otyrǵan elge qaraı bettep keledi. Kún tústen aýyp ketse de, shyjyǵan ystyq. Ótken jyldaǵydaı emes, bıyl kóktem jaýyndy-shashyndy, jer betin qalyń kógal japqan. Jupar ıisi muryndy jarady. Kópten beri elge shyqpaı dalany ańsap qalǵan Búrkit pen Hasenniń eki kózi jan-jaǵynda.

Aýatkom bergen lásheńke arbada bular úsh adam. Úshinshisi — ústinde eski shıneli bar, mosqal orys jigiti. Jekkenderi aryqtaý kelgen qara mástek. Júrer aldynda bergen jemniń kúshi me, álde jaratylysynan myqty jylqy ma, júrisinen bir tanbaıdy, búlkildep jeledi de otyrady.

Keń dalaǵa shyǵysymen-aq Búrkittiń kóńili kóterile bastaǵan. Al qalanyń qarasy úzilip, betegeli taý qoınaýyna kirgen kezde ol yńyrsı óleń aıtýǵa da kirisken. At aıdaýshy «nemeneńe jetisip óleń aıtasyń» degendeı artyna burylyp qarap, jaqtyrmaǵandaı pishin ańǵartty. Buny baıqap qalǵan Hasen, jaı otyrǵansha áńgimemen jol qysqarsyn degen oımen:

— Aǵaı, atyńyz kim?—dedi.

— Petr... Petr Maksımovıch Dákov,—dep at aıdaýshy kúńk ete qaldy.

— Osy jerdikisiz be?

— Pokrovkadanmyn.

— Aýatkomde kóp boldy ma jumys istegenińizge?

— Byltyr kirdim.

— Buryn qandaı jumysta bolyp edińiz?

— Ár túrli jumysta... Arbakesh te boldym, kooperatıvte saýda da istedim... Kóp jylym áskerı qyzmette ótip edi.

— Odan nege kettińiz?

— Ket degen soń — kettim...

Hasen úndemeı qaldy. Sózge endi Búrkit kiristi.

— Ǵafý etińiz... Eger suraǵanymdy aıyp kórmeseńiz...

— Nege ket dep aıtty demeksiz ǵoı, ony suraǵannyń qansha aıyby bar?—At aıdaýshy jigitterge betin bura qyryn otyrdy.— Jazyǵym bolǵan soń aıtty ǵoı...

— Árıne, jazyqsyz adamdy jumystan bosatpaıtyn shyǵar.

— Siz rasymen solaı oılaısyz ba?— At aıdaýshy mysqyldaı kúldi.— Al men jazyqsyzdan-jazyqsyz bosandym-aý deımin...

— Sózińizge túsinbedik...

— Qazir túsindireıik,— at aıdaýshy bojyny bir qolyna ustap, ózi bularǵa qyryp qarap otyrdy,— budan alty jyl buryn men OGPÝ-de kúzet qyzmetinde soldat bolyp isteıtinmin... Árıne bizge de forma beretin, biz de áskerı adam bolyp sanalatynbyz. 1 Maı meıramy bolady degen kúni Serejka Kedrın deıtin joldasymyz ekeýmiz túnde qoımany kúzettik te, erteńine demalys aldyq... Ekeýmizdiń de semámyz Pokrovkada, biraq jurttyń bári toılap jatqanda, kim bizdi onda aparsyn. Esh kólik tabylmady. Al qolymyz bos, bóten isteıtin sharýamyz joq... Kúzetten kelip kózimizdiń shyrymyn alǵansha, parad ta bitip qalypty. Ne kerek, ýaqyt ótkizýge Serejka ekeýmiz oılap-oılap, jańaǵy ózimiz shyqqan qalada turatyn saýda jumysyndaǵy jerlesimiz Tolá Zımındikine barmaqshy boldyq... Ol bizge bir ret úıin syrtynan kórsetken, tek páter nómirin umytyp qalyppyz. Qaı páter ekenin surastyryp taýyp alarmyz dep, gımnasterkemizge aq jaǵa taǵyp, aıaǵymyzdaǵy etikterimizdi meılinshe jyltyratyp alyp, álgi úıge keldik... Úshinshi qabatqa kóterilip, bir-eki páterdiń esigin tyqyldatyp kórip edik, eshkim jaýap qatpady... Úı neleri meıramdap ketken tárizdi. Endi ne isterimizdi bilmeı turǵanymyzda, bir páterdiń esiginen sańylaý kórindi. Esikti qaǵyp edik, eshkim shyǵa qoımady, amal joq úıge kirdik, jan joq aýyz úıi bos tur. Taǵy da «Kim bar?» dep daýystadyq, taǵy jaýap bolmady... Sosyn «Bul qalaı?» dep tor úıdiń esigin asha berip edik. Ózimen ketsin, dál sizge uqsaǵan, tek sál sizden bıikteý, uzyn shashty, óte kelbetti bir qazaq jigiti bizdi kórdi de, ashyq turǵan terezege sekirip mindi. «Osy úıdi tonaýǵa kelgen ury eken» dep, ekeýmiz birdeı «Toqta!» dep umtyla túskenimizde, álgi jigit terezeden tómen qaraı qarǵı jóneldi.

— Iá, ıá, sosyn?—dedi Búrkit demin ázer alyp.

— ...Sosyn ne bolsyn. Úshinshi qabattan qulaǵan adamnyń nesi qalsyn... Biz júgirip dalaǵa shyqqansha, beıshara jan tapsyryp ta úlgiripti.— At aıdaýshy aqyryn kúrsindi.— Artynan baryp bildik, álgi adam qazaqtyń sol kezdegi belgili aqyny Aqan degen kisi eken...

Búrkit pen Hasende ún joq. Hasen kóziniń astymen Búrkitke qarady. Ananyń qabaǵy qars jabylyp, basy tómen salbyrap ketken. Oıyn da, boıyn da, bir aýyr qaıǵy bılep, tómen qarap myqshıa túsken. Shynynda da Búrkit ishteı alaı-túleı aýyr jaǵdaıda edi. Ótken kúnniń qatesinen týǵan ókinish júrek-baýyryn ottaı jalap kúıdirip áketip barady. Kenet onyń kóz aldyna sol kúngi sýret tep-tegis elesteı jóneldi... Ersili-qarsyly úıdi kezip sup-sur bolyp júrgen Aqan... Myzǵymas qulpytastaı dóńkıip otyrǵan Ákpar... Qıalynda paıda bolǵan ardaqty aqynnyń janyn alýǵa kelgen ajal — qara quzǵyn. Búrkit, ári qaraı oılamaımyn dep kózin jumyp edi, onyń qulaǵyna sol kúni qoshtasar aldyndaǵy Aqannyń «Al sender bolsańdar jańa qanattanǵan jas túleksińder. Shyǵatyn bıikteriń basqa. Ol úshin qandaı jolǵa túsesińder, ózderiń oılańdar» degen sózi estildi. Beý, Aqan! Ózińniń qate jolda bolyp kelgenińdi ábden túsingen ekensiń ǵoı. Sondyqtan da bizge óz joldaryńdy tap degen ekensiń ǵoı. Qalaı ósıetińdi esime almaı kelgenmin? Jiger osy kúnge deıin tiri bolǵanyńda, ekeýlep durys jolymyzdy tabady ekenbiz ǵoı! Átteń! Átteń! Sovet úkimetiniń adal oıyn der kezinde durys túsinbegendikten, qanshama qaıǵyǵa, azapqa dýshar boldym. Sen bolsań ólip kettiń. Al men, áli kúnge deıin óz ornymdy ózim taba almaı kelemin... Eger Hasen men Gavrılov bolmaǵanda, men de seniń jolyńdy qushar ma edim, qaıter edim. Tek solar qutqardy ǵoı meni ajaldan. Al seni qutqarar eshkim bolmady. Saǵan aqyl berer jan tabylmady... Aqyrynda ol kezde basyńa bálendeı qaýip tónbese de, halqyńa istegen qıanatyńnan qorqyp, sen ózińdi-óziń óltirdiń. Iá, ol kezde túsinbegen ekenmin, endi uqtym. Senderdiń jolyń shyn qıanat joly eken. Seniń ajalyńdy da Sovet ókimetinen kórdim Stepanovıch: «Aqannyń ólimine biz aıypty emespiz»,— degenniń ózinde de men senbeı qoıdym ǵoı. Qalaı osynshama ýaqyt aqymaq bolyp kelgenmin!»

Búrkittiń qalyń oıǵa shomyp ketkenin kórgen Hasen:

— Aqan ólimi úshin sizderdi jumystan shyǵardy ma?..— dedi at aıdaýshyǵa.— Jazyqtaryńnyń joqtyǵyn dáleldeı almadyńdar ma?

— Kisi qaza bolyp jatqanda aqtalý ońaıǵa túspedi ǵoı.— At aıdaýshy shyrt túkirip qoıdy.— Onyń ústine... «Aqandy óltirgen — Sovet ókimeti» degen qaýeset jalanyń jurtshylyqqa qate ekenin kórsetkisi keldi me, áıteýir tikeleı jazyǵymyz bolmasa da, ajalǵa bizdi sebepker dep taýyp, bosatyp jiberdi.— Endi ol aqyryn kúrsindi.— Mine kórdińiz be, jazyqsyz adam da keıde jazyqty bolady, azamat... Adam taǵdyry saıasattyń oıynshyǵyna aınalǵan sátte op-ońaı jumystan da qýylasyń, sottalyp ta ketesiń...

— Al bul jaıdy bilmegen Aqan ómirmen múldem qoshtasty,— dedi Búrkit aqyryn kúrsinip.

— Oǵan biz aıyptymyz ba?

— Joq, sizder aıypty emessizder,— dedi Búrkit qamyǵa sóılep,— jazyǵyn aqtar jol taba almaǵan, berer jaýaptan tek ólim arqyly qutylam degen aqynnyń ózi aıypty. Men buny búgin ǵana jaqsy uqtym...

Budan keıin bular til qatyspaı uzaq otyrdy. Álden ýaqytta Búrkit basyn kóterip, jan-jaǵyna kóz jiberdi. Kún de eńkeıip qalǵan eken. Belesti jazyq dala, baǵanaǵydaı emes shatqal, buıratty óńirge aınala bastapty. Batyp bara jatqan kún sáýlesi jartas basynda oınaıdy. Buırat, quzdyń basyńdaǵy qatpar-qatpar qyzǵylt shaqpaq tastar alystan kún túsip qan Qyzyl bolyp kórinedi. Oıda joqta kenet shyn basyna shyǵa kelgen eliktiń kóleńkesi uzara baryp, joq bolady.

Kún ystyǵy basylyp, ańyzaq jel de tynyp, álem typ-tynysh. Shóp basy qımyldamaıdy. Kele jatqan jolaýshylardyń da kóńilderi dál osy keshki álemdeı tynyshtalǵan tárizdi. Tek Búrkittiń jany áli bulqan-talqan, bir uzaq saryn ýaıymǵa shomylyp ketkeni, kirtıe qalǵan qabaǵynan, tumandanyp ketken kóz janarynan baıqalady.

Joldasynyn mundaı halin kórgen Hasen endi onyń kóńilin sergitkisi keldi.

— Dúnıede en qıyn bóget — ol óz jolyńdy taba almaý,— dedi anaǵan buryla qarap.— Aqan rasynda úlken aqyn edi, eger halqymen birge bolǵanda, artyna talaı-talaı ólmes shyǵarma qaldyrar edi. Al búgin... Tek Aqan degen atty senimen men ǵana bilemiz. Ol tarıhta óshken qul. Buny túsindiń be, Búrkit?

Oıǵa shomǵan Búrkit taǵy da úndemeı qaldy. Bul kezde qas qaraıyp, ymyrt ta úıirile bastady. Jol taýdyń bir bókterinen buryla bergende, aldarynan kenet aq aıdyn Qońyr aıǵyr kóli kórindi. Arǵy qamysty jaǵasynan shara tabaqtaı bop qyzara aı shyǵyp kele jatyr... Aı sáýlesi kól betin alystan jarqyratyp tur.

— Beri qara, Búrkit,— dedi Hasen onyń jeńinen tartyp.

Búrkit Hasen kórsetken jaqqa buryldy da, ań-tań bop ilgeri qaraı umtyla tústi. Bular osy kezde basqa bir bıik asýǵa kóterilip te úlgirgen edi. Sol jaqtarynda, dál aıaqtarynyń astarynda, kól jaǵasyndaǵy záýlim quzdar men jartastardyń arasynda byjynaǵan kishkentaı shoqtar kórinedi. Naǵyz bir aspandaǵy qalyń juldyzdar jerge qýlap, búkil yldıdy alyp ketkendeı. Alystan jerde jatqan shoq sekildi bolyp jylt-jylt etedi...

— Bul ne? — dedi tandana Búrkit.

At aıdaýshy jaıbaraqat jaýap berdi.

— Qońyraıǵyr rýdnıgi.

Kenet Búrkittiń kóz aldyna taǵy da sonaý bir ótip ketken kezen elesteı qaldy. Budan alty jyl buryn bolyp edi ǵoı sol ýaqıǵa. Ádeıilep shaqyrǵan soń, Búrkit Qarymsaq baıdyń eline kele jatqan edi ǵoı. Túnde Tákejan qarttyń aýylyna qonyp shyqqan emes pe edi. Tańerteń, qyr basynda turǵanda, osy jaqtan bir jan túrshigerlik gúrsil estigen. Sol bir gúrsildi Búrkit ózine ádeıilep atqan myltyqtyń gúrsilinen kem kórgen joq-tyn. Astynda Qarymsaq baıdyń kók jorǵasy, sońynda Árin degen baı úıine jaqyn júrer pysyq jigit, salyp uryp osy qazirgi rýdnık turǵan jerge kelgen. Munda ony Alekseı Vladımırovıch degen orys ken zertteýshisi men ınjenerlik oqýda júrgen Nurlan degen jas jigit qushaqtaryn jaıyp qarsy alǵan... Biraq Búrkit bulardan aýlaq qashqan... Al endi sol jerde qazir myna rýdnık tur. Qorǵasyn qorytatyn zavod ta salynbaq. Búrkit kenet arbadan sekirip túsip, jaıaý júrdi. Oıyn myńdaǵan suraqtar basyp ketti. Bul suraqtar naǵyz bir jan-jaǵynan shýlaı úrip qapqaly kele jatqan top ıt tárizdi, júregin dúrsildetip, kóńilin eleńdete jóneldi. «Qaıda eken sondaǵy baıǵa tilektes pysyq jigit Árin?.. Qarymsaqpen Qytaıǵa ótip ketti dep edi ǵoı, qandaı kúıde júr eken adasqan sorly?.. Sondaǵy ken zertteýshiler lagerinde kezdesken Nurlan men sonaý bir kishipeıil orys ınjenerleri qazir ne istep júr eken?.. Taǵy da ken izdeýde shyǵar. Nurlan sol ınjenerlikpen ketken tárizdi edi ǵoı... Onyń eshbir óleńin oqyǵan emespin. Jas kezinde qaı qazaq óleń jazbaıdy, óz jolyn tapqan bolar... Al mynaý aıaǵymnyń astynda jatqan sondaǵy men qoryqqan rýdnık, zavod qoı». Osyndaı oıǵa shomǵan Búrkit yldıdaǵy rýdnıktiń dál tóbesinde turǵan dóńniń ústine qalaı shyǵyp ketkenderin bilmeı qaldy.

— Otyryńyz, qazir poselkege jetemiz,— dedi at aıdaýshy.

Búrkit arbaǵa mindi. Degenmen, býlar turǵan dóń jantaıa bitedi eken, jenil lásháńke arba tómen qaraı ala jónelgen joq, kóshir atynyń basyn temen qaraı tartyp, sar jelispen júrip keledi. Birinen-biri temen eki belesti ótken kezde, jolaýshylar rýdnık poselkesine de jetti.

Taý etegin qýalaı, jazyq keń alanda kóshe etip salynǵan elýge taıaý kirpish baraqtar tur. Bulardy qorshaı tigilgen kóp kıiz úıler, kenep shatyrlar. Biraq bular da qazaq aýylyndaı alqa-qotan emes, jańaǵy poselkeniń kóshesimen qatarlasa, uzynnan-uzaq tigilgen. Tómengi jaqtarynda taǵy da jybyrlaǵan elektr ottary kórinedi. Búrkitter keń kósheni qaq jaryp, sonaý yldıdaǵy rýdnık kontoryna kele jatyr. Kósheni boılap dabyrlasqan jurt. Ár jerde janǵan ot, oshaq ústinde qaınaǵan qazan. Keıbir úılerdiń janyna jerge alasha ne kıiz tósep tastaǵan... Ústinde jantaıa jatqan jigit, ne bolmasa bes-altaýdan bas qosyp áńgimelesip otyrǵan shal, kempir... Qur poselke degen aty, áıtpese naǵyz keshke tamanǵy qazaq aýyly. Tek ıtteri az. jáne úı-úıdiń terezelerinen jarqyraǵan elektr jaryǵy kórinedi.

Kesh tym qapyryq, ystyq bolǵandyqtan, jurt ádeti boıynsha dalaǵa shyǵyp otyrǵan sekildi. Jáne bári de qazaq. Búrkit jan-jaǵyna alma-kezek qarap kele jatyr... Áne, ana bir toptyń deni jastar, úkili taqıaly, kesteli shálili qyz ben kelinshektiń jandarynda jigitter... Boıjetkenniń áldeneni aıtyp syńǵyrlaı kúlgeni estiledi. Myna bir shaı iship otyrǵan top, sirá, bir semá tárizdi, úıme-júıme bolyp yntymaqtasa qalǵan... Anda-sanda keıbir jaryq terezeden orys adamdarynyń da beınesi baıqalady. Biraq bular az, biren-saran. Mynaý kúbir-kúbir sóılesken sóz, áldeqalaı qattyraq shyqqan daýys, bári qazaqtiki. Jáne shetinen kóńildi, bári de osy bir keshki ómirge rıza sekildi. Álsin-álsin jastar kúlkisi, ne bolmasa syrnaı, dombyra únderi shyǵady. Búrkitter kontorǵa taıaı bergende, uzynsha kelgen baraktyń janynan bir top jastyń qosylyp salǵan áni estildi.

Tynyq keshte, syrnaıǵa qosylyp shyrqatqan án qandaı tamasha! Jolaýshylar bar yntalaryn salyp tyńdaı qaldy. Sákenniń «Jas qazaq marselezasy» eken. Búrkit sonaý bir adasyp júrgen kezderinde mundaı óleńderge mańyz bermeıtin. Tipti keıde olardy jat, qazaq jastaryn burys jolǵa shaqyratyn óleń dep túsinetin. Sol óleńder qazir qazaq, arasyna mol taraǵan. Buny tek qaladaǵy oqyǵan, sana-sezimi ósip qalǵan jastar ǵana emes, aýyldaǵy qoıshy-qolań, óndiris oryndaryndaǵy jas jumysshylar da aıtady.

Án yrǵaǵy taǵy da kóńildi alystaǵy bir jaryq sáýleli armanǵa ala jóneldi. Ol taǵy da jan-jaǵyna qarady.

Jańa aýyl, jańa án! Búrkit kúlim-kúlim etedi. «Rasymen-aq men qateleskenmin be? Mynaý án, mynaý óner qýyp kelgen jurt, bul keshegi óz balasyn ózi malǵa satqan beıshara qazaq emes, bular bóten jandar. Men áli syryn asha almaǵan jańa jandar».

Kóshe uzyn eken, óıtkenmen kóp keshikpeı jolaýshylar kontorǵa da kelip jetti. Arbadan túsip, ústerindegi shańdaryn qaǵyp úlgirgenderinshe bolǵan joq, tas baspaldaqty kontor esiginen bir jastaý jigit júgire tústi.

— Amansyzdar ma, Búrkit aǵa, Hasen aǵa,— dep ol jolaýshylardyń qolyn alyp, shattana amandasa bastady,— siz de amansyz ba, Petr Maksımovıch,—at qosshynyń. da qolyn qysyp jatyr,—Telegramma aýatkomnan baǵana keldi, sizder keshikkenge bóten jaqqa burylyp ketken shyǵar dep oılap qalyp edim.

Jigittiń daýysy Búrkitke tanys sekildi, biraq kim ekenin qarańǵyda aıyra almaı tur.

— Beri, beri júrińizder,— dedi ol jolaýshylar jaıǵasyp bolǵannan keıin.— Bizdiń úı de osynda...

Bular úıge taman júrip, shamnyń jaryǵy túsip turǵan jerge jetkende ǵana Búrkit ózderin ertip kele jatqan jigittiń baıaǵy jas ken zertteýshi Nurlan ekenin bildi. Uzyn boıly áp-ádemi jigit bolyp qalypty. Ózin-ózi ustaǵan túri de, aıaq basysy da sap-salmaqty. Búrkit qýanyp ketti.

— Aý, mynaý ózimizdiń Nurlan ǵoı!—dedi ne derin bilmeı.

— Iá, Nurlan... Áli sen estigen joq pa ediń, osy rýdnıktiń dırektory...— Hasen Búrkitke tańdana qarady,— men biledi eken desem...

Nurlannyń úıi kontordyń bir jaǵynda eken. Jupyny múlikti, shaǵyn kelgen úsh bólme. Bir bólmesinde óziniń kári áke-sheshesi turady eken. Ózi áıeli ekeýi bir bólmede. Úshinshi bólmesin qonaqtarǵa, keler-keter kisige ádeıi daıyndap qoıǵan sıaqty. Búrkitter osy bólmege kirisimen, Nurlannyń áke-sheshesi, áıeli kelip amandasty. Áıeli jap-jas, qara tory aryqtaý kelgen kelinshek, esiktiń aldynda sál turdy da, shyǵyp ketti.

Qazaqtyń úıine qonaq kelse, kóńiliniń bir kóterilip qalatyn ádeti emes pe, Nurlannyń ákesi qońyrqaı óńdi, úlken deneli qara shal tórge tóselgen aq kıizdiń shetine otyryp, jaıdary júzben qonaqtaryna qarady.

— At-kólikteriń aman ba, shyraqtarym? Tanymadym, qaı aýyldyń balalarysyńdar?

— Alystan kelemiz, otaǵasy. Almatydanbyz.— Hasen kúlimsirep jaýap berdi.— Túbimiz osy aranyń Aıdaboly bolamyz.

— Á, ózimizdiń aýyldyń balalary ekensińder ǵoı. Almatydan shyqqandaryńa kóp boldy ma? Ol jaqtaǵy el-jurt aman ba?

Hasen de shalmen sóıleskisi kelgenin bildirip, yńǵaılanyp otyrdy.

— Shúkirshilik. Almaty astana bolǵaly qulpyryp ketti ǵoı. Aptasyna bir úı salynady desek, ótirikshi bolmaspyz. Ondaǵy aǵaıyn-týǵannyń bári aman. Bilekti sybanyp, jumys istep jatqan jurt... Al ózińiz bul araǵa kelgeli kóp boldy ma? — Jyldan asyp ketti ǵoı deımin,— dedi shal, esikke taıaý otyrǵan ashań júzdi, aq sary kempirine qarap.— Biz myna Shubartaý jaǵynyń qazaǵy bolamyz. Myna jalǵyz balamyz Nurlan oqýyn bitirip, osynda direktr bolyp saılanysymen, qolyna kóship keldik...

— Direktr emes, kóke, dırektor...— Nurlan ákesine erkeleı qarady,— jáne men bolys emespin ǵoı, meni eshkim de saılaǵan joq, úkimet pen partıa bekitti bul jumysqa...

— Men de solaı dep otyrǵan joqpyn ba? Baıaǵyda Tólebaı baıdyń partıasy jeńip, ol bolys bolǵan. Endi seniń partıań jeńip, sen direktr bolyp otyrǵan joqsyń ba?!— Shal qýaqylana kúldi, endi ol óziniń alǵashqy oıyna qaıta kiristi,— Iá, qartaıǵanda jalǵyz baladan bólek turyp, ne qyzyq kóremiz dedik myna Altynaı ekeýmiz... Sosyn kóship keldik. Kóship kelgenimiz sondaı durys bolǵan eken. Talaı beıshara bul Qońyraıǵyr qorǵasynynyń ıgiligin kórdi ǵoı...

— Qandaı ıgiligin aıtasyz, otaǵasy?

— Ótken jyly jurt osynda jaman joqshylyqqa uryna jazdaǵan joq pa?..

— Qalaısha?..

— Nadan qazaq qandaı ósekten qoryqpaǵan? Aldyńǵy jyly jalpylama kolhozdastyrý bastalǵanda, álgi «asyra silteý bolmasyn, aıyr tuıaq qalmasyn» deıtin tap duspandary jurtty ne dep qorqytpady? «Kolhoz bar malyńdy, qatyn-qyzyńdy ortaǵa salady eken. Bir kórpeniń astynda jatyp, bir ojaýdan as ishedi ekensiń» dep laqap taratqan joq pa... Bireýleri bilmeı sóılese, bireýleriniki qastyq bolyp shyqqan joq pa... Mal dese janyn qıatyn qazaq, bosa da ózimnen ketedi eken dep, kolhoz bolmaı jatyp, eń aıaǵy jalǵyz sıyryna deıin qystygúni soıyp aldy ǵoı. Ózge jaqty bilmeımin, dál osy óńirde solaı boldy. Aınalaıyn úkimet qoldan kelgen jaqsylyǵyn aıady ma, taıly-taıaqsyz qalǵan kileń qyzyl shaqa kedeıdi qys boıy kolhoz etip uıymdastyryp, jaz bola tuqym berip, eginge shyǵardy emes pe... Qudaı bir aınaldyrǵandy shyr aınaldyrady degendeı jazda bir tamshy jaýyp bolsaıshy... Osy óńir boıynyń qazaǵy jaman sasty ǵoı. Kim biledi, apatqa da ushyrar ma edi, qaıter edi, eger osy Qońyr aıǵyr qorǵasyny ashylmaǵanda. Ýa, elimniń neler azamaty bar eken-aý, Nildi, Ekibastuzdan kelgen orys jumysshylarynan keıbireýleri birde-bir kem soqpady ǵoı. Som balǵany alyp, temir qashaýdy kók tasqa tirep qoıyp urǵanda aıyzy qanady! Tipti kóbi sharshaý degenniń ne ekenin bilmeıdi!

Ákesiniń sózin qoshtaı, Nurlan osy rýdnık ashylǵannan bergi eki jyldyń ishinde qazaqtyń júzdegen jas jigitteriniń aldyńǵy qatarly shahter bolyp alǵanyn, elektr togymen temir kesý, slesar, tokar mamandyǵyn ıgerip te úlgirgen jastardyń da az emes ekenin aıta kelip, maqtanyshty únmen: «Keshegi qolynan qoı baǵý ǵana kelgen aýyl jigitteriniń búgin jańa ónerdi meńgere bastaǵanynyń ózi bir ǵanıbet is emes pe»,— dedi.

Baǵanadan beri úndemeı otyrǵan Búrkit endi óziniń kóptegen oıyn ortaǵa saldy.

— Eger kolhoz isinde «asyra silteý» bolmasa, osynshama óndiriske keler me edi?—dedi ol tomsara,— halyqty bul araǵa ónerden góri, ómir qýalap ákelgen tárizdi ǵoı...

— Joq, Búrkit aǵa, olaı emes.— Nurlan qabaǵyn sál shyta oılana sóıledi.— Kókem aıtsa, bul jerdiń etken qysyltaıań kezde biraz jurtqa pana bolǵan jaqsylyǵyn aıtyp otyr ǵoı... Al bizdiń rýdnık kolhozdastyrýdan jarty jyldaı buryn ashyldy. Sonyń ózinde-aq jan-jaqtaǵy aýyldyń jastary qaptap jumysqa túsken-di... Jurttyń eńbek qumarlyǵy sonshalyq tipti keıde tan qalasyń. Álipti taıaq dep bilmeıtin qazaqtyń alty aıdyń ishinde motor jóndeýdi bes saýsaǵyndaı úırengenderi az emes... Ondaı jigitterdi óz kózińizben kóresiz. Bóten óndiris oryndarynan kelgen orys joldastar olarǵa ónege bolyp, mamandyqqa baýlıdy.— Nurlan aqyryn kúlimsiredi.— Esińizde me, Búrkit aǵa, biz osy jerdi zerttep jatqanda Ákpardyń kók jorǵasymen kelgenińiz? Sonda siz...

Hasen myrs etip kúlip jiberdi.

— Úıine kelgen qonaqqa jigit adam úıdeı ókpesin aıtpas bolar...

— Joq, aıtsyn, aıtsyn,— dedi Búrkit te kúlip,— qaısymyzǵa bolsa da bir adamnyń bedelinen góri halyqtyń baqyty qymbat qoı...

— Mundaı sózdi, Búrkit aǵa, siz sekildi aq júrek adam ǵana aıta alady.— Nurlan áldeneni oılana qaldy.— Al Ákpar ondaı oıdan áli aýlaq sekildi.

— Ákpar? Ol qaıda?

— Ákpar osynda... Sverdlovsk qalasynda oqýda eken... Injenerlik jattyǵý jumysyna kelgenine bir aıdaı boldy... Baıqap júrmin, jurttyń jete bastaǵanyna kúıinbese, qýanatyn túri joq...

Ákpardyń atyn estigennen-aq Hasen elegizip qalǵan.

— Ózi qazir qaıda?—dedi ol dál taban astynda jolyqqysy kelgendeı.

— Almatyǵa júrip ketkenine eki-úsh kún boldy. Sharýam bar degen soń jibergen edim, endi bir-eki kúnde kelip te qalar...

— Degenmen, baı uldarynyń quryǵy áli de uzyn-aý. Bireýdiń járdemi tıgen bolar, qarashy, qaıdan baryp shyqqanyn!—Hasen kenet qabaǵyn túıe qaldy.— Ákparǵa qalǵan jalǵyz-aq jol — bizben birge bolý. Eger oǵan kóngisi kelmese, óz obaly ózine.

Búrkit taǵy da kóńilinde jatqan bir sezikti oıyn aıtty.

— Ómir kimdi úıretpegen. Múmkin Ákpardy da úıretken bolar...

— Ondaılar qazirgi kezeńde kóp... Jáne biz olarǵa qushaǵymyzdy ashpasaq, keýdesinen ıtermeımiz,— dedi Hasen qabaǵyn sál túıe,— biraq Ákparǵa sený qıyn. Ol ákesin Qytaıǵa ózi kóshirdi degen sybyr bar... Bunysy ras bolsa, Ákpar ony tegin istegen joq.

Búrkit oǵan tańdana qarady.

— Sonda onyń qolynan ne keledi?

— Jamandyq isteý shegirtke ekesh shegirtkeniń de qolynan keledi. Al Ákpar sekildi qanypezer adam... Qazirgideı kúres shıelenisip turǵan mezgilinde...

Dál osy kezde atyn jaıǵastyryp bolyp úıge Petr Maksımovıch kirdi.

— Joǵary shyq, tamyr,— dedi Nurlannyń ákesi, ózi sál esikke qaraı sheginip, anaǵan tor jaǵynan oryn berdi. At aıdaýshy kórsetken jerge taman baryp otyrdy. Shal endi Hasenge buryldy,— Ákparyn álgi Qytaıǵa qashyp ketken Qarymsaq baıdyń balasy ma?— dedi.

— Iá, sonyń ózi.

— Áneýgúni bir kórgenim bar edi, ıapyrmaı, túsi tym sýyq eken. İshinde jylan jatqandaı ysqyrynyp tur. Onyń ákesiniń qystaýyn Tákejan aýlyna bergen deı me? Olar sol jerde zavhoz ornalastyrmaq kórinedi ǵoı,

Nurlan qaljyńdaı kúldi:

— Zavhoz emes, sovhoz. Zavhoz degen, kóke, sharýashylyqty basqaratyn adam, al sovhoz degen sovettik sharýa.

— Onyńdy kim bilgen...

— Kókeńe bári bir ǵoı,— dedi kúlip kúndikke úndemeı otyrǵan Nurlannyń sheshesi,— áli ol sózge tili kelgenine táýbe de...

Shal sózdi bótenge burdy.

— Qarymsaq baıdyń qystaýy bir tamasha qystaý bolatyn. Ana jyly kórgenim bar. Kúıdirgen qyzyl kirpishti, temir shatyrly, abajadaı-abajadaı bes-alty keń saraı úı... Baı ony jurt qara malaıǵa ketetin jyly saldyrǵan desetin. Zavhoz bolýǵa laıyq-aq qystaý. Tákejan aýly kedeıiniń baǵy bar eken. Jáne sol zavhozdyń direktri sholaq Qasym bolatyn kórinedi. Onda ol aýyldyń kózi tipti ashylatyn shyǵar. Sharýashylyqty basqarsań, sol sholaq qol Qasymdaı basqar! Ótken jyly osy mańnyń bári qınala bastaǵanda, ol óziniń kolhozynyń shıin shyǵarmaı alyp shyqty ǵoı. Jańbyr bolmasyn kúni buryn sezdi me, jazdyń basynan-aq jurtqa kólden sý tasytqyzyp, sýartyp, kartop, kapýstasyn qurǵaqshylyqtan aman alyp qaldy. Aman alyp qaldy deımin-aý, onym bekershilik bolar, tipti búkil aýylyn kapýsta, kartoppen kómip tastaǵan joq pa? Óz aýyly bylaı tursyn, jan-jaqtaǵy kórshi kolhozdardyń bárine de qarasty ǵoı. Mine jigit bolsań, osyndaı bol! Ótken jyly onyń jaqsylyǵy jurtqa az tıgen joq. Osy mańaıdaǵy qazaq jastarynyń bárin basyp qosyp Qońyraıǵyrdyń balyǵymen qyrýar jurtty joqshylyqtan aman alyp qaldy emes pe.

— Ol qaı Qasym?— dedi Búrkit «Qasym degen atty qaıda estip edim» dep elegizdi oılanyp.

— Kádimgi sholaq qol Kostá she?— dedi at aıdaýshy Petr Maksımovıch,— Siz ony bilmeıtin be edińiz?

Búrkit bulardyń qaı Qasymdy aıtyp otyrǵandaryn endi túsindi. Onyń kóz aldynda baıaǵy Tákejannyń aýylyndaǵy tańerteńgi sýret taǵy elestep ketti. Aq sary júzi kúnge kúıip qoshqyldanyp ketken sholaq qol jigit Qasym-Kostá. Qasynda shashy jerge tıgen jas sulý ánshi qyz Sholpan... Ekeýiniń bir-birine qýana qaraǵan kóz qarastary. «Sholpan, sirá, Qasymǵa tıgeni bolar» dedi Búrkit ishinen, shamalary solaı sekildi edi». Sol joly men Sholpandy Qasymmen jaman qylǵan edim ǵoı... Ekeýiniń arasyndaǵy sezimdi qazaqtyń ulttyq birligin buzatyn sezim dep túsingen emes pe edim? Sóıtken Qasym-Kostá keshegi aýyr kezeńde júzdegen, myńdaǵan qazaqtyń kempir-shalyn, jas Salasyn ajal qushaǵynan aman alyp qalypty. Al men janymdaı súıgen óz ultyma qandaı jaqsylyq isteı aldym? Ákpar ne isteı aldy?.. Bizdiń qazaqty jaqsy kórýimiz qur bos soz bolyp shyqqan joq pa? Árıne, bizdiki qur bos qıqý. Tipti shynyn aıtsaq zıandy qıqý is — Qasymdiki. Sholpan sekildi sulýǵa úılenýge onyń qaqy mol».

Búrkit «Qasym kimge úılenip edi» dep suraǵansha, Nurlannyń ákesi Petr Vasılevıchke qarap:

— Shyraǵym, Qasymdy Kostá dep ezińe tartpaı-aq kón,— dedi ananyń sezine shyn renjip qalǵanyn jasyrmaı,— ol bizdiń Qasym, onyń ózi de qazaq áıeli de qazaq balasy da qazaq.

— Shalym-aý, ol orys bolǵanda aýylynan bólinip bir jaqqa barady deısiń be?— dedi áıeli kúlimsireı sóılep,— endi orys, qazaq dep bólmeseń de bolady ǵoı, bárimiz bir dastarqannan dám jep jatqan joqpyz ba...

Shal balasyna qarap:

— Osy sen maǵan álgi... aty ne edi... Saıası saýatsyzdyǵymyzdy joıatyn úıirmege bar dep qoımaısyń,—- dedi mysqyldaı kúlip.— Beker meni qınaısyń... Myna shesheńniń maǵan muǵalim bolatyn-aq túri bar ǵoı...

Úıdegiler taǵy kúlisip aldy. Búrkitke de, Hasenge de myna kempir-shaldyń ózara qaqtyǵysqan zilsiz ázilderi de, olardyń qasym týraly sóılegen sezderi de ábden unaýda. «Buqara ulttyq máselege bizden góri ózgeshe qaraıdy eken, qaı ulttan bolsań ol ulttan bol, eger jaqsy adam ekenińdi bilse, sen jurttyń baýyrysyń, qymbattysyń. Buǵan Qasym týraly aıtyp otyrǵan myna shaldyń sózi aıǵaq. Al meniki ne edi?..»

Búrkittiń oıyn taǵy da Nurlannyń ákesi bólip jiberdi.

— «Ózgenikin tartyp alsań ózińdiki buıyrmaıdy» degen osy,— dedi ol,— Qarymsaq, baı sol qystaýyn, bolys kezinde, baǵynyshty bar eline salyq salyp turǵyzǵan deýshi edi, endi mine sol múlki búgin talan-tarajǵa túsip jatyr.

— Talan-tarajǵa emes, kóke, óziniń tıisti ıelerine qaıtarylyp berilip jatyr.

— Iá, ıá, qalqam, durys aıtasyń...

Áldeneni oılap úndemeı qalǵan Hasen kenet Nurlanǵa qarady.

— Ákpar rasymen Almatyǵa júrip ketti dep oılaısyń ba, Nurlan?

Hasenniń úninen jigit bir túrli qobaljý estidi, sál abyrjyńqyrap qaldy.

— Ózi solaı degen... Almatydan bóten ol qaıda barady? Aýdanǵa jaqynda ǵana baryp kelgen. Elde sharýasy joq sekildi edi...

— Elde sharýasy joq ekenin qaıdan bilesiń?., Múmkin...

Osy kezde Nurlannyń áıeli kirdi de, jerge dóńgelek ústel qoıyp, dastarqan jaıa bastady. Barlyǵy oryndarynan túregelip, qoldaryn jýýǵa aýyz úıge shyqty.

Kóp keshikpeı sary tabaqqa toly býy burqyraǵan jas et te keldi.Tamaq iship bolǵannan keıin Nurlan, Búrkit, Hasen úsheýi tysqa shyqty.Tún ortasy bolyp qalǵan eken, dala tym-tyrys. Anda-sanda ǵana erine úrgen biren-saran ıttiń daýysy estiledi. Jaryq kóringen tereze neken-saıaq. Jurt qalyń uıqyǵa ketken.

— Naǵyz qazaqtyń aýyly,— dedi Búrkit uıqyǵa enip ketken kıiz úıli poselkege kóz jiberip.— Biraq jańa aýyl...

— Durys aıtasyz, Búrkit aǵa,— dedi Nurlan,— keıde maǵan da osy poselke solaı kórinedi. Biraq bul qazaqtyń aýyly emes, kenti. Jańa ómiriniń, jańa tirshiliginiń oshaǵy.— Kenet ol alystaǵy jarqyrap turǵan eki shamdy kórsetti.— Erteń anaý taýdyń eteginde oq-dári atylady. Qazaq aýly ondaı gúrsilden záresi ushyp qorqar edi, al myna qala oǵan myzǵymaıdy da, tańǵy uıqysyn da buzbaıdy,— Ol jas balasha qýana kúldi,— buryn jalǵyz myltyqtyń úninen úrketin qazaq qazir endi jer silkingendeı gúrsildi qulaǵyna da ilmeıdi. Mine, jańa zamannyń belgisi degen osy...

— Ol oq-dáriniń atylýyna bizge de barýǵa bola ma? Endi ózimdi úırete bastaý kerek sekildi.

Osy aradan alǵashqy ret gúrsil estigende Nurlanǵa Búrkittiń «Joq, bul gúrsil taý-tasty talqandap jatqan gúrsil emes, meniń júregimdi talqandaýǵa arnalǵan gúrsil» degen sózi esine tústi.

Nurlan da Búrkittiń oıyn túsindi. Biraq ondaǵy sezdi umytyp qalǵandaı:

— Jaraıdy, Búrkit aǵa, barǵylaryńyz kelse, ertip aparaıyn,— dedi jaı ǵana.

— Joq biz tań ata júrip ketýimiz kerek,— dedi Hasen.

Nurlan da, Búrkit te tańdana qaldy.

— Nege?

— Seniń óndirisinde az degende bes-alty kún bolarmyz ba degen ózimizdiń de oıymyz bar edi. Soǵarmyz. Qaıtken kúnde de erteń Tákejan aýylyna jetýimiz kerek. Umytpasam, erteń onda, jańaǵy ezderiń sóz etken Qarymsaq qystaýynda jańa sovhozdyń eń alǵashqy qurylatyn kúni... Tákejan aýyly burynǵy qonysynan sonda kóshpek.

Qazaq jumysshylarymen durystap tanysqysy kelgen Búrkit:

— Kóshse nesi bar, olar bizsiz kóshe almaı ma? Kelip qalǵannan keıin, mundaǵy jurtpen sóılesken jón ǵoı,— dedi.

— Meniń de osynda qalǵym kelip-aq tur. Biraq nege ekenin bilmeımin, Tákejan aýlyna tezirek jet dep júregim alyp-ushyp barady.— Hasen endi qobaljı sóıledi.—Ákpar tym qanypezer jigit edi, ata jerin kedeıler basyp alyp jatqanda úndemeı qala qoıar ma eken? Jáne Qasymnyń kelinshegi Sholpan onyń bir kezdegi qalyńdyǵy...

— Ondaı qaýpińiz bolsa, ustamaıyn,— dedi Nurlan,— biraq Ákpar Almatyǵa baratyn sekildi edi.

Hasenniń sózinen keıin Búrkittiń de kóńilinde adam túsinbes bir qobaljý paıda boldy.

— Jaraıdy, júrsek júreıik,— dedi ol daýysy dirildeı,— Ákpardan bárin de kútýge bolady...

Bular aýatkomnyń atyn keıin qaıtaryp jiberip, Nurlannan basqa kólik alyp, tań sáriden Tákejan aýylyna júrip ketti.

Jalǵyz at jegilgen jaıdaq lásheńke arba úı-úıdiń arasymen, Qońyraıǵyr keliniń kúnbatys jaǵyn bókterleı taýǵa kóterile berdi. Bular poselkeden uzamaı-aq, shahtyǵa qaraı bettegen lek-lek qazaq jumysshylaryn kórdi. Báriniń de júzderi aq jarqyn, tańerteńgi tynyshtyqty oıata, sambyrlap sóılegenderi, kúlgenderi ap-aıqyn estiledi.

— Hasen,— dedi ol kenet tolqyp ketip,— baıqaısyń ba, mynaý ketip bara jatqan bizdiń jańa halqymyz ǵoı, kelesi dastanymdy men osylar týraly jazamyn...

Hasen oǵan shattana kóz tastady.

— Jaz. Dastanyńnyń jaqsy bolyp shyǵatynyna men kepil.

Dál osy kezde keshegi Nurlan kórsetken taý eteginen, búkil jer-kókti titirente eki-úsh gúrsil estildi.

— Al myna gúrsil bizdiń halqymyzdy jańa dúnıege shaqyrǵan gúrsil!—dedi Hasen kúlimsireı.— Buny da jaz. Shyn júregińmen jazsań, poezıanyń dál osy gúrsilden aıbyndy shyǵatynyna meniń kúmánim joq.

— Senimińe raqmet,— dedi Búrkit kózinen domalap ketken jasyn qolynyń syrtymen sıpaı súrtip,— qolymnan kelgen ónerimdi aıamaspyn.

Júrdek qara kók aıǵyrdy aıdap kele jatqan bala jigit bulardyń sózine túsine qoıǵan joq. Biraq nege ekeni belgisiz, arbasyndaǵy eki adamǵa kez tastap, kenet kóńildenip ketti de, atyn qamshymen tartyp qaldy, Qara kók aıǵyr ala jóneldi.

— Aıt, shý!— dedi bala jigit bar daýsymen jas qarshyǵadaı jelpine túsip.

II

Sáske túste Búrkitter tap-taqyr qyrqanyń basyna shyqty. Dál qarsy aldarynda yldıda, jaıqalǵan jasyl shalǵynnyń ortasynda, tóńkerilgen kúmis kesedeı bop jarqyrap, quraqty shaǵyn kól jatyr. Onyń kúngeı jaq jelke tusynda Qarymsaq baıdyń qystaýymen alqaqotan tigilgen birneshe kıiz úıler kórindi. Bul — keshe ǵana kóship kelgen Tákejan qarttyń aýyly. Qarymsaq baıdyń qystaýy dál osy qyrqanyń ústinen kez jibergende kishigirim poselke tárizdi. Ortasynda kúıgen qyzǵylt kirpishten qalanyp, tóbesi kók temirmen shatyrlaı jabylǵan bes-alty úı. Bular — Qarymsaq baıdyń óziniń qystaýy. Qyzyna, ulyna, báıbishe, toqalyna dep jeke-jeke saldyrǵan. Bul úılerden elý-alpys metrdeı jerde uzyn-uzyn temir shatyrly tas saraılar tur. Bul —- kúz túse Jetisý boıyna tebinge aıdatylǵan malynan alyp qalǵan, qys qysyr saýatyn jylqysyna, soǵymǵa degen qoıyna arnalǵan mal qoralary. Bıdaı, un, suly saqtaıtyn azyq saralary. Bári qalanyń baı mujyqtarynyń tas saraılaryndaı berik, ken.

Osy qystaýdy qorshaı qazaqtyń on-on besteı shymnan qalaǵan, tuqyl tóbe, syǵyraıǵan terezeli tapal úıleri kórinedi. Bular baıdyń jalshy, malshy, ilik-shatys, aýyldas jamaǵaıyndarynyń qonystary.

Qystaýdyń soltústigi men kúnshyǵysynan kúmis kesedeı tónkerilgen móldir sýly shaǵyn kóldiń arǵy tusy — elý kılometrdeı jazyq dala, qara topyraqty shuraıly jer. Bul — Qarymsaq baıdyń ata mekeni, jaılaýdan qaıtyp qystaýǵa kirgenshe, bıe baılap, kúzdiń sary qymyz sapyra ishetin jaıylymy.

Mine, osy araǵa Tákejan aýyly kóship kelgen.Ázirge osylaı otyra turmaq jaz boıy kópten beri bos turǵan tas úılerdi jónge keltirip, kúz kele qystaýdy jaılamaq. Barlyǵyna birdeı úı jetpeıtin bolsa, osy aradan on shaqyrymdaı jerdegi «qulan tastan» tas tasyp, úı qalamaq...

Qyrqa basyna shyqqan jolaýshylardyń býdan basqa kórgenderi kól betin qaptaǵan qus boldy. Syńsyǵan qaz-úırek ý da shý, aýyl mańy qybyrlaǵan adam, aranyń uıasyndaı gý-gý etedi jáne bári qaladan keletin úlken jolǵa qarap áldeneni kútkendeı. Jolaýshylar taıaı bergen kezde aýyl adamy tegis qara jolǵa lap qoıdy. Shapqan salt atty, emshektegi balasyn kóterip dalbaqtaı júgirgen áıel, topyrlasa jarysqan bala... Bazardan qalashylar kele jatqandaı bári de máz-meıram.

— Bularǵa ne bolǵan?— dedi tańdanǵan Búrkit.

Hasen jymıa kúldi.

— Qazir bilemiz.

Sóıtkenshe bolǵan joq, qalaǵa baratyn qara joldyń ústindegi belesten, gúrili jer "jara, páýeskeli arbadaı eki qara birdeme shyǵa keldi. Belestiń etegine jetip qalǵan jurt endi keıin qaraı japyryla tústi. Buryn mundaı «keremetti» kórmegen qazaq, jylqylary osqyra úrkip, ústindegi kisilerdi qý dalaǵa alyp qashyp barady. Jylaǵan balalar kenet toqtap, áldekimniń tańdanǵan daýysy da estiledi. Jurt máz-meıram, ý-shý, bireýler qýanǵannan jaman tymaǵyn joǵary laqtyryp, «Alaqaılap!» aıqaılap jatyr... Al álgi «eki keremet» endi gúrilimen jerdi jara; kók tútinin sońynan burqyrata belesten túsip keledi.

Ekeýiniń de aldyńǵy jaǵynda jelpildegen kishkentaı qyzyl tý kórinedi.

— Traktor!— dedi bar daýysymen qýanyp ketken Hasen,— qazaq aýylyna da traktor keldi!

Ol kezdegi tórt dóńgelekti tek qana segiz attyq kúshi bar «Harkov» traktory bizge qazir «eskiniń murasy» sanalyp, mashınanyń jabaıysy bolyp kórinedi. Árıne, búgingi seksen, júz otyz attyq kúshi bar «GTZ», «X—130»-ǵa qaraǵanda, onyń «oıynshyq» sanalýy tań qalarlyq is emes, biraq der kezinde buryn mashına kórmegen qazaq aýlyna ol traktorlar da bir ǵajaıyp keremet bolyp kóringen. Ózi júredi, ózi jyrtady. Shop jemeıdi, jem suramaıdy, halyqqa budan artyq, qandaı keremet kerek?!

Mine, sol keremetti tamashalaǵan jurt. Bularǵa Búrkitter de kelip qosyldy. Jaıshylyqta bolsa, Hasen syndy qonaǵyn aýyl bolyp tóbesine kóterip qarsy alar edi, al qazir jurttyń keńili de, kózi de traktorlarda...

Aldyńǵy traktordy júrgizip kele jatqan — Sholpan. Ekinshisi de jas kelinshek. Ekeýiniń de basynda — qyzyl oramal, ústerinde — qyry synbaǵan kók kombınezon. Shashtaryn toqpaqtaı etip jelkelerine túıip alǵan. Ekeýi de jaqynda qaladaǵy alty aılyq traktor júrgizýshilerdiń oqýyn bitirgen. Jańa uıymdasqan sovhozǵa en alǵashqy bólingen traktorlardy qaladan baryp alyp kelý — osy eki jas kelinshekke tapsyrylǵan. Bulardyń, sol qaladan kele jatqan betteri.

Qos traktor biriniń sońynan biri tirkesip júrip keledi. Aralary jıyrma metrdeı. Kók tútinderin burq-burq etkizip, gúrildegende búkil sar dalany basyna kóteredi.

Sońdarynan ere qaptaǵan jurt. Eń aldarynda sholaq qol Qasym-Kostá. Eki ezýi eki qulaǵynda, qısyq jaǵa kóıleginiń omyraýy ashylyp ketken. Bylǵary kepkesin saý qolyna ustap, artyndaǵy topqa qarap birdeme dep kúledi. Daýysy estilmeıdi, tek ashylyp-jabylǵan aýzynyń qımyly ǵana kórinedi. Jurttyń báriniń de júzinde — qýanysh. Ásirese, balalar máz-meıram. Olar birese traktordyń aldyna shyǵyp, birese qastaryna jaqyndap, bir tynbaı shapqylasyp júr. Áldeqalaı jazataıym bireýin basyp ketpeıik dep traktorshy qos kelinshek, qabaqtaryn túıe túsip, jol ústinen kózderin bir almaıdy. Anda-sanda aldarynan júgirip shyqqan balalarǵa «Joldan bylaı tur!» dep shańq etip daýystap, astaryndaǵy bolat tulparlaryn burynǵysynan da gúrildete aıdaıdy.

Úlken-kishi, bala-shaǵa, ásirese aýyl áıelderi ózinen ózi júrip kele jatqan temir arbaǵa bir tań qalsa, sol gúrildegen temir arbany qoryqpaı júrgizip kele jatqan osy qos kelinshekke odan ármen tań qalýda... «Qaraı gór bátshaǵarlardy, qalaı úırenip alǵan!» dep keı kempir betin shymshıdy. «Qashanǵy sıyr saýýdan bóten esh nárseni bilmeı dúnıeden ótemiz? Bilsin, úırensin!»—deıdi jastaý kelgen áıel.

Iin tiresken jurt eki kelinshektiń ónerine máz. Anandaı jerge arbalaryn toqtatyn qoıyp, aýyl adamdarynyń sońynan kúle sóılesip kele jatqan Búrkit pen Hasendi jurttan buryn ákejan qart ańǵardy. Ózgelerden bólinip jolaýshylarǵa kelip jolyqty. Amandasyp bolǵannan keıin:

— Mundaı «keremetti» kim kórgen, qatyn-qalashtyń tipti esi shyǵyp ketken tárizdi,— dep kúldi,— senderge kóńil qoımady dep ókpelep júrmeńder.

— Oqasy joq, biz óz adamdaryńyzbyz ǵoı,— dedi Hasen de jyly shyraımen,— qýanyshtaryńa ortaqpyz, kelesi ýaqytta budan da mol baılyqqa jetińizder...

— Ýaı, nesin aıtasyń, shyraqtarym,— Tákejan aıandaı tústi, bular endi jurttyń sońynan ere júrip sóılesip keledi. — Joqshylyq ábden ıyǵymyzdan basyp alyp edi, endi bir keneletin shyǵarmyz. «Jolda júrgen jeńedi» degendeı, myna qos tulpar eger kúndiz-túni osylaı júre berer bolsa, ne shydatady? Qudaı buıyrtsa, jer ábden keppeı-aq, áli osy tóńirektiń ózin qyzyl josa qyp jyrtyp tastar...

— Tuqymdaryńyz bar ma?

— Aınalaıyn ókimet ony da berdi ǵoı.

— Egin egýge keshigip qalǵan joqsyzdar ma, qoǵa qaptap ósip ketipti ǵoı?

— Bul ara yldı ǵoı, jerdiń beti kepkenmen, asty kópke deıin dymqyl jatady. Qasym úkimetten ádeıi soń egilip, tez pisetin tuqym surap aldym, áli de jer jyrtýǵa kesh emes deıdi. Al ol bilmese aıtpaıdy.— Qart ananyń biletinin maqtanysh ete sóıledi.— Osy jetistiktiń bári sońyn arqasynda ǵoı. Talasyp júrip Qarymsaq baıdyń qystaýyn alǵan da Qasym.

— Bul mańda Qarymsaq baıdyń balasy Ákpar kórinbedi me?

Tákejan oılana qaldy.

— J-joq...— dedi ol, sóıtti de, azdan keıin:— Iapyrmaý, maǵan» osy kim aıtty, osydan bes-alty kún buryn, kóldiń arǵy tusynda at sýaryp turǵanyn bireý keripti. Iá, ıá Aqylbaı qoıshy aıtqan eken ǵoı,— Shal endi Hasenge qarady:—Ákesi Qytaıǵa aýǵannan beri balasy bul jaqta kózge túspeıtin edi, qaıdan paıda boldy eken?

— Alysta, Rossıada oqýda eken. Bıyl myna Qońyraıǵyr óndirisine jumysqa kelipti...

— Ony bul arada kórdiń be dep nege suradyń?

— Násili qatty tuqym ǵoı. Jerin, qystaýyn tal túste tartyp alyp jatqanǵa, óshigip júrmese jarar edi dep qaýiptenem.

— Baı tuqymnan ony kútýge bolady,— qarttyń qabaǵy túsip ketti. Ol endi basyn shaıqady,— joq, biz kóship kelgeli bul mańda kóringen joq. Degenmen saq, bolǵan jón. Qora-qopsyǵa kúzetti kúsheıte túsken durys bolar. Saqtyqta qorlyq joq degen...

Traktorlar endi qara joldan shyǵyp, alqa-qotan tigilgen kıiz úılerdi aınalyp, ózderine arnalǵan qystaý shetindegi saraıǵa qaraı bettedi. Jurt topyrlasa erip keledi. Baǵanaǵydaı emes, gúriline de úırene bastaǵan tárizdi, keıbireýleri tipti jaqyndap kelip, traktorlardyń temirin qolymen sıpap ta qoıady.

Qasym jurttyń kóńilin ábden tapqysy keldi me, traktorlar qoıma tusyna taıaǵan kezde:

— Soqa, soqa ákelińder,— dep saraı aldynda turǵan jigitterge aıqaı saldy,— jurt myna traktorlardyń jerdi qalaı jyrtatynyn kórsin!..

Áne-mine degenshe on shaqty jigit qoımadan áli syryna daq túspegen eki jap-jańa soqany ákeldi. Sońdaryna tirkeýleri-aq muń eken, bolat tulparlar ala jóneldi.

Qos traktor biriniń sońynan biri júrip keledi. Qara topyraq jer qarys súıemnen tereńdeý bop qars aıyrylyp, buıra tolqyndana traktorlardyń arttaryna túsip jatyr.

— Pa, shirkin, kúshterińe bolaıyn!— deıdi qýanyp ketken bir aqsaqal.

Jurt burynǵysynan da máz-meıram, qatyn-qalash, bala-shaǵada es joq, ábden qýanysh bılep ketken, ózderiniń joqshylyqtan endi máńgi qutylatyndaryna múldem sengendikterin bildirip, kózderi kúlim-kúlim etedi.

Traktordyń ónerine rıza bolǵan bir bala jigit osy kezde aýylǵa taraı bastaǵan Beıimbettiń «Tyr, tyr, traktor» degen óleńiniń bir-eki sózin taqpaqtaı jóneldi. Bala jigittiń daýysy da bir túrli shat, erkin shyqty.

Árıne traktor gúrili basyp, jigittiń taqpaǵyn eshkim estigen joq. Biraq ananyń ózi máz. Jańa ómir únine, traktor únine óziniń júrekten shyqqan tilegin qosqanyna máz. Dál osy sátte osynaý dúrlikken shat-shadyman qalyń topta mundaılar az emes. Keıbireýleri qýanyshyn qoınyna syıdyra almaı, áldenege yrjyńdaı kúbirlep kúle beredi.

Bala jigit taqpaǵyn aıtyp bitirgenshe bolǵan joq, ekinshi kelinshek aıdap kele jatqan traktor, bir tóbeshikti aıyra jyrtyp óte bergen kezinde, gúr-gúr etip bir-eki jóteldi de, kenet toqtaı qaldy.

Endi álgi bala jigit:

«Aıt, shý!.. Traktor,

Nege toqtadyń, qane, júr!»—

dep qaljyńdaı Beıimbet óleńiniń aıaǵyn aıtyp kele jatty da, kenet qoıa qoıdy. «Munyń da osyndaıy bar ma edi?» dep tańdana qalǵan jurt traktordy qorshap aldy. Kelinshek jerge sekirip túsip, traktordyń aldyńǵy jaǵyndaǵy juqa temir qaqpaǵyn kóterip, birdemelerin shuqylaýǵa kiristi. Bulardyń janyna Qasym kelip, ústindegi penjegin janyndaǵy bir balaǵa ustata berdi de, traktordyń o jer, bu jerin jalǵyz qolymen basyp, qaraı bastady...

Jurtta ún joq. Keıbireýleriniń qabaǵynda keıistik te paıda bola qalǵan.

— Báse, ne qylǵan batpan quıryq, aıdalada jatqan quıryq dep edim-aý!—degen áldekimniń shydamsyz daýysy estiledi.— Neǵyp qudaı bizge bar jaqsylyǵyn úıe salsyn!..

— Kedeıdiń tor sholaǵyna ne jetsin!..

— Temir de buzylady eken-aý!

— Temir bir buzylsa mol buzylady. Ony qamshymenen aıdap júrgize almaısyń...

— Áı, báriń birdeı kólbaqadaı nemenege baqyldaı qaldyńdar sonshama.

— Qasymnyń ózi qarap jatyr ǵoı, qaz.ir júredi, shydasańdar qaıtedi túge!

Áldeqandaı jaramsaqtanǵan daýys:

— Qasekeńniń ózi kirisken soń júredi de! Shirkinniń bilmeıtin óneri joq shyǵar!

— Bizdiń Kúlpatsha da tegin emes qoı deımin, tipti, astyna kirip bara jatyr ǵoı, buzylǵan jerin kórdi bilem.

Bul sózdi aıtqan jigitke janynda turǵan qara shal ózgege estirtpeı kúńk etti.

— Sonda da Qasymǵa jetpeıdi.

— Úıretse mundaı ónerdi biz de tez-aq bilip alar ek...

Qara shal jaqtyrmaı tyrjyń etti.

— Sóz emes sózdi aıtpas bolar, shyraǵym.Myna men alpysqa kelgenshe orystyń bir aýyz sózin bilmeımin, al orystyń kip-kishkentaı tórt jasar balasy oryssha byldyrlaı jónelgende jan shydatpaıdy. Nesin aıtasyń olar bir óner qonǵan atanyń balasy ǵoı. Seni men meniki qoı baǵyp, qurt ezý ǵana...

— Qabeke, jurttyń bárin ózińizge teńemeńiz,— dedi jigit te jaqtyrmaı,—sizdiń. zamanyńyz qoı baǵý bolsa, bizdiń zamanymyz mynandaı temir atqa miný. Qarańyz da turyńyz, bıyl jazda bul ónerdi men bilip alamyn.

Qara shal men jigittiń bul sezderin qulaǵy shalyp qalǵan Búrkit aqyryn ezý tartyp kúldi. «Meniń zamanym basqa deıdi myna jigit. Shynynda da solaı emes pe? Osyndaı aqıqatty men qalaı túsinbeı kelgem? El ózgerip jatqanda, jurt ózgerip jatqanda, qalaısha bostan bos ata dástúrin saqtaý kerek dep dúrlikkenmin? El-jurtymnyń jańa tilegin qalaı uqpaǵanmyn?»

Traktor kelýmen baılanysty toı-dýman keshke ǵana basyldy.

Jurt sham jańa Búrkit pen Hasen túsken Tákejan qarttyń úıine jınaldy. Bári de ortalyqtan kelgen qonaqtardyń sózin estimek. Kedeıge degen qandaı jaqsylyq bar, sony bilmek. Jurt jınalǵan kezde, tystaǵy aýyl sharýasyn bitirip, munda Qasym da keldi. Áńgime endi birden jańadan ashylatyn sovhoz jaıyna kóshti. Qasym óziniń jańa sharýashylyqty qalaı uıymdastyrǵysy keletinin, kelesi kóktemde qansha tyn kóterip, qanshama mal basyn ósirýdi josparlap otyrǵandaryn qonaqtar men aýyl adamdaryna aıtyp berdi. Buǵan áldekimder ózderiniń oı-pikirlerin qosyp, bolashaq ómir jaıyndaǵy sóz uzaqqa sozyldy. Gý-gý áńgimemen otyryp, jurt tún ortasynyń aýyp ketkenin ańǵarmaı qaldy. Sózge ábden aıyzdary qandy. Aýyl adamdary men qonaqtar Tákejan qarttyń arnap soıǵan marqa toqtysynyń etin de jep boldy. Jurt endi taraýǵa yńǵaılanyp jatqan kezde, kenet áldekimniń ashshy aıqaıy shyqty.

— Órt! Órt!—dep qara túndi qaq jardy ashynǵan erkek daýysy.

Úıdegiler syrtqa ata jóneldi. Túngi órt qandaı qorqynyshty! Káresin men benzın bóshkeleri turǵan úlken saraıdyń ústindegi laýlaǵan qyzyl jalyn qystaýdyń búkil kúnshyǵys jaǵyn al qyzyl sáýlege bólep, aspanǵa deıin tutasyp alǵan. Qara túndi úrkitip, súıir ushty Qyzyl kórpe órt álsin-álsin kókke lap-lap etedi.

Jańa ǵana uıyqtap ketken aýyl taıly-taıaǵyna deıin qalmaı tik turdy. Jylaǵan bala, kisinegen jylqy, úrgen ıt daýystary qarańǵy túndi burynǵysynan da úreılendire tústi.

Saraıǵa qaraılap qoıǵan kóp jurttyń aldynda Qasym... Qaıdan alǵany belgisiz, qolynda kespeltek qarataıaq. Pármeninshe júgirip keledi. Ózge jurt oǵan ilese alar emes. Qasym janyp jatqan saraıǵa jetip te qaldy. Kenet órt shyqqan qoımamen irgeles turǵan traktorlar qoıylǵan tas saraıdyń buryshynan bir adam oǵan qarama-qarsy tap keldi. Qasymnan buryla qashpaqshy bolyp, sál júgire tústi de, odan qutyla almasyn sezip, qolyndaǵy kishkentaı tapanshasyn kezeı tura qaldy. Qasym taıaǵyn kóterip úlgirgenshe, shańq etken myltyq daýsy estildi... Qasym shalqalaı baryp jerge sylq qulady. Qara túnde paıda bolǵan adam qara túnge qaıta súńgip joq boldy. Azdan keıin baryp, kól jaǵasyn qýalaı shap shapqan jalǵyz attyń dúbiri estildi.

Saraıǵa jetip qalǵan jurt qulap jatqan Qasymnyń ústine úımeleı qaldy. Oq dál júrek tusynan tıgen eken, beıshara til qatýǵa da kelmeı, birden jan tapsyrdy. Jurtta ún joq. Tek qaraqshyny qýyp ketken jigitterdiń kól jaǵalaı aıqaılaǵan daýystary estiledi. Jınalǵan jurt Qasymnyń aq kóıleginiń keýdesine shyqqan alaqandaı qannan kezderin alar emes. Órt alǵaly turǵan saraıdaǵy esil múliktiń qaıǵysynan, osynaý bir aıaýly jannyń ólimi olarǵa anaǵurlym batyp tur. Jınalǵan jurt ne derin bilmeı, áli sol melshıgen qalpynda.

— Ýa, bul qaı turys?!—dedi kenet Tákejan qart jan-jaǵyna qarap,— kóterińder bastaryńdy! Bir-ekeýiń Qasymnyń janynda qalyp, ózgeleriń ana órtti sóndirińder! Aldymen baǵanaǵy mashınalardy qutqaryńdar. Jaýdyń da bizge qımaıtyndary solar bolar.

Eki kári shal Qasymnyń janynda qaldy da, ózge jurt, qaıtadan órtke qaraı lap qoıdy. Qazaq aýlynda ert sendirerlik eshbir aspap bolmaıdy, áıteýir báriniki de qur dalbasa tárizdi, bireý janyp jatqan saraıdyń jan-jaǵyna ushqyn túsip tutana bastaǵan shópti qappen urǵylap, bireý taıaý turǵan kólden shelekpen sý tasyp kek jalynǵa shashyp jatyr. Laýlaı kóterilgen qabyrǵadaı tutasyn alǵan qalyń otqa bul ne bolsyn, alasurǵan kók jalyn kúsheıe tústi.

Hasen men Búrkit órtke jetisimen-aq, traktorlar turǵan saraıdyń esigine jarmasty. Qarymsaq baıdyń ury túspesin dep ádeıilep istelgen tas saraıynyń temir esigi, bul ekeýi qansha qımyldasa da bolar emes. Alaqandaı qara qulyp salynǵan beldeý temir, bular taspen ursa da myzǵymady. Áıteýir, abyroı bolǵanda, bir jigit jýan súmbi taýyp ákeldi. Ony esiktiń beldeý temirine kirgizip jiberip, bes-alty adam beldeý temirdi qulpy-mulpymen birge qoparyp túsirdi.

Sodan keıin aýyldyń jıyrma shaqty qarýly jigitteri, eki traktordy, art jaqtarynan dińgek aǵashpen ıterip, jańa bastaǵan saraıdan alyp shyqty.

Áıel-erkek demeı jurt bolyp órtke qarsy turdy. Bireý sý tasyp júr, bireý jalynǵa kúrektep topyraq shashyp jatyr... Bul arpalysta Búrkit pen Hasen de jan aıaǵan joq, jurtty basqaryp qıapat apattyń ortasynda boldy.

Órt tań ata baryp sóndi. Keshe ǵana halyq qoryna alynǵan, temir shatyrly bes keń saraıdyń ekeýi apatqa ushyrady. Tek oryndarynda esik, terezesi úńireıip, tóbesi joq, tas qabyrǵalary ǵana qaldy...

Hasen men Búrkit órt sóndirip bolǵannan keıin, ózgelerge erip aýylǵa qaıtpaı, kól jaǵasyna qaraı ketti. Bolǵan ýaqıǵadan japa jep bular o jaqta uzaq júrdi.

Bul kezde kún de shyǵyp, qol ústindegi qustar da oıandy. Búgin de qazaq jeri ejelgi ádetindeı kórikti edi. Jasyl kilem tárizdi jaıqalǵan, kógi qaýlap esip kele jatqan jazǵyturymǵy keń dala jupar ıisin ańqytyp adamdy mas etkendeı, qol ústinde joǵary-tómen ushyp júrgen qus shýy, syńsı salǵan aqqýdyń sulý áni kóńilge bir qıal týǵyzǵandaı... Biraq eki aqyn jigit búgin bularǵa nazar da aýdarar emes, túndegi órt, Qasymnyń ólimi ıyqtarynan zildeı basyp, qabaqtary túsip ketken.

— Iá, — dedi álden ýaqytta baryp Búrkit, — qazaq aýyly jańa ómirge shyn bettegen eken. Túndegi qandy ýaqıǵa sol oıanǵan aýylda týǵan uly kúrestiń, tap kúresiniń saldary ǵoı. — Ol aýyl jaqqa qolyn kóterdi. — Seniń osy kúreste jeńip shyǵýyń úshin qolymnan kelgen ónerimdi aıamaspyn, qymbatty halqym....

Hasen kenet kózine kelgen jasyn kórsetkisi kelmeı teris burylyp ketti. Bular aýylǵa qaıtqanda sáske de bolyp qalǵan edi. Túnimen uıqy kórmegeli jurttyń eki ıini túsip ketken.

Joqtaý .aıtyp shyqqan qatyn-qalashtyń betteri bileýdeı bop isinip alǵan. Shapqynshylar jiberilip, habarlanǵan kórshi aýyldardyń adamdary da kele bastaǵan eken... Keıbir úıdiń esiginiń aldynda mal soıylyp, qazan kóterilip jatqany da baıqalady.

Aýyl syrtynda júz qadamdaı jerde jeke tikken qarasha úı tur. Jan-jaǵynda topyrlaǵan adam. Esiginiń on, jaǵyna uzyn quryqqa toqpaqtaı etip at quıryǵyn baılap qoıǵan. Anandaıdan kórinedi. Úıdiń beldeýinde, ústinde qara jabýy bar, jal-quıryǵy kesilgen Qasymnyń kók besti aty baılaýly. Bul belginiń bári qaza bolǵan adamdy qoıardaǵy qazaqtyń eski dástúri. Shamasy Tákejan aýyly Qasymdy osy kóne ǵuryppen qoımaq tárizdi.

Búrkit pen Hasen kóńil aıtyp shyqpaq bolyp, birden osy qaraly úıge bettedi. Bular jaqyndaı bergen kezde, soltústik jaqtaǵy belesten úsh salt atty kórindi. Olar yldıǵa tússe, aýylǵa qaraı «Oı baýrymdap!» attarynyń basyn qoıa berdi. Bul da eski dástúr. Shaýyp kele jatqandar úıge elý qadamdaı jer qalǵanda attarynan tústi. Kórshi aýyldyń adamdary eken. Búrkit pen Hasen bularmen amandasyp, bári endi úıge qaraı júrdi.

Bular tabaldyryqty attar-attamastan, úıdiń oń jaǵynda otyrǵan túnimen joqtaý aıtyp shyqqan úsh áıel kózderi jasqa tola, qaıǵyly qarlyqqan daýystarymen qaıtadan zarlap qoıa berdi. Úsh áıeldiń bireýi keshegi qyzyl oramaldy Sholpan. Búgin onyń móldir kózinen parlap aqqan jas kórinedi, eki beti sýalyp, erni kezerip ketken, basyna qara jamylǵan. Qasyndaǵy eki áıeldiń de qaıǵydan qan jutqan jandar ekeni birden sezilip tur. Bular da bastaryna qara búrkenip alǵan. Qasiretke býlyqqan úsh áıel, qoldarymen myqyndaryn taıanyp, solqyldaı zarlaǵanda, adamnyń saı súıegin syrqyratady.

Joqtaýdyń alǵashqy shýmaǵy bite bergende, Sholpan jańa shýmaqty bastaı jóneledi de, ana ekeýi oǵan qosyla ketedi. Qulaq salsań, bulardyń joqtaýlary da eski joqtaýlardan ózgeshe, qaıǵyly sarnaýlarynda da jańa ún estiledi:

Sarqylǵandaı bulaǵym,
Qýraǵandaı quraǵym,
Sáýle ákelge aýlyma
Kúnim edi-aý shyraǵym...

Úı ishi lyq toly adam. Sol jaq aǵash kereýet ústinde kebinge oralǵan Qasymnyń denesi. Ústin aq shúberekpen kólegeılete jaýyp qoıypty. Bas jaǵynda, keregege marqumnyń taza degen kıimderi ilingen. Pushpaq bórik, kerege barqyt penjek-shalbar, jaǵasyn syrǵan maýyty shapan! Bári de qazaqy kıim úlgisimen tigilgen. Bul kıimderdi Qasym esh ýaqytta da emes, sirá bir kúni bolmasa, bir kúni kıermin dep tikkizgen bolýy kerek. Bularmen qatar óziniń ústinen únemi tastamaıtyn, sholaq bylǵary tony, tozyǵy Jetip qalǵan eski kepkesi, qısyq jaǵa qara sáten kóılegi ilingen.

Búrkitter kelip ter jaqqa ornalasqanda da áıelder joqtaýyn bitirgen joq.Daýystary qarlyǵa, olar áli zarlaýda:

Ultyń bóten demediń,
Boldyń qazaq balasy.
Jurttyń qamyn jep ediń,
Aqylgóıi, panasy.
Jaý qolynan oqqa ushty
Sóıtken alǵyr aq suńqar.
Arysynan aıyryldy
Jetim-jesir, kempir-shal.

Áıelder kóńildegi zarlaryn ábden aıtyp bolyp, joqtaýlaryn toqtatty. Sonda ǵana baryp Búrkittermen birge kirgen, jańa ǵana «Oı baýyrymdap!» osy aýylǵa shaýyp kelgen úsh adamnyń kárisi, bujyr bet shal Tákejanǵa qarap:

— Qastyń qolynan qaza tapqan Qasymjannyń qaıǵysynan júdep otyrǵan jalǵyz sender ǵana emes, qarjas tuqymy, bárimizdiń de qabyrǵamyz qaıysýly, — dedi salmaqty únmenen,— qaıǵyrǵanmen, alys saparǵa attanǵan arystaryn, qaıtyp oralmaıdy. Kezderińniń jasyn súrtip, belderińdi bekem býyńdar. Artyn tileńder...

— Iá, Sáke, durys aıtasyń,— dedi Tákejan tómen qarap otyrǵan qalpynan basyn joǵary kóterip.— Jylaǵanmen sabazymyzdyń qaıta oralmaıtynyn biz de bilemiz. Tek, jurt úshin báıek bolyp kelgen osynaý bir aıaýly jannyń jaý qolynan oqqa ushqanyna jan kúıedi. Jaı elim bolsa bir sári ǵoı, kezimizdiń qarashyǵyndaı kerip júrgen qymbatymyzdy jaý oǵynan saqtaı almaǵanymyzǵa ókinemiz.— Sóıtti de qart aqyryn úfledi.— Al, aǵaıyn, Sákendi kútip edik, bu kisi de keldi, basymyz tegis jınalǵan tárizdi, endi Qasymjandy aqyrǵy saparyna júrgizý jaıyn keńeselik...

Jańaǵy bujyr shal sál qozǵala túsip:

— Durys aıtasyń, Tákejan,— dedi,— eń aldymen qaı dástúrde demeksiń ǵoı?..

— Iá, Sáke, Qasymjan bolshaıbek edi ǵoı.

— Bolshaıbek bol, bolshaıbek bolma — bárimiz de qudaıdyń pendesimiz. Biz sekildi nadan halyqqa jaqsylyq istegen adam kápir bolmaıdy. Jáne dozaqqa da barýǵa tıisti emes. Ujmaqqa, sholaq moldanyń aıtýy boıynsha, tek musylmandar ǵana baratyn kórinedi ǵoı, sondyqtan musylmansha qoıý kerek.

— Onda quran oqytyp, janaza shyǵartamyz ba?

— Álbette.

...Ekindi áletinde ǵana jurt Qasymnyń denesin qoıýǵa zıratqa alyp keldi. Bul Qarymsaq baıdyń arǵy babalary qoıylǵan qazaqtyń eski molasy bolatyn. Kúmbezdi, tastan qalaǵan eki-úsh mazar kórinedi. Keıbir qabyrlardyń qulpytastary qısaıyp ketken. Ólikterdiń basyna aǵashtaı jonyp ornatylǵan aıshyqtardyń da kóbi ábden tozyǵy jetip, syrlary túsip qýaryp qalǵan.

Kóshpeli qazaq óligin ár jerge bir qoıyp daǵdylanǵandyǵynan ba, áıteýir, bóten jurttaı zıratqa bálendeı zer salmaıdy. Tek óliktiń basyna kelip quran oqyǵanda ǵana qabyry buzylǵan bolsa sonda ǵana zeıin aýdaryp, jóndeıdi.

Al myna beıitke de, baı aýyly kóship ketkennen beri eshkim kóńil aýdarmaǵan eken. Munda da betin japqan aǵashtary shirip túsip, qulap jatqan zırattar az emes. Tek turǵan jeri ǵana jaqsy. Kóshken elge anadaıdan kórinedi. Qazir sol betegeli adyrdy tóskeılep jybyrlaı basqan qabirler. Adyrdyń eń joǵary jerinde qazylǵan jas qabir. Bul Qasymǵa arnalǵan. Qubyla jaǵynda aq kıizge oranǵan — Qasymnyń denesi. Aqyrǵy ret batar kúndi kórsin degendeı, betin sál ashyp qoıypty. Beıitti qorshaı otyrǵan aýyl adamdary. Hasen men Búrkit te osynda. Bir-eki jigit zıratty tereńdetip jatyr, bárinde de ún joq. Tek Tákejan qart qana Qasymnyń jatar jeri jumsaq bolsyn degendeı, beıittiń ústinen bir ýys topyraq alyp, kári, kústi saýsaqtarymen túıirshikterin ýqalap otyr. Jurttan buryn ólikpen qoshtasqysy kelgendeı kógildir aspan bıiginde qalyqtaı ushqan qara torǵaı shyryldap saırap qoıa berdi...

— Al, balalar, Qasymnyń denesin qabirine túsirińder,— dedi Tákejan, qabir daıyn bolǵan kezde, sóıtti de baǵanadan beri ýqalap, ábden ýatqan bir ýys topyraǵyn beıittiń ishine tastady.— Qasymjan, topyraǵyń torqa, jatar jeriń mynandaı jumsaq bolsyn. Qosh, bozdaǵym.

Qasym zıratynyń ústine jańa tómpeshik paıda bolǵan kezde ǵana baryp, jurt qabyrdy qorshalan qaıtadan otyrdy. Baǵanaǵy shubar shal quran oqýǵa kiristi.

— Aǵýzý bılláhı, miná, shaıtan...

...Jerleýshiler aýyl shetine jetken kezde bularǵa qarsy eki mılısıoner kezdesti. Búrkit pen Hasendi tanyp, olar sál kidirdi.

Mılısıa qyzmetkerleri Qasymnyń ólimin tekserýge kóligi, endi sharýalaryn bitirip, aýdanǵa qaıtyp bara jatyr eken.

— Dáıekti eshteńe taba aldyńdar ma?—dep surady Hasen, ári-beri sóıleskennen keıin.

— Joq, óltirgen kisini taba almadyq,— dedi jaýap qaıyryp uzyn-tura mılısıoner.— Tek... myna bir tapanshasyn taýyp aldyq,- Sirá atynyń tusaýyn sheshemin dep júrgende túsirip alǵan bolýy kerek...

Mılısıoner qol basyndaı qap-qara tapanshany kórsetti. Buny kórgende Búrkittiń esine Ákpardyń baıaǵy ózine usynǵan tapanshasy túse qaldy. O da osyndaı qap-qara, túsi sup-sýyq bolatyn. Qasymdy Ákpardyń óltirgenine onsyz da senip turǵan Búrkit endi tipti kúmán keltirmedi.

Mılısıonerlerden aıyrylyp, bylaı ońasha shyqqan soń, ol Hasenge:

— Iá, bul is — Ákpardyń isi,— dedi Búrkit tunjyrap ketken qabaǵyn sál kóterip.

Joq jerden kósemsiz qalǵan jańa sharýashylyq birlestigine jumysty qalaı uıymdastyrý kerek ekenin aıtyp, Hasen men Búrkit bul aýylda taǵy da eki-úsh kún aıaldady.

İs beti jóndelgen kezde ǵana bular Almatyǵa júrip ketti. Áli de bolsa qala turýǵa bolatyn edi. Nege ekeni belgisiz, Hasenniń júregi alyp-ushyp qobaljı berdi — Yzalanǵan ash qasqyr qur ǵana Qasymǵa shabýylmen tyna qoımas degen kúdik bar-dy.

İİİ

Hanshaıym Aqtoǵaıdan kóp ómirdi kórip qaıtty. Halyqtyń sonaý qaınaǵan uly eńbegi, jańa ómirge degen alýan áreketi buny da anadan jańa týǵandaı jańa bir qýanyshty sezimge bólegen. Sana-sezimi de, ózi de burynǵy eski ómirmen máńgi qoshtasqanyn anyq túsingen. Eski daǵdydan tek áli de bolsa syrt beınesin saqtaý ǵana qalǵan. Ol qurylystan kelisimen, sıqyn alyp turǵan qalyń fýfaıkany tastap, symbatty denesiniń kórkin ashar jibek kóılek kıgen. Uzyn saýsaqty jumyr bileginde altyn saǵat, suńǵaqtaý kelgen aq tamaq moınyna jibekke tizilgen merýert monshaǵyn taqqan. Qoıý qalyń shashyn toqpaqtaı etip jelkesine túıip tastaǵan. Ústindegi aqyrǵy úlgimen tikken qysqa etek kóılegi de eki myqynyn qynap jarasyp tur. Tek qala áıelderiniń ádeti boıynsha aqshyl betine, qıyla bitken qas-qabaǵyna, jas balanyń ernindeı úlbiregen dándi ernine ázir opa, dalap, súrme degenderdiń bir de biri tımegen. Bet-álpeti sol óziniń aýyldan kelgen ýyz qalpyna qaıta engen. Endi oınaqy qara kezderinde tereń oılardyń kóleńkesi paıda bolyp, aq júzi azyraq sola túsken.

Baıaǵy erke-shora baı qyzynyń sholjyń qylyǵy áldeqashan umytylǵan. Minezi de salmaqty, júris-turysy da baısaldy. Násili ádemilikti súıetin jany sulý áıel árqashan da oıyn qandaı taza ustasa, syrt beınesin de sondaı taza, sándi ustaýǵa tyrysatyn. Kópshilik arasynda bolýdy jaqsy kóretin. Ol Aqtoǵaıdan Almatyǵa kelgen soń da, qur úıde bala baǵyp, boıyn kútip otyryp qalmaı, gazet-jýrnal qarap, áıelder jınalysyna qatysyp, qoǵam jumysyna at salysty. Áıeliniń bul minezine rıza bolǵan Hasen aqyrynda kishkentaı Zýrásin jaqynda ǵana ashylǵan balalar baqshasyna bergizdirip, Hanshaıymdy «Áıel teńdigi» jýrnalyna ádebı qyzmetshisi etin ornalastyrdy.

Hasen aýylǵa ketkennen beri Hanshaıym redaksıadan erterek qaıtyp júrgen. Buryn Zýráni balalar baqshasynan Hasen ákeletin-di. Kúıeýi júrip ketkeli ózi baratyn. Búgin de Hanshaıym jumysynan erterek qaıtty. Túnde isteıtin isin ústeliniń ústine qoıdy da, Zýráni alyp qaıtaıyn dep jumys kıimin tastap, kóshege laıyq degen basqa ádemileý kóılegin kıdi.

Keıingi kezde Hasenniń úı ishinin jaǵdaıy ájeptáýir ózgerip qalǵan. Jurtshylyq óte joǵary baǵalaǵan Hasenniń ótken ýaqytta jazǵan óleńderi eki jınaq bolyp shyǵyp, úsh bólmelik páterlerine aınaly shkaf, bolyskeı kiráýat, qustósek, túkti kilem sekildi kózge túserlik múlik te paıda bolǵan. Ózderi de durystap kıine bastaǵan.

Osyndaı jurt qatarly jaǵdaıǵa qoly jetken Hanshaıym azdap sándene kıinýdi de teris kórmeıtin. Qazir de sol ádetine salyp, dalaǵa shyǵar aldynda taǵy da bir ret aınaǵa qaramaq bolyp, kógildir kóılegin kóleńdete tórgi bólmege qaraı bara jatty. Dál osy kezde tars etip syrtqy esik ashyldy. Hanshaıym jalt buryldy. Úıge Ákpar kirip keldi. Túri sup-sur bolyp ketken, sońynan bireý qýǵandaı demin ázer alady...

— Ákpar? Qaıdan júrsiń? — dedi sasyp qalǵan Hanshaıym ne aıtaryn bilmeı.

— Úıińde eshkim joq pa?— dedi Ákpar qaryndasynyń suraǵyna jaýap berýdiń ornyna. Onyń jasqana qaraǵan kózinen Hanshaıym aǵasynyń áldeneden qorqyp turǵanyn sezdi.— Eger úıińde eshkim joq bolsa... Tezirek meni jasyra gór... Sońymnan qýǵynshy bar...

— Báse, qurıtynyńdy ózim de sezip edim-aý!—Hanshaıym terezege burylyp sazara qaldy.

Ákpar esiktiń tıegin sala qoıdy da, qaryndasyna jaqyndaı tústi.

— Qalqam... Senen bóten meniń kimim bar? Bir jolǵa jasyr. Meni seniń úıińe tyǵyldy dep eshkim de oılamaıdy.

Kenet bireý esikti qaqty. Hanshaıym baryp esikti ashqansha, Ákpar ekinshi bólmege enip te ketti.

Úıge qora sypyrýshy shalmen birge eki jas jigit kirdi. Ekeýiniń de ústinde jasyl fýrajkaly áskerı kıim, belderinde bylǵary qapty alty atar.

— Ǵafý etińiz,— dedi jigittiń jasy úlkendeý qara torysy.— Bul úıge Ákpar Qarymsaqov kelgen joq pa?

— Sizdiń aǵańyz, — dedi tapal sary ekinshi jigit.

— Bul úı komýnıs aqyn Hasendiki,— dedi Hanshaıym ózin-ózi tákáppárlaý ustap, sál qabaǵyn shytyp,— Ákpar Qarymsaqovtyń munda sharýasy joq. Bóten jerden izdeńizder.

— Kelmegen bolyp shyqty ǵoı... Bizge jańaǵy jigit durys siltemegen eken. Ǵafý etińiz...

Áskerı adamdar shyǵyp ketti. Hanshaıym qaıtadan terezeniń aldyna baryp, syrtqa qarap melshıdi de qaldy. Qabaǵy túıilip ketken. Birdemeni sheshe almaı qınalýda... Álde Ákpardy jasyrǵanyna ókinip tur ma — adam bilip bolar emes. Qansha jaý sanaǵanmen de, jalǵyz aǵasyn óz qolymen ustap berý ońaı ma, Hanshaıym rasynda da sasýda edi... Ákparǵa degen jıirkenish, yza jáne bir týǵan baýyrǵa degen aıanysh, qaryndastyq sezim bári qat-qabat aralasyp, júregin órtep áketip barady. Aqyl-oıy alaı-túleı...

Álden ýaqytta baryp, Ákpar tórgi úıden shyqty.

— Aınalaıyn, kóp jasa,—dedi ol daýysy sál dirildep. Endi maǵan tamaq ber... Eki kún boldy aýzyma nár tatqan joqpyn...

— Sen jańaǵy áskerlerge meniń ne aıtqanymdy estigen joqsyń ba?

— Estidim.

— Estiseń, nege tursyń? Bul úıde Ákpar Qarymsaqovtyń sharýasy joq dedim ǵoı.

— Ózim de ketemin. Tek tún bolsyn. Meni budan bylaı qaraı endi máńgi kórmeısiń. Qytaıǵa ketem.

Hanshaıym sál kidirip qaldy. Qansha kóńili qalǵanmen de, týǵan aǵasyna: «Qaıda ketseń onda ket, meniń onda sharýam joq. Biraq qazir ket! Shyq úıden!» deı alar ma? Úıden ketkizbese, taǵy bolmaıdy. Ábden sasqan Hanshaıym ne aıtaryn bilmeı, tásilge shapty.

— Qazir Hasen keledi...

— Kelse she?

— Qylmys istegen adamdy ol úıine jasyryp qala ala ma?

— Men qylmys istegen joqpyn...

— Onda seni nege izdeıdi?

— Tap jaýy sanaıdy. Halqym úshin Keńes ókimetine ala kóz bolǵanymdy keshirmeıdi.

— Sóz emes sózdi aıtpa. Birimizdiń syrymyz birimizge bala jastan málim emes pe, nesine shatystyryp áýre bolasyń. Keńes ókimetine sen ashyq jaý bolǵan joqsyń, al ishtegi narazylyǵyń ǵana úshin budan tal-túste izdemeıdi. Ne bolsa da, bir sumdyq istep kelip tursyń. Qolyńnyń qandy ekeni birden kórinip tur!.. Qandy bolmasa, nege artyna tyǵa beresiń?

— Hanshaıym, baıqa,— dedi Ákpar demin ázer alyp,— qolymdy artyma ustasam ózime-ózim senbeı turǵanym. Bulaı sóıleýińdi qoımasań, tamaǵyńnan ala túsem be dep qorqam.

— Sóıtip turyp menen baýyrmaldyq tileısiń Ákpar, á?—Hanshaıym yzalana kúldi.— Joq, aǵa, sen bastaǵan kerýenge men ermeı qalǵan janmyn. Endi ekeýmizdiń jolymyz eki basqa. Esiń barda jónińdi tap...

— Al ketpeımin, sonda ne isteısiń? Óz qolyńmen ustap beresiń be?

— Ne aıtaryn bilmegen Hanshaıym sasqanynan janynda turǵan telefonnyń trýbkasyna shap berdi. Ákpar qaryndasy Hasenge telefon soqpaqshy bolǵan eken dep shoshyp ketti. O da trýbkaǵa jarmasty.

— Jaqsy, keteıin,—dedi Ákpar ashýdan qara kúreńdene ózgerip,— biraq ókinip júrme!..

Ol ún-túnsiz úıden shyǵa jóneldi. Hanshaıym tereze aldynda turyp qaldy. Azdan keıin terezeden jan-jaǵyna urlana qaranyp, arǵy kóshege ótip ketken aǵasyn kórdi. Biraq selt etpedi. Sol melshıgen qalpynan qozǵalmady. Osy kezde aýyz úıge sóıleı taǵy bireý kirdi. Sybdyry Hanshaıymnyń kóńilin bóldi. Ol qobaljı esikke qarady. Hasen eken. Áıelin kerip qýana kúlimsiredi.

— Hanshaıym!

— Tý, óziń be ediń?!— Áıeli kúıeýiniń qushaǵyna kire berip, solqyldap jylap qoıa berdi.— Zárem zár túbine ketti ǵoı...

— Nege?

— Jańa osy úıge Ákpar kelip edi.

— Ákpar deısiń be? Nege mılısıaǵa telefon soqpadyń? İstegen qylmysyn estiseń, tóbe shashyń tik turady.

— Ózim de solaı shyǵar dep oılap edim,— Hanshaıym áli de kózinen parlaǵan jasyn tyıa alar emes.— Men ony sońynan izdep kelgen soldattardan jasyryp qaldym. Jaman bolsa da, baýyr emes pe, ustap berýge dátim barmady... Durys bolmasa, keshir...

— Oqasy joq... Jasyńdy tyı. Qylmysy bolsa, ókimet quryǵy uzyn, qaıda qashyp qutylar deısiń...— Ákpardyń ne istegenin birden aıtýǵa batyly barmady, onysyz da qınalyp turǵan Hanshaıymyn aıady.— Átteń, ne kerek, sondaı adam senimen bir týar ma! Biraq oǵan sen aıypty emessiń,— Hasen áıeliniń shashynan sıpap, mańdaıynan súıdi.— Bir anadan ala da týady, qula da týady degen osy. Tek ózińdi-óziń berik usta, birge týǵan eken dep orynsyz qaıǵyrma. Ózi kúnáqar bolsa, oǵan qalaı arasha túse alasyń?..

— Qaıteıin, jalǵyz baýyrym bolǵan soń... Áıtpese...

Endi ol áıeliniń jasyn súrtip, jóndele bastaǵanyn kórdi de, kóńili sál kóterilip:

— Zýrátaı qaıda?—dedi baǵanadan beri Ákpardyń álegimen kishkentaı qyzyn suraýǵa da umytyp ketkeni esine túsip.

— Balalar baqshasynda. Endi baraıyn dep tur edim:.. Álgi Ákpar kelip...

— Júr, ekeýmiz birge baraıyq.

Bular balalar baqshasyna baryp Zýrány alyp kelgenderinshe, qas ta qaraıyp, sham da jaǵyldy. Hanshaıymnyń aýzynan túskendeı áp-ádemi, áke-sheshesin saǵynyp qalǵan, tili jańa shyǵa bastaǵan jas balanyń byldyrlaı sóılegen qyzyǵyna kenelip, bul ekeýiniń kóńili, baǵanaǵydaı emes, ájeptáýir kóterilip qaldy.

Zýráni jatqyzyp, shanǵa otyrysymen Hasen Hanshaıymǵa aýylda ne kórgenderin, qandaı ózgeriske kezdeskenderin tegis aıtyp berdi. Hanshaıym qýana tyńdaýmen boldy. Tek Hasen Tákejan aýyly keship kelgennen keıin, Hanshaıymdardyń qystaýynda bolǵan qandy ýaqıǵany jyr ete bastaǵanda ǵana áıeli kenet bop-boz bolyp ketip:

— Ózim de sezip edim sondaı bir sumdyqtyń bolǵanyn!—dedi daýysy diril qaǵyp. Endi ol aıaǵyn shıraq basyp telefonnyń qasyna bardy. Ózine kerek mılısıa keńsesin surady.— Alo! Bul sóılep turǵan aqyn Hasenniń áıeli,— dedi úni úzile shyǵyp,— ıá, ıá... Aıtaıyn degenim... Qońyraıǵyr sovhozynan kisi óltirip qashyp kelgen meniń aǵam Ákpar Qarymsaqov osy qalada... Qaıda ekenin anyq bilmeımin, biraq, osynda... Búgin bizdiń úıde bolyp ketti.— Hanshaıym trýbkany ornyna qoıdy. Júzinde úlken qaıǵynyń izi bar. Ol endi tunjyraı Hasenge qarady.— Qolymen istegen kúnásiniń aıybyn moınymen kótersin!—dedi qatýlana, sóıtti de kenet eki betin qolymen basyp jylap qoıa berdi...

Hanshaıymnyń osynaý bir erlik qımylyna rıza bolyp turǵan Hasen ishtegi keselin kóziniń jasymen shyǵarsyn degendeı, dál osy mınýtta jubatyp eshteńe degen joq. Tek:—Qandaı qudiretti jan ediń!—dep teris burylyp ketti.

Jaý qylyǵynan úrikken kóńilderin ornyqtyra almaı bular tún ortasy aýa tósekterine jatty. Biraq kópke deıin kezderi ilinbedi. Tek tań aldynda ǵana qasiretti, qorqynyshty oılardan qajyǵan qos zaıyp kenet uıyqtap ketti.

Ákpar Hanshaıym qýyp jibergennen keıin qaıda, bararyn bilmeı, qalanyń shetine shyǵyp uzaq júrdi. Bireý tikeleı qarasa da, ózinen-ózi qýystanatyn qylmysty jannyń ádeti emes pe, ol kóringennen úrikti. Oǵan búkil dúnıe, jer men kek, orman men taý-tas, jandy-jansyzdyń bári «Sen qara bet qan ishersiń» dep turǵandaı kórindi. Qaıda baryp tyǵylaryn bilmedi. Ákpar mundaı kúıge qalaı túskenin taǵy da oıyna aldy. «Órt salsam, ol óshpendiktiń saldary edi ǵoı. Biraq dál sol mınýtqa deıin Qasymdy óltirem dep oılap pa edim? Joq, oılaǵam joq. Óltiretin adamym ol emes edi, onyń ajaly joq jerden boldy. Endi mine sonyń saldarynan janymdy qoıarǵa jer tappaı turǵam joq pa! Óshtesken kóńil qylmys jolyna ózi apardy. Endi budan qalaı qutylarsyń? Joq, keıin sheginer jol qalǵan joq, báribir sen qylmystysyń, sen kisi óltirgen jansyń. Óltirmedim degenińe eshkim de senbeıdi. Ornynda kýáń — tapanshań qaldy. Ony Búrkit te, Qarajan da tanıdy... Erteń tekserý júredi, biri bolmasa biri ustap beredi. Ákpar endi dir-dir qaqty. Taǵy da jantalasa oıǵa shomdy. «Jetken jeriń osy boldy, Ákpar! Ádil sot jazasynan qutyla almaısyń! Seni de ólim kútip tur». Ol kenet toqtaı qaldy. «Bosa da óledi ekem, olaı bolsa kegimdi nege ala ólmeımin? Iá, ıá, kek alý meniń ejelgi armanym emes pe edi? Qys boıy Sverdlovskide oqý oqyǵandaı boldym ba? Qaı kúni áshkerelenem dep ábden qutym qashty ǵoı. Sodan «Qońyraıǵyr» rýdnıgine ózim tilenip kel¬gen joqpyn ba? Ondaǵy oıym — osh alý, jasyryn aıqas emes pe edi? Biraq rýdnıktegi oılaǵan maqsatymdy isteı almaı kettim. Kedeı tobyryna aýysyp bara jatqan áke múlki janymdy shydatpady. Ózime de joq, olarǵa da joq etkim keldi... Bunyń bári ábden oılanǵan is edi ǵoı. Tek Qasymnyń ólimi kútpegen jerden boldy. Men oǵan ókinbeımin. Sol kerek edi oǵan!.. Búkil kedeıdi dúrliktirip júrgen sol sholaq qol!.. Átteń! Átteń! Eger tapansham túsip qalmaǵanda... Ósh alynǵan bolar edi! Al qazir janymdy qoıarǵa jer tappaı turmyn. Báse, endi qaıda baram? Qaıda tyǵylamyn? Barar jer, basar taýym qalmaǵany ma? Iá, solaı sekildi ǵoı... Meıli solaı-aq bolsyn? Báribir meniń kúnim bitken eken, olaı bolsa men de qoldaryna ońaı berilmeımin, ólsem de jastyǵymdy ala ólem».

Osyndaı sheshimge kelgen Ákpar, ne bolsa da, taǵy da jaýyna bir shaýyp qalmaq boldy. Al jaý degende onyń eń qasy kim? Sýǵa ketken tal qarmaıdy, oǵan shyn kek alatyn qasy — ejelgi tap jaýy Hasen bolyp kórindi. Aýylda jurtty búldirgen Qasym bolsa, qalada Hasen. Qazaq jastaryn jańa ómirge bastap, Búrkit pen Hanshaıymdy da ata jolynan taıdyrǵan osy Hasen! Qasymnan óshin aldy. Endi Hasennen óshin alsa bolǵany, jastyǵyn ala ólgeni! Ol endi qolyn bir-aq siltedi. «Meıli odan keıin atsa da, shapsa da — óz erikteri, qolymmen istegenimdi moınymmen kóterýge barmyn... Al shamam kelse... qoldaryna túspeýge tyrysam... Jalǵyz jaqqam qalǵansha kúresem. Múmkin Qytaıǵa ótip ketermin...»

Táýekelge bel býǵan Ákpardyń kóńili ornyqqandaı boldy. Onyń esine taǵy da óziniń eki kúnnen beri nár, tatpaǵany tústi. Ári oılap, beri oılap Qarajannyń úıine barýdy uıǵardy. «Kemege birge mingen jan edik, eger meniń qylmysymdy estimegen bolsa, menen shoshyna qoımas».

Ákpar qalaǵa qaıta oralǵanynda qas qaraıyp, tún de boldy. Ol qarańǵy kóshelermen urlana júrip ózine tanys Qarajannyń úıine jetti. Ańdyp turǵan bireý joq pa eken dep, jan-jaǵyna qarap edi, qatarlasa qalǵan kúzetshi soldattardaı, sereıgen, suńǵaq boıly, qaraǵaı aǵashtarynan bóten eshteńe kózine túspedi. Qarajannyń aýyz úıinde sham janyp tur. Ózge bólmelerinde jaryq joq. Azyraq sańylaýy bar terezeden qansha úńilse de, eshteńe kóre almady. Tek áldekimderdiń kúbir-kúbir sóıleskenderi kúńgirt estiledi. Urydaı bireýdiń terezesinen syǵalap júrýdiń ózi qaýipti, bireý-mireý kórip qalsa... Ákpar ne bolsa da táýekel dep terezeni tyqyldatty. Sóıtkenshe bolǵan joq, senek bólmeniń shamy jandy da, aýyz úı qarańǵylana qaldy. Kóp keshikpeı esiktiń aldyna kóılegi kóleńdep, yrǵala basyp Márýkeı shyqty.

— Kim stýchıt ıtkán?— dedi ol daýysyn soza.

Ákpar ún-túnsiz jaqyn taıandy. Áıel janyna kelgen jigitke úńilip qarady da, Ákpar ekenin tanyp qýanyn ketti.

— Oı, alla, Ákpar myrzamısiń?— Márýkeı eki qolyn birdeı berip amandasty. Daýysynan qýanyp qalǵany sezilip tur.

— Iýrigiz komnatyǵa, bık sháp kıldigiz,— ol jan-jaǵyna jalt-jult qarady da, aqyryn betin taıap,— mın sizni soneı saǵınım. Poıdemte, úıde Qarajan ıoq... Ol búgın qıash bata komandırovkaǵa ıýrıp kıttı,— dedi sybyrlaı túsip. Márýkeıdiń daýysy syńq-syńq etedi. Ákpardy qolynan jetektep senekke qaraı súıreı tústi de, kenet tura qaldy,— ıok, siz myna zabordyń artynda týra turyńyz. Úıdá Qarajannyń bir ıpgashy bar ıdi... Mın any provodıt ıtıip ıbáraıyn...

Anaý jaýap qaıyrǵansha bolǵan joq, Márýkeı ony qolynan ustap, qoranyń ishine kirgizip jiberdi de, ózi úıge kirip ketti.

Ákpar Qarajannyń úıde bolmaǵanyna ishteı qatty qýansa da, onyń úıinde «ıptashy otyrǵanyna» sál renjip te qaldy... «Ol qandaı ıptash eken, kóreıinshi?» — dep ózi turǵan qabyrǵadan senekke syǵalaı qarady.

Bul kezde Márýkeı úıden syrtqa bir alasa boıly sary jigitti ertip shyqty.

— Vasek, skoree ýhodı, mne tolko chto soobshılı, mýj vozvrashaetsá...— Márýkeıdiń jigitke sybyrlap aıtqan sózin Ákpar anyq estidi.

Vasek jan-jaǵyna alańdaı qarap, qarańǵy túnge enip joq boldy. «Qarajannyń shyn ıptashy eken!» dedi Ákpar ishinen mysqyldaı kúlip. «Budan keıin senip kór áıelge! Maǵan ony «Qarajannyń ıptashy»,— dedi, al meni oǵan kúıeýiniń qaıtyp kele jatqanyn habarlaǵan kisi etip kórsetti. Bular qandaı aılashyl keledi...» degenmen Ákpar Márýkeıdiń ózi úshin ana jigitti qýyp shyqqanyna óte rıza boldy. Rıza bolatyn da reti bar edi, óıtkeni Márýkeı jańaǵy jas jigitpen qas pen kózdiń arasynda, keshke taman kúıeýin vokzalǵa shyǵaryp salyp kele jatyp tanysqan-dy, endi «eski tanys» úshin ony qýyp shyǵýy Márýkeıge ońaı tımese kerek-ti. Jeńil minezdi áıeldiń bul qylyǵy tek Ákparǵa degen qumar kóńilin kórsetedi. Buny jigit te sezdi. Sondyqtan da oǵan dán rıza.

Márýkeı Vasektiń birjolata ketkenine kózi jetkennen keıin kilt burylyp qoraǵa endi de, Ákpardy qushaqtaı úıine alyp kirdi. Jańa ǵana ózi sóndirgen shamdy jaǵaıyn dep edi, jigit qolynan shap berip ustaı alyp, jaqtyrmady. Óziniń qashyp júrgenin sezdirmeı:

— Ia hochý posıdet s toboı v temnote...— dedi kúle sóılep.

— No ıa hochý pogládet na tebá!— áıel qylyqtana sylq-sylq kúldi.

— A ty postaraısá ývıdet mená ne glazamı, a serdsem.

— Von ty kakoı!

— Kakoı?

— Horoshıı...

Qarańǵyda áıeldiń sholp etip súıip alǵany estildi.

Adam balasy qyzyq qoı, qandaı jaǵdaıda júrse de, eń aqyrǵy demi bitkenshe ómirden raqat izdeıdi, raqattanyp ótýdi arman etedi. Jıyrma eki jasar Ernest Galýa basynyń kesilýine qalǵan on úsh saǵat ýaqytyn, búkil dúnıe júzine áıgili «Galýa qatary» atty matematıkalyq eńbegine jumsasa, darǵa asylýyna bir tún qalǵan Sfendr patsha «aqyrǵy tilegińdi aıt» dep suraǵan jaýyna «osy aqyrǵy túnimdi bir sulý qyzben ótkizýge ruqsat etińder» dep ótinedi. Qaıǵydan, ajaldan, qýanyshtyń joǵary turýy ómir zańy ma, álde bul arsyz kóńildiń qyzyqqa toımaǵan qumarlyǵy ma?..

Jańa ǵana barar jeri, basar taýy bolmaı, ómirden, túńilip, qandy joryqqa attanýǵa bel býǵan Ákpar, sulý áıeldiń osynaý bir aq jarqyn qarsy alýynan, júregine bir ystyq sezim tarap, boıy jylyp sala berdi. Márýkeı aldyna qoıǵan taǵamdy jep, bir bokal konákti ishkennen keıin bul qýanysh endi tipti kúsheıe tústi.

...Aıly tún, aq mamyq tósek, qushaǵynda aq tósinde aı sáýlesi oınaǵan, aq sazandaı appaq arý... Dál osy sátte Ákparda esh arman joq tárizdi. Aldaǵy maqsat ta, aqyrǵy kúnniń azaby da bári umytylǵan. Onyń ómirden bar tilegeni osy, ómirbaqı tek osyndaı ǵana raqatta ótsem eken deıdi. Biraq onyń bul tilegi oryndalar ma? Bir túndik qýanyshtan keıin, ony kútip turǵan qansha júrse de bitpeıtin, sozylǵan uzaq mehnat joly bar emes pe? Iá, ony kútip turǵan qıyndyq bar, azap bar. Ol — ústem taptyń buǵan arnaǵan úlesi. Bar dáýletinen, bıliginen, ózgeden artyqtyǵynan aıyrylǵan tas kóńildiń qorlanǵan úlesi.

Sol úles aldynda turǵanda, bir túndik qyzyq, raqat úshin júrekti torlaǵan ómir qaıǵysyn umytýǵa bola ma? Jaýyna degen óshpendiliginen bas tarta alar ma?..

Ol kerbez áıeldiń aq mamyq tósin qıa almaı qaıtadan qysyp súıdi... «Qosh bol, en aqyrǵy qyzyǵym» degendeı Ákpar Márýkeıdi álsin-álsin baýyryna basty... Degenmen, bir sáttik qumarlyqtan maqsat qymbat, ol álden ýaqytta baryp tósekten sozyla túregeldi. Saǵatyna qarap edi, tórt eken. Dál oılaǵan kezi. Ákpar endi kıine bastady.

Buıyqqan mysyqtaı, mamyq tósekte uıqyly-oıaý maýjyraǵan Márýkeı Ákpardyń kıinip jatqanyn kórip, tandana yńyrsydy:

— Dalaǵa shyǵasyzmı, vedro sınakta...

— Joq, Márýkeı haným, ketem.

— Qaıda?..

— Rýdnıkke... Bir saǵattan keıin poezd júredi.

Áıel basyn jastyqtan kóterip aldy.

— Ný?.. Ved Qarajan komandırovkada áli bir nedelá býlady bıt...

— Ákpar ózin-ózi mysqyldap ishteı kúldi. «Buǵan qýanysh kerek, al maǵan...»

— Kóp keshikpeı qaıta oralamyn,— dedi ol Márýkeıdi aldap.— Búgingi dos-jarlyǵyńa kóp raqmet...

— Ný ı ýpasiz bıt áli sın... Razve rahmatny shýlı aıtamı?..

Erikken kelinshektiń kóńilin aýlaıtyn endi Ákpardyń qulqy bolmady. Bar oıyn, kóńilin aldaǵy maqsat bılep aldy.

— Bóten joly...— deı saldy da, ol esiktiń aldyna bardy. Oıyna birdeme túsip, sál kidirdi,— Márýkeı, Qarajanǵa sálem dersiń. Biraq meniń munda bolǵanymdy aıtpa...

— Aıtsa ne ıtádi? Ol revnavyıt ıtmás...

— Meıliń. Al qosh bol.

— Qosh bolyńyz... Tez kılińiz... Mın sıni s neterpenıem kútem.

Ákpar dalaǵa shyqty. Tún sútteı jaryq eken. Qala maýjyraǵan shyrt uıqyda. Selt etken tiri pende kórinbeıdi. Tek aspanda juldyzdar jymyńdaıdy, kúmis tabaq sulý aı aqyryn jyljıdy. Tynysh kósheni boılaı múlgigen bıik terek, qaıyńdar tur! Ákpar jan-jaǵyna qarap, urlana demin aldy da, tós qaltasyna qolyn salyp, shúberekke oralǵan birdemeni shyǵaryp, syrtyndaǵysyn sheshe bastady. Súıek sapty kishkentaı bolat kezdik eken. Ákpar barmaǵymen júzin aqyryn basyp, ótkir ekenin baıqady da, oń jaq qaltasyna qaıta salyp, júrip ketti.

Baǵanaǵydaı emes, onyń qazirgi aıaq basysy nyq. Aıqasa túıilgen qabaǵynan, tistene jumǵan jińishke erninen, taısalmas bir sheshimge kelgeni seziledi. Bul sheshimde Hasenge degen úkim ǵana emes, úıinen qýyp shyqqan Hanshaıymǵa arnaǵan yza, kek, ashý da bar.

Azdan keıin Ákpar Hasenniń úıinin janyna kelip toqtady. Taǵy da jan-jaǵyna qarady. Búkil álem beıne bir ólik tárizdi, myzǵymaıdy. Ákpar bul úıdiń bar jaǵdaıyn kúni buryn tegis zerttegen. Ol kishkentaı tesikten symmen esiktiń tıegin bosatyp, aıaǵyn mysyqtaı eppen basyp, senek úıge kirdi. Ol aýyz úıdiń esigin ashyp áýre bolǵan joq. Ózi alyp kelgen qashaý temirdi esik ústindegi terezeniń taqtaıyna kirgizip jiberip, sál bosatty da, terezeni aqyryn julyp aldy. Sodan keıin Ákpar qolymen tartylyp keýdesin tesikten ótkizdi de, naǵyz bir qoraǵa engen qasqyrdaı, esh sybdyr shyǵarmaı, eppen bólmeniń ar jaǵynan bir-aq tústi.

Bul kezde tań jańa bilinip kele jatqan-dy. Úı ishi: qara kóleńke. Ákpar aıaǵyn úshimen basyp, esigi sál ashýly tor úıge kirdi. Bolyskeı kiráýattyń ústinde qannen-qapersiz uıyqtaǵan Hasen men Hanshaıym. Biriniń beti birine tıip jatyr. Hanshaıym oń qolyn kúıeýiniń kókiregine qoıyp, sál qyryndaı túsken. Anadaı jerde jas balanyń aǵash kereýetinde — Zýrá... Ákpar keýdesiniń dúrsildegenin basyp, sál turdy. Hasendi qushaqtap jatqan Hanshaıymdy kórgende, ol túnerip ketti. Burynǵy qaryndasyna degen yza, ashýǵa endi qyzǵanshaqtyq, qorlaný qosylyp, mort minezdi Ákpar aıaǵyn bir basyp, bir toqtap, erli-zaıyptynyń kiráýatynyń bas jaǵyna taıady. Saspaı oń qaltasyna qolyn salyp, bolat kezdigin aldy. Ana ekeýi bastaryna tóngen ajaldy sezer emes, aqyryn ǵana pys-pys etedi. Hanshaıym jaman tús kórip jatyr ma, daýysy shyǵar-shyqpas bolyp birdeme dep yńyrsıdy.

Ákpar bilegin sybanyp, kezdigin qysa ustap sál turdy da, kenet eńkeıe túsip qatar jatqan qos keńirdekti birdeı oryp-oryp jiberdi...

Aspanǵa atqan qanmen birge, Hasenniń «Ah» deýge daýysy ázer shyqty. Al Hanshaıym bulqyna atylyp kiráýattan jerge qulady da, bir-eki ret dóńbekshı kóterilip, kenet birden tyna qaldy.

Ákpar artyna burylyp ta qaramastan, kezdiginiń qany men qolyn stol ústindegi dastarqanǵa tápteshtep súrtti de, esikke qaraı taıady. Úıdiń esigin aýzynda turǵan kiltimen aqyryn ashty da, syrtqa shyqty. Jaıbaraqat jandaı jan-jaǵyna qarady. Dalada eshkimniń joq ekenin kórip, aıaǵyn asyqpaı basyp, óz betine júre berdi.

Birer saǵattan keıin Hasenniń úıine kelgen sút satýshy áıel, kúndegi jabyq turatyn esiktiń búgin ashyq jatqanyna tan qalyp: «Hanshaıym! Hanshaıym!»—dep daýystady. Eshkim jaýap bermegennen keıin, úıge kirdi. Qan-qan bop ólip jatqan erli-zaıyptyny kórigi, atyp syrtqa shyqty. Oıbaıyn salyp, kórshi úıdegi adamdardy shaqyrdy. Jurt jınaldy. Mılısıa keldi. Mundaı sumdyqty kórmegen jurt aıran-asyr boldy. Bir kártań áıel áli uıqysynan oıanbaǵan Zýráni, áke-sheshesiniń qan bolyp jatqanyn kórsetpeı, úıden alyp shyǵyp, ádettegi ýaqytynan qaldyrmaı, balalar baqshasyna alyp ketti.

Tús bolmaı Hasen men Hanshaıymnyń ólimi búkil qalaǵa tarady. Jazyqsyz ketken aıaýly jandardy aıamaǵan, músirkemegen jan qalmady. Kempir-shaldar jaǵasyn ustap, bulardy óltirgen qan isherge laǵynet aıtty. Orys, qazaq jınalyp, buryn-sońdy bolmaǵan osynaý qandy ýaqıǵadan tasyǵan sýdaı tolqydy, ashýyna minip, burq-sarq qaınaǵan qazandaı, astan-kesten boldy, zań oryndarynan qylmystyny tezirek taýyn, qandy qanmen jýýyn talap etti.

Biraq Ákpar qolǵa túspeı ketti. Jurt tipti eshkimge zıany tımegen, osy bir ardaqty eki adamdy kim óltirgenin de bilmeı qaldy. Al Ákpar tańerteńgi poezben Saryózek stansıasyna júrip ketken. Eger jolaı qolǵa túspese, Alakól shekarasy arqyly Qytaıǵa ótpek...

Osy bir jan túrshiger sýyq habar jeter aldynda, Búrkit tańerteńgi shaıyn iship bolyp, keshe ǵana baspadan kelgen óziniń jınaǵynyń grankasyn qaraǵaly jańa ǵana qora ishindegi baqshaǵa shyǵyp otyrǵan-dy.

— Búrkit aǵa,— dedi oǵan taıap kózi jasqa tolǵan gazet tasýshy jas sary bala,— túnde bir buzyq Hasen aǵaı men Hanshaıym apaıdy óltirip ketipti.

— Ne deısiń?!—dedi jóndep túsine almaı qalǵan Búrkit.

— Hasen aǵa men áıelin bireý baýyzdap ketipti.

— Qashan? Qaıda?—deýge ǵana murshasy keldi Búrkittiń.

Myna habar onyń tóbesine jaı túsirgendeı boldy. Búrkit sol syrtqa shyǵyp otyrǵan qalpynda, kóıleksheń, Hasenniń úıine qaraı ata jóneldi.

Bul kelgen ýaqytta prokýror men mılısıa qyzmetkerleri úıdegi jurtty tegis syrtqa shyǵaryp, tıisti tekserý jumysyn júrgizip jatqan. Aýlany qorshaǵan mılısıa qyzmetkerleri. Kóshe boıy ıin tiresken jurt.

Búrkit enteleı basyn qoraǵa kirdi, toqtatpaq bolǵan mılısıaǵa boı bermeı, úı ishine qaraı umtyla tústi.

Kenet syrttaǵy jurt onyń:

— Hasenim, bozdaǵym! Qos baýyrym!—dep ókire jylaǵan daýysyn estidi.

Erteńine búkil qala bolyp Hasen men Hanshaıymdy ardaqtap jerledi. Tap kúresiniń qurbany bolǵan erli-zaıyptynyń basyna eskertkish ornatylyp «Ardaqty ul-qyzymyz, attaryń máńgi esimizde saqtalady» degen sóz altyn árippen jazyldy.

Hasen men Hanshaıymdy qoıyp kelgennen keıin, qasiretten Búrkit tósek tartyp jatyp qaldy. Bul qandy ýaqıǵa Ákpardyń isi ekeni kóp keshikpeı anyqtaldy. Shet elge qashyp bara jatqan jerinen qolǵa túsip, aıyby moınyna qoıylyp, jetinshi avgýst zańymen, atylý jazasyna buıyryldy. Jaý jazasyn tartty. Biraq odan qaza bolǵan eki dos qaıta oralar ma! Búrkitti endi bir úlken yza, zulymdyqqa qarsy janyn kúıindirgen dúleı kúsh bıledi.

Buryn «osy men taǵy qatelesip júrgen joqpyn ba, men biletin qazaq bir qazaq emes pe edi, oǵan taptyq kúresti sovet ókimeti kúshpen engizbedi me?» degen senimsiz oı. da paıda bolatyn. Al myna dos ólimi, oǵan qazaq eli de tapqa bólikten, taptyq kúreste birin-biri aıamas el ekenin ábden uqtyrdy.

Osyny túsingen Búrkit dos ajalyna arnalǵan óleń jazdy. Bul óleńi aqyn Búrkittiń eń alǵashqy taptyq seziminiń shyn oıanýy bolatyn. Sondyqtan da ony ólkelik partıa gazeti úlken árippen birinshi betinde basyp shyǵardy.

Búrkittiń bul jyry shyn júrekten shyqqan adal syry, qaıtpas sheshimi edi. Kezden shyqqan jas pen júrekte oınaǵan kek birdeı oryn alǵan, kúızelgen aqynnyń júreginen shyqqan osy bir otty óleń bylaı dep bastalǵan:

Jaý qolynan qaza tapty,
Qaza tapty joldasym.
Kózden ystyq qan bop aqty,
Qan bop aqty kóz jasym.
Ómirden tek eles izdep,
Keıde bilmeı shoq bastym,
Jol taba almaı, janym júdep,
Ashyq kúnde adastym.
Sum taǵdyrdyń aýyr júgin
Kótere almaı qysyldym.
Dos ajaly ashty búgin,
Ashty kózdi, túsindim.
Hasen sengen jaqsy zaman
Bolsyn endi armanym.
Qıdym bárin, berdim soǵan
Ómirimniń qalǵanyn!
Qaıta burap dombyramnyń,
Bosap ketken qos ishegin
Qaıtararmyn qos qyrannyń,
Jaýda ketken ósh kegin.

Birtindep qaıǵyly ýaqıǵanyń shýy da basyla bastady... Tek Zýrá ǵana áli esh nársege túsinbeı, sheshesin «áne keledi, mine keledi» dep kúnde kútýde boldy. Ol qazir balalar baqshasynda emes, bóten jerde. Úkimet ony áke-sheshesi qaza bolysymen-aq kishkentaı balalarǵa arnalǵan jetimhanaǵa bergen.

Hanshaıym men Hasendi jerlegenderine bir aı tolǵan shaqta qara kıingen Olga Pavlovna men qasiretten jańa ǵana basyn kótergen Búrkit Zýráni izdep osy jetimhanaǵa keldi.

Balanyń aty bala emes pe, birtindep Zýrá da áke-sheshesin umyta bastaǵan-dy. Bular kelgen kezde ol ózińdeı kishkentaı qyzdarmen baqshada oınap júr eken. Olga shaqyryp edi, birden tanyp jandaryna keldi. Kózinen jasy móldirep, ana ekeýine kezek-kezek jaýtańdaı qushaqtady. Kenet Zýrániń kózi Olganyń moınyndaǵy monshaqtarǵa túsip ketti. Buny Búrkittiń áıeline Moskvadan Hanshaıym ákep bergen. Sheshesiniń de moınyna taǵyp júretin osyndaı monshaǵy bolatyn. Sol oıyna tústi me, Zýrá álsin-álsin Olga Pavlovnanyń moınyna qaraı berdi.

Kenet ol:

— Mama!—dep qaldy.

Olga Pavlovnanyń kózinen jas yrshyp ketti. Ol Zýráni baýyryna qysyp, aımalap súıe bastady.

— Aınalaıyn, Zýráshym...— dedi egilgen jasyn tyıa almaı,— jylamashy, jylamashy... Búginnen bastap men seniń mamańmyn... Iá, menmin seniń mamań...

Búginge deıin bala kórmegen Búrkit pen Olga Pavlovna birine-biri qarady. Olar biriniń oıyn biri til qatyspaı-aq túsindi. Hasen men Hanshaıymnyń jalǵyz qyzyn ózderi bala etpek boldy.

Júdep kelgen erli-zaıypty endi úılerine qýanyp qaıtty.

Búrkit pen Olga Pavlovna alma-kezek qushaqtap kóterip kele jatqan Zýrá shyn baqytty edi. Jańa áke-sheshesine áldeneni aıtyp, byldyrlaı sóılep kele jatty...

IV

Ómir joly kóshken kerýen jol tárizdi. Onyń bultarysy da, jazyǵy da kóp. Asýy qıyn asqarymen qatar, tómen qaraı quldyrap óter yldıy da bolady. Kerýen joly keıde uzaq, keıde qysqa keledi. Biraq qaýip-qatersiz, qıyndyqsyz bolmaıdy. Oılamaǵan jerden jel turyp, surapyl daýyl soǵady, qalyń jaýyn nóserleı quıyp, buryn sýy tolarsaqtan keler taıyz jyra kenet saryldaı aqqan, ótkel bermes, doly ózenge aınalady, kóshti bógeıdi.

Bundaı bógetten tek sharshamaıtyn, talmaıtyn kerýen ǵana óte alady. Toqtamaı kóship óziniń degen jerine jetedi.

Qarańǵy tún. Jurttyń bári aldaqashan uıyqtap qalǵan. Jaqynda ǵana alǵan jańa páterindegi jumys bólmesinde, stolǵa súıenip Búrkit otyr. Aldynda áli árip túspegen birneshe taraq, aq qaǵaz, beti ashýly jatqan Alekseı Tolstoıdyń: «Qyl kópir, qıamet keshý» romany. Bul kitaptyń aýdaram degen betin Búrkit birneshe ret oqyp shyqty. Biraq búgin kúndegisindeı emes, bir de jolyn aýdara almady... Qolyna qalamyn alyp birneshe ret oqtalsa da, esine baǵana kúndiz ózin shaqyrǵan mekemedegi sóz túse berdi. Ol sóz Búrkitke jylandaı sýyq tıgen. Sol sózden keıin Búrkit óziniń taǵdyryn oqtaýly myltyqtyń aýzynda turǵandaı kórdi. Tek bireý sol myltyqtyń shúrippesin bassa bolǵany, ar jaǵynda aldaǵy tirshiligi de, kútken baqyty da, bári de byt-shyt bolmaq... Jan alqymǵa túskeli turǵan qyl arqannan qutylar jol bar ma? Joq syndy...

Kóp mezgilden beri Keńes ókimetine istep júrgen zıankestik qylmysy ashylyp, jaqynda Qarajan ustalǵan bolatyn. Bireýge qan qustyrý oǵan jaqsylyq isteýden jeńil. Qarajan ózi ketkenimen qoımaı, uzynnan ósh qysqadan kegi bar Búrkitti de ala ketpek bolǵan. Ózinin shyn serikteriniń atyn atamaı, baıaǵy Aqannyń qyrqyn berer kúndegi keńesten bastap, Búrkitpen qastyq isim de, pikirim de bir boldy degen jalǵan jaýap bergen.

Tergeýshi Búrkitti shaqyryp alyp, biraz qysa jaýap alǵan. Búrkit óziniń adasqanyn, qalaı durys jolǵa túskenin birin qaldyrmaı, oǵan aqtarǵan. Tergeýshi bunyń sózine sendi me, senbedi me, belgisiz, áıteýir Búrkitten «qaladan esh jaqqa ketpeımin» degen qolhat alyp, ázirge bosatqan.

Búrkittiń qazirgi qobaljýy osydan týǵan. Óziniń Qarajan sekildi kórsetýshisi barynda, aman qalam dep ol taqa dámelenbeıdi. Sondyqtan da, Búrkit qarańǵy túnge seskene qaraıdy, kóńilin aldyndaǵy jumysyna qansha aýdaram dese de, aqyl shirkin tunyp qalǵan qara sýdaı bir selt etpeıdi, bar oıyn kútken qaýip bılep alǵan.

Búrkit aýyr kúrsindi. Kenet onyń kóz aldyna búgin kórgen bóten bir sýret elestep ketti.

Baǵana tergeýshini kútip, qulazyǵan typ-tynysh korıdorda jalǵyz otyrǵanynda, janyna bylq-bylq basyp, suńǵaq boıly, bir kerbez áıel kelgen. Onysyz da kórikti betin ádemilep boıap alǵan, ústinen jupar ıisi ańqıdy. Júdep otyrǵan Búrkitke ol «Qandaı kelbetti jigit ediń!» degendeı, kózin synaı bir tastap, aqyryn kúlimsiregen. Júzinde qýanysh oınaıdy. Osynaý túksıgen korıdorda qaıǵysyz adamdy kórgenine aqyn tań qalyp, onyń betine durystap qaraǵan. Birden tanı ketken. Baıaǵyda Aqshatyr qalasynda birer kórgeni bar, ataqty sulý Márýkeı eken. Sol qyz kúnindegisinen tipti ózgermegendeı. Sol oınaqshyǵan kóz, sol súıýge jaratylǵan qyp-qyzyl búldirshin erin... Áıel Búrkitpen tanysqansha bolǵan joq, korıdordyń bir qaltarysynan tergeýshi kóringen.

Ol Búrkitpen amandasyp:

— Qazir,— dep Márýkeıge qarady,—umytpasam, siz Qarajan Aıbasovtyń áıeli bolasyz ǵoı... Nege keldińiz?

Márýkeı tergeýshige kúle jaýap berdi.

— Zaıavlenıe ákıldim...

— Ne jaıynda? — Tergeýshi áıeldiń qolyndaǵy qaǵazyn aldy...

— Ponımaıte...— Márýkeı qalaı dep aıtýyn bilmeı sál kidirdi,— mın vrag narodanyń nevıstasy bolyp nýra almımynbıt. Odan bıznim... Boten ıgitke ergá shyǵam...

Tergeýshi áıelge tesile qarady. Onyń sharshaǵan jansyz surǵylt kóziniń túbinde kenet bir qatal sezim jarq ete qaldy.

— Tym erte eken!—Ol bul sózdi aıtýyn aıtsa da, bir sekýnd ótpeı, bireý estip qaldy ma degendeı, jan-jaǵyna qarap:

— Meılińiz,— dedi.— Biraq siz aryzyńyzdy munda emes, sotqa aparyńyz... Erińizden bezgenińizdi tek sot qana rastap úkim shyǵara alady.

— Izvınıte v takom slýchae,— áıel jymyń ete qaldy,— Qosh bolyńyz...

— Qosh...

Ketip bara jatqan áıeldiń sońynan tergeýshi taǵy da kóz tastap, nege ekeni belgisiz, basyn shaıqaǵan. Sodan keıin óziniń qatal pishinine qaıta kóship:

— Júrińiz,— dedi.

Búrkit Qarajandy qanshama jek kórse de, áıeliniń osynaý jeksuryn minezine tań qalyp, jaýyn aıap ketti. Qazir de sol oıdan shyǵa almaı tur... «Táńirim, ondaı opasyzdyǵyńnan saqta».

Búrkit shamdy jaǵyp, qaıtadan kelip stolynyń qasyna otyrdy. Kitaptyń betin ashyp, qolyna qalamyn aldy. Biraq, qobaljyǵan kóńil taǵy da jumys istetpedi. Taǵyda qaıǵy, taǵy da qobaljý... Boıyn bılep alǵan bir turaqsyz senbestik sezim bar aqyl-oıyn ózimen birge jetektep áketip barady. «Búıte berse, el-jurt ne bolady? Keleshegimiz ne bolady? Mundaı temir tegeýrindi ómirden ólim artyq emes pe?»

Búrkit osy bir aýyr oıda uzaq otyrdy. Álden ýaqytta úıge maıysa kirgen sary qyzdaı, kún de shyǵa bastady. Qara kóleńke úı ishi azdan keıin tipti jaryq boldy.Aǵash bastarynda altyn sáýle oınady. Kóshede júrgen adam, júgirgen mashınanyń úni qulaqqa keldi.

Kelesi bólmeden Olga Pavlovnanyń tura bastaǵan sybdyry estildi.Búrkit kenet kitapqa úńilip, ólip-talyp jumys istep jatqan adamdaı eńkeıe qaldy.

Ústinde jeleń shapan, shashyn jóndeı, janyna Olga Pavlovna keldi.

— Nemene, túni boıy kóz iliktirmegensiń be,— ol eriniń shashynan sıpap aqyryn ezý tartty,— búıte berseń, men jesir qalarmyn...

Búrkit áıeliniń belinen qushaqtaı ózine tartty.

— Uıqy qaıda keter deısiń... Ómir degen bir zýlap óte shyǵar ot arba emes pe, der kezinde odan oryn ala almasań, aıdalaǵa qańǵyp qalasyń... Múmkindik barynda enbek etý jón...

Olga Pavlovna eriniń aldyndaǵy bir aýyz sóz jazylmaǵan aq qaǵazdarǵa qarady. Búrkittiń taǵy da qandaı tún ótkizgenin aıtpaı túsindi. Ony óte aıap ketti.

— Degenmen, saǵan azyraq dem alý kerek bolar. Mundaı qalpynda...— dep áıel sózin aıaqtamaı toqtady.

— Oqasy joq... Búgingi tún esep emes...— Búrkit aqyryn ezý tartty.— Aqyn degen bir beımaza adam ǵoı, keıde ózine de tynyshtyq bermeıdi. Áldeneni oılap, óz júregine ózi álek salady.— Kenet ol aldynda jatqan kitapty aqtara bastady.— Jaqsy kitap... Shyn júrekten jazylǵan... Mundaı kitapty aýdarmaý kúná... Tezirek aýdar dep ár beti ózi tilenip turǵandaı... Onyń ústine sen de maǵan kóp járdem berdiń... Lenıngradqa alyp barǵanyń qandaı jaqsy bolǵan... Qalasy da, adamdary da — bári kóz aldymnan ketpeıdi. Jazyla aýdarýyma bu da zor kómek...

Olga Pavlovna stol ústindegi Alekseı Tolstoıdyń kitabyn qolyna aldy.

— «Qyl kópir, qıamet keshý». Iá, bul keıbir adasqan orys ıntellıgentteriniń revolúsıaǵa bet burýdaǵy aýyr joly...

— Bizdiń jolymyz orys ıntellıgensıasynyń jolynan da qıyn boldy ǵoı.

Búrkit alystaǵy, taý bastaryna qarady.

— Qańdaı ádemi taýlar... Ásirese tańerteńgi kezde... Kógildir basyn kún shalyp, qalaǵa taıaı túskendeı bolady. Qaraǵym keledi de turady.

Ol kenet terezeden kilt burylyp stoldyń janyna keldi, Olgadan kitapty aldy.

— Orys ıntellıgensıasyna bizden anaǵurlym jeńil boldy ǵoı, Olga, sen buny túsinesiń be? Olarǵa tek eki taptyń qaısysyna qosylý qıyndyǵy ǵana bóget bolsa, bizdiń aldymyzda budan basqa da tótenshe qıyndyqtar kóp boldy ǵoı. Eń aldymen bizge kimge erýge tıistimiz degen suraqty sheshý kerek boldy. Bir jaǵymyzda ádet-ǵurpy, dini, mádenıeti, tili bizge jaqyn Shyǵys tursa, ekinshi jaǵymyzda keshe ǵana otarshylyq saıasatyn júrgizgen Rossıa turdy. Kimge erý kerek edi? Halyq tańdaýyn ózi tapty. Shyn júregimen tapty. Al biz bolsaq... adastyq. «Oqyǵan azamat» dep júrgenderdiń kóbi adasty. Artynan durys jol taba almaı, taǵy qınaldyq...

— Búrkit, sen qazaq ıntellıgensıasynyń osy tótenshe aýyr joly týraly kitap jazýyń kerek.

— Shirkin-aı, jaza alsam sol bir kitapty!.. Óziń de bilesiń ǵoı, bul — meniń kópten bergi armanym... Endi mine...

— «Endi mine...» dep neni aıtasyń?

— Seniń tańdaǵanyń da bir durys adam bolmady ǵoı, Olá... Qaıda barsa aldynan «qorqyttyń kórin» kóretin bir sary ýaıymshyl janǵa nege shyqtyń?.. Aqyn bitkenniń bári osyndaı ma, álde tek men ǵana osyndaımyn ba?.. Joq tek men osyndaı sekildimin... Qóńilime tıtteı kúdik tússe, búkil boıymdaǵy darynym sýalyp qalǵandaı sezinem. Óziń bilesiń ǵoı, men az shatysqam joq. Keshe bólshevıkterdiń sózine múldem senbedim. Al búgin sol qatemdi túsinip, qalǵan ómirimdi halqymmen birge ótkizeıin dep shyn júregimmen jańa jolǵa shyǵyp edim, kórip tursyń ǵoı, kóńilime taǵy da qara tún ornaı bastady. Taǵy da esh nársege túsinbeı shatysýǵa aınaldym.

Búrkit toqtap qaldy, janyna jaqyn kelgen Olga Pavlovna:

— Sondyqtan da, Búrkit, saǵan jazý kerek,— dedi,— júrektegi zil kózdegi jaspen teń, tógip-tógip almasań, kóńiliń jeńildenbeıdi...

— Sonda neni jazýym kerek? Qaı jaqqa qarasan da, ǵajaıyp tabysqa kózin túsedi. Anaý Qaraǵandy, Embi, Jezqazǵan... Adam aıtyp jetkize almas tabys! Halyqtyń qaıratty eńbeginiń nátıjesi! Al sonymen qatar, kúnde «halyq jaýy» bolyp ustalǵan azamat... Bul bir jalpy ıntellıgensıa ataýlyǵa, ásirese jańa qyltanaqtap kóktep, kóterilip kele jatqan qazaq ıntellıgensıasyna tótenshe náýbet boldy... Nege bylaı? Túsinbeımin... Qarajan sekildilerdiń sazaıyn tartqany saýap. Al tipti keıde... Túnde on úshinshi páterde turatyn qart arheolog Pavel Dımıtrıevıchti áketti. Men terezeden kórip turdym. «Bul shaldyń qandaı jazyǵy bar?» dep suraýǵa batylym barmady... Neden qoryqtym? Bireý atyp tastaıdy dep seskendim be? Joq, Olá, men ajaldan qoryqpaımyn. Adal is úshin, keýdemdi oqqa tosýǵa barmyn. Al túnde...— Búrkit kenet úıdi kezip júre bastady,— aıaǵymdy attaýǵa qudiretim jetpedi. Nege? Mundaı rýhanı kúızeliske ushyraǵan qazir jalǵyz men emes... Búrkitti men jaqsy bilemin. Dál mundaı jaǵdaıda júrip, qandaı shyǵarma jaza alasyń? Jazǵan kúnde ol qandaı bolyp shyǵady?.. Shyn júrekten týmaǵan shyǵarma dúnıege shala-jansar kelgen bala tárizdi, uzaq ómir súre almaıdy. Ondaı týyndy kimge kerek?

Búrkit taǵy da úndemeı qaldy. Olga da til qatpady. Bular osylaı ún-túnsiz uzaq turdy.

— Shaı qoıaıynshy,— dedi álden ýaqytta baryp Olga Pavlovna.

Ol aýyz úıge shyǵyp ketip, azdan keıin qaıta oraldy.

— Búgingi gazetter...

Búrkit sylbyr qımyldap, gazetterdi qaraı bastady. As úıde prımýs jaǵyp júrgen Olga Pavlovna kenet Búrkittiń stoldy qolymen tars etkizip uryp qalyp, «Aıýan!» degen qatty daýysyn estidi. Áıeli júgirip úıge qaıta kirdi.

Búrkittiń qolynda gazet, júzi ashýdan qara kúreńdenip ketken, ne isterin bilmegen adamdaı, kitap shkafyna súıenip tur. Kózinde úlken qaıǵy...

— Kórdiń be myna maqalany?—dedi ol áıeli kirgennen keıin gazetti kórsetip.— Netken qan shelek jan edi myna Jolybekov!..

— Jolybekovyń kim? Áneýgúngi jınalysta saǵan qarsy shyqqan qara súr jigit pe? Ne jazypty?

— Iá, sol. Kóringendi «halyq jaýy» dep ólkelik gazet betine kúnde bir maqala jazady. Mine «Qarajan Aıbasovtyń aýyz jalasy» dep, meni de jazyp qoıypty. Qarajan ustalǵanda, bul nege qaldy deıdi...

— Sonda seniń ornyńa egin ekpek pe?

— Qazirgi jaǵdaı ósek-aıańǵa, pále-jalaǵa jol berip turǵan joq pa? Qastasqan óshin alar, kóre almaǵan qaqpan qurar aýyr kún týdy ǵoı. Bireýdiń kóz jasy arqyly eziniń osý jolyn kózdeıtinder de az emes. Jolybekov ta sonyń biri. Kór de tur, ol jaqynda óziniń dırektoryn qurtyp, sonyń ornyna otyrady...

Biraq bir kúni bolmasa bir kúni qara júzdiligi betine basylmaı ma? Sony da oılamaǵany ma onyń? Iá, solaı sekildi. Demek sende ne sharýasy bar? Sen dırektor emessiń ǵoı?.. Joq, Búrkit, mundaı páleden tez qutylý úshin sen qazir barýyń kerek.

— Qaıda? Kimge?

— Ólkelik partıa komıtetine, ne bolmasa ishki ister halyq komısarıatyndaǵy Sergeı Stepanovıchqa... Ol seni jaqsy biledi ǵoı.

— Mynandaı maqaladan keıin, ólkelik partıa komıteti ne men ne betimmen baram? Men sekildi keshegi ultshyl, partıada joq janmen kim sóılesedi? Joq, men onda barmaımyn. Barǵanmen, eshteńe shyqpaıdy.— Búrkit aqyryn ýhledi.— Sergeı Stepanovıchqa jolyǵýǵa bolar edi, biraq ol kópten beri aýrý kórinedi.

Sergeı Stepanovıch Gavrılov Aqshatyr qalasynda Hasenniń ótinishi boıynsha Búrkitti abaqtydan bosatqan kisi, qazir ol Qazaqstan ishki ister halyq komısarynyń orynbasary. Almatyǵa kóship kelgenine eki jyldan asqan. Búrkitti birneshe ret úıine shaqyryp, ózi de bir-eki ret onyń úıinde bolǵan. Aqynmen óte dostasyp ketken. Keshe Búrkit tergeýshige jaýap berip shyqqannan keıin, Gavrılovtyń qabyldaý bólmesine barǵan. Onyń aýyryp ishki ister halyq komısarıatynyń aýrýhanasynda jatqanyn estip, úıge renjip qaıtqan. Aýrýhanaǵa baryp, jurt kózinshe jolyǵýǵa, qaraly bolyp júrgendikten, batyly jetpegen. Bir kesirim tıer dep te seskengen.

Búrkit keshe ózin tergeýshi shaqyrǵanyn Olga Pavlovnaǵa aıtpaǵan edi. Báribir qolynan ne keledi, áli meni ustar-ustamasy belgisiz ǵoı, kúni buryn nesine shoshytam dep oılaǵan. Sondyqtan da Olga Pavlovna eriniń nege munsha túńile qalǵanyn tolyq túsinip turǵan joq. Ol myna jala maqaladan qutylatyn jol bar dep oılaıdy. «Ádilet» degen sózge ımanyńdaı senedi.

Al Búrkit bolsa, bul maqalanyń jaı maqala emes ekenin birden uqty. Moınyna qyl arqannyń túskeli turǵanyn endi ábden túsindi. Sóıtse de, Olga Pavlovnany kúni buryn qamyqtyrmaıyn degen nıetpen:

— Kóringen bylshylǵa kóńil bólip qaıtemiz, Olechka?— dedi kúlimsireı qarap.— Aqqa qara jaqqanmen, dym da shyqpaıdy... Odan da shaıyńdy daıyndashy, baspahanaǵa barýym kerek edi.

— Qazir...

Osy kezde aýyz úıge uıqysynan oıanǵan Zýrá shyqty.

Kún saıyn Hanshaıymǵa uqsaı túsken. Minezi de sheshesiniń jas kezindegisindeı erke sholjań. Ol bólmesinen shyǵa júgirip kep Olga men Búrkitti qushaqtap kezek-kezek súıdi.

— Papa,— dedi eki kózi kenet jaınaı túsip,— keshe men klasta óleń aıttym, muǵalim apaı maǵan bes qoıdy.

— Qandaı óleń aıttyń, qalqam?

— Seniń óleńińdi. «Besik jyry» degen ana kitaptyń ishinde bar. Ánin ózim shyǵardym.

— Qoıshy?!.

— Nanbasań tyńdashy... Apam da áli estigen joq. Ekeýiń de tyńdańdar... Qazir men aıtyp beremin.

Zýrá áke-sheshesin qoldarynan jetektep, óziniń bólmesine alyp bardy, úlken qara kúısandyqtyń pernelerin eki qolymen birdeı basyp, kishkentaı kúmis qońyraýdaı syńǵyrlaǵan daýysymen óleńdi shyrqap qoıa berdi:

Uıyqtashy, qalqam, uıyqtaı ǵoı,
Emdiń ǵoı apań emshegin.
Uıyqtashy endi uıyqtaı ǵoı,
Ýildemeı, tentegim...
Balbyrap jyly jatsyn dep,
Jabaıyn qymtap kórpeńdi.
Uıqyǵa tátti batsyn dep,
Terbeteıin erkemdi!..

Búrkit taǵy qýandy. Sol mınýtta ol Zýráni óleń-kúıge kóbirek áýestendirip, ózine jeke muǵalim ápermek bop sheshti.

Shaılaryn iship bolyp, Búrkit qyzyn mektepke aparyp saldy da, baspaǵa baryp óziniń aqyrǵy shyqqaly jatqan kitaptarynyń jańa ǵana basylyn bitken betterin alyp, úıine qaıtty. Kóńili sál kóterile tústi. Kitabyn toqtatpaǵandaryna qaraǵanda, Búrkitke eshkim tımeıtin tárizdi... Osy saǵattan bastap sary aýrýdaı sozylǵan kúnder óte bastady. «Kerek bolsańyz, taǵy da shaqyrarmyn» degen áneýgi tergeýshiden esh derek bolmady. Ne ol «endi siz bossyz» degen habar bermedi. Jalǵanda keleshegińe kóziń jetpeı, kúpti bolýdan jaman ne bar, Búrkit ábden júdep ketti. Úıiniń janyna mashına kelip toqtaı qalsa da, «meni áketýge kelgen eken» dep, tún uıqysynan shoshyp oıanatyndy shyǵardy. Aýdaryp jatqan jumysy da ónbedi. Qaıǵyly qaterli sezimge býlyqqan, «qashan áketedi» dep sekem alǵan kóńilden ne shyqsyn, alǵa basqan aıaǵy keıin ketip, Búrkit kúr ishteı tunshyǵyp júre berdi...

Kúıeýiniń mundaı jaǵdaıyn kergen Olga Pavlovna da ne isteýge bilmeı ábden daǵdardy. Onyń da kóńiline «Búrkitke shyn tımes pe eken?» degen bir qaýipti kúmán paıda boldy. Qoldan keler dármen joq, bu da artyn kútip, jan kúıigin sabyrlyqqa jeńgizýge tyrysty.

Áneýgúni Márýkeı sylanyp-taranyp tergeýshige tekke kelmegen eken, tap tartysyna «qyraǵy» jas jigit mahabbatqa kelgende sýdaı soqyr bolyp shyqty, kóp keshikpeı Márýkeıdeı sulý áıelge úılengenin ezi de bilmeı qaldy. Búrkittiń isin «tekserip» bolyp, ony ustaýǵa arnalǵam bar materıalyn halyq komısaryna bergen kúnniń erteńine, «halyq jaýynyń» áıeline úılengeni úshin jumystan bosatyldy.

Halyq komısary Búrkittiń isin óziniń orynbasary Gavrılovna jiberdi. Sońynan qadaǵalap otyrǵan tergeýshisi joq is Sergeı Stepanovıch aýrýhanadan shyqqansha jatyp qaldy. Bul kezde Qarajan da óziniń jazasyn alyp, sonaý qıyr kúnshyǵysqa aıdalyp ketti. Búrkitke endi eshkim túıile qoımady. Mine osy kezde Gavrılov ta aýrýhanadan shyqty. Búrkit úıine baryp jolyǵyp, onymen uzaq sóılesti.

...İshki ister Halyq Komısary orynbasarynyń aýyzǵy qabyldaý bólmesi. Shaǵyn ǵana stolda jasy qyryqtar shamasyndaǵy áıel mashınka basyp otyr. Qabyldaý bólmesi men kabınetti jylytatyn orasan úlken pesh qabyrǵaǵa qabysyp, tóbege tireledi.

Qabyldaý bólmesine Halyq Komısarıatynyń orynbasary Gavrılov kep kirdi. Aýrýynan bóten, sirá, isi de qıyn bolý kerek, júzi solǵyn, ábden júdep ketken.

— Sálemetpisiz, Polına Gavrılovna!

— Oı, esensiz be, Sergeı Stepanovıch... Kirgenińizdi de abaılamaı qalyppyn... Saýyǵyp shyǵýyńyzben quttyqtaımyn.

— Rahmet.

— Áli de emdelip jata turmadyńyz ba?

— Tort aı boıy dóńbekshidim. Jeter. Sar jurt bolǵan eski jara, Budan artyq. jata berýge bolmaıdy. Jumys bastan asyp jatyr... Polına Gavrılovna, maǵan kelgen hat-habar bar ma?

— Az da bolsa bar. Siz joq, bolǵan soń, kelgen habar-oshardyń bárin dereý bólim-bólimge taratyp berem. Sizdiń emhanadan shyǵatynyńyzdy estisimen keıbir jekelegen isterdi bólek saqtap júr edim.

— Raqmet... Maǵan ákele qoıyńyzshy solardy.

Sergeı Stepanovıch kabınetine ótken kezde, sekretar áıel seıfti ashyp, qaǵazdardy ala bastady.

Sergeı Stepanovıch stol janyna baryp otyra bergen kezde sekretar áıel kep kirdi, qolynda shaǵyn ǵana bir top is qaǵazy. Solardyń ústińgi jaǵynda bir kitapsha bar. Sergeı Stepanovıch tańǵajaıyp «dokýmentke» túnere qarady.

— Maǵan saqtap qoıǵan bul ózi qandaı kitap?

— Óleńder.

— Óleńder deısiz be? Bizge qashannan beri jyr jiberetin bolǵan?

— Sizge dep halyq komısarynyń ózinen kep tústi. Aqyn Búrkit Kúntýarovtyń isi. İshinde aıyptaý qorytyndysy da bar.

Sergeı Stepanovıch isti qolyna aldy. İshinde Búrkittiń burynǵy kezde ultshyldyqpen jazǵan óleńderimen birge Hasen tiri kezde shyqqan alǵashqy kitaby da bar. Tergeýshi aıyptaý qorytyndysyn myqtap jazypty. Kóbine Qarajannyń sózine súıenipti. Halyq Komısary orynbasarynyń óńi surlana qaldy.

— Prokýror buǵan ne depti?—dedi ol az-kem únsiz turǵannan keıin.

Sekretar áıel bir top qaǵazdyń joǵarǵy jaǵyndaǵysyn alyp, dokýmentke kóz júgirtti.

— Tutqynǵa alynyp, jaýapqa tartylýyna qarsylyǵym joq depti.

— Solaı deńiz? Qarap kóreıinshi!

Sergeı Stepanovıch aldyndaǵy isti taǵy da bir sholyp ótti.

— Búrkit tamasha jigit. Men ol jóninde qatelespegen ekem. Al Qarajannyń myna kórsetýi... jala. Eger bul is menen bóten kisiniń qolyna tússe...

Ol isti taǵyda qolyna aldy da, tergeýshiniń qorytyndysynyń ústine «Durys tekserilmegen. Búrkit durys adam. İs qysqartylsyn» dep jazdy da, qol qoıdy.

— Munyńyz ne, Sergeı Stepanovıch?

— Polına Gavrılovna, siz ekeýmiz qyzmettes bolǵanymyzǵa qansha ýaqyt ótti.

— Toǵyz jyldaı...

— Sondyqtan da men sizge senýge daǵdylanǵam. Menimshe, siz 1924 jyldan partıa múshesi bolsańyz kerek?

— Iá, on úsh jyldan asty. Lenın uranymen úndes kelem.

— Al meniń partıa qataryna ótkenime shırek ǵasyr. Revolúsıaǵa anyq, dushpan, qaskóı jaýlarǵa qarsy kúrestiń mán-jaıyn kópten biletin de sıaqty edim, sol kúresti júrgizip kele jatqan chekıserdiń birimin dep bilemin. Sóıte tura qazirgi qımylymyzda men túsinbeıtin jaılar bar-aý dep oılaımyn. Basynda ońynan turǵan jel bara-bara dúleı daýylǵa aınalyp, azaly nasyrǵa shapqandaı kórinedi. Osy surapyl astan-kesten ishinde bireýler laýazymǵa kól sozdy, bireýler bir-birinen ósh alýdyń jolyna tústi, al endi bireýler shúbálaný aýrýyna shaldyqty. Sonyń aqyry burqyraǵan aryz, taý-tóbe jala-pále jazýǵa ákep soqqan túri bar. Baıqaısyz ba?

Polına Gavrılovna tyńdapty da qapty.

— Solaı bolǵanda tym bolmasa mundaǵy bizder, ómiri partıa jolyn aıaqqa taptamaıtyn chekıser, bir jaǵynan, burynǵysha jaýǵa meırimsiz, ymyrasyz bolaıyq, ekinshi jaǵynan, anyq adal jandarǵa jabylǵan jalany tanı bileıik; revolúsıa ardageri Felıks Edmýndovıchtiń ósıeti solaı edi ǵoı. Káne, taǵy qandaı is bar? Berińiz!..

Sergeı Stepanovıch ornyna otyrdy da, kezekti isti qaraı bastady. Mine, ol qaǵazdan kóz qıyǵyn aýdaryp, áli de túregep turǵan sekretar áıelge qarady.

— Siz nege túregep tursyz, otyryńyz...

Ol Polına Gavrılovnaǵa jumsaq oryndyqty nusqap, ózi taǵy da aldyndaǵy qaǵazǵa ijdıhattana úńildi.

Erteńine Sergeı Stepanovıch Búrkitti shaqyryp alyp, búginnen bastap onyń bos ekenin, istiń qysqartylǵanyn aıtty. Qýanǵanynan Búrkit úıden qalaı shyqqanyn da bilmeı qaldy. Biraq onyń bul qýanyshy uzaqqa barmady. Kenet júregi ýdaı ashyp, kózine jas keldi. Óziniń isi qysqartylǵannan on kún ótkennen keıin, ol Sergeı Stepanovıchtyń ustalǵanyn estidi. «Halyq jaýy» degen sóz keıbireýge kúr taǵylǵan jala; ekenine Búrkittiń kózi endi anyq jetti. Biraq qoldan keler amal joq, kúr kúıingen; ústine kúıine tústi. Eger Búrkit Gavrılov ne úshin ustalǵanyn bilse, qazirgi kúıinýi tipti oıynshyq bolyp qalar edi. Tek áıteýir bilgen joq.

Al Sergeı Stepanovıchtyń ustalýyna sebep bolǵannyń biri Búrkittiń isi edi. Meni kórsetken Búrkit dep qate túsingen Qarajan sonaý kúnshyǵysqa aıdalyp bara jatyp, aqynnyń aman qalǵanyn estigen. Óshtesken jaý aıanyp qalmady. Búrkit ústinen aryz ústine aryz jazdy. Bir qaǵazynda Gavrılovtyń ony Aqshatyr qalasynda bir ret tutqynnan bosatqanyn aıta kelip, óziniń tergeýshige bergen jaýabyna qosa, Sergeı Stepanovıchtyń Búrkittiń isin qysqartqan kúni Almatyǵa kelip túsken. Búrkit pen Gavrılovtyń bir tilektegi adam ekeni endi eshkimdi. de kúmandandyrmaǵan. Oǵan Gavrılovtyń basqa da «halyq jaýlaryna jeńil qaraǵan» isteri qosylyp, ol on jylǵa sottaldy. Al Búrkit Kúntýarov jóninde jańadan tergeýshi taǵaıyndalyp, isi qaıta qaralýǵa uıǵaryldy.

Biraq osy kezde Ortalyq partıa komıtetiniń fevral mart Plenýmynyń qaýlysy shyǵyp úlgirip, Búrkittiń isi endi birjolata qysqartyldy.

Bunyń birin de aqyn bilgen joq. Qaraly kóńilin qaıtsem ashamyn dep, Búrkit qaıtadan qalamyn qolǵa aldy.

V

Búrkittiń basynan ótken sońǵy úsh jyl on jylǵa tatyrlyq boldy. Ol osy bir qyzyq ta, qıyn da kezeńde halqynyń jańa ómirine óziniń úlesin qosamyn dep neler túndi uıqysyz ótkizdi, aılap úıinen shyqpaı kitap jazdy. Búrkittiń baǵyna bul mezgilde Olga balalar baqshasyna tárbıeleýshi bolyp qyzmetke kirip, endi ol az ýaqytqa qannen-qapersiz ádebıetpen shuǵyldanýyna múmkindik aldy.

Aqynnyń bul kezde jazǵan dastan, pesa, povesterinde jańa bir kúı, jańa bir arman bardy. Onyń halqymmen birge bolsam degen tilegi endi jurtshylyqqa aıqyn estile bastady.

Demek, adasyp kelip úıirin tapqan daryn ıesiniń bul kezeńi áli de bolsa izdený kezeńi edi.

Sóıtip júrgende Uly Otan soǵysy bastaldy. Tasyǵan sýdaı qarqyndap, jutýǵa kele jatqan ajdahadaı, aranyn asha umtylǵan sonaý jaý nıeti aqynnyń da janyn túrshiktirdi. Ol birden endi jeke adamnyń taǵdyry emes, búkil Otan taǵdyry, halyqtar taǵdyry syn saǵatta turǵanyn túsindi. Daryn darıasy qaıta tolqydy. Búrkit qolyna naıza ornyna qalam aldy, jaýǵa oqtap ótkir sóz atty. Jalyndy aqynnyń bul kezde jazǵan dastany da, ótkir úndi maqalalary da halqyn erlikke, jaýǵa qarsy shabýylǵa shaqyrdy.

Soǵys bastalysymen, Búrkit qaharman jerlesteri jaıynda kitap jazbaq bop, Lenıngradqa keldi. Árbir adam qymbat sonaý bir qyryq birinshi jyldyń kúzinde oǵan kerek jumys tez tabyldy. Soltústik maıdannyń saıası Basqarmasy Búrkitti óziniń qaramaǵyndaǵy soǵys gazetiniń tilshisi etip bekitti.

Búrkit osy qyzmette Shaýlaıdan bastap Lenıngradqa deıin shegindi. Biraq qolyndaǵy qalamyn myltyqtap berik ustady. Kóp ultty sovet áskeriniń erligin óz kózimen kórdi. Ózi de sýarylǵan kók quryshtaı, jaýǵa degen kekke shynyǵyp, ábden myzǵymas tas júrek er bolyp aldy.

Sóıtip júrgende Stalıngrad túbindegi aıqasta nemis fashıs basqynshylarynyń jeńilgen qystyń kóktemi shyqty. Qazir Búrkit jeńil mashınamen, gazet tapsyrmasy boıynsha, Lenıngrad túbindegi bir bekinis derevnáǵa kele jatty. Keshki mezgil. Jaqynda ǵana osy arada soǵys bolyp etken. Qıraǵan tanki, zeńbirekter. Byt-shyt bolǵan samolet synyqtary. Snarád, bomby túsip kúli kókke ushqan, myjyraıa qulaǵan úıler, keıbireýleriniń oryndarynda tek qıraǵan peshteri ǵana qalǵan. Jer men kók álem-tapyryq, astan-kesteń. Tamyrymen qoparylyp qulaǵan qaraǵaı, emen, bir tal shóbi qalmaı kúıip ketken toǵaıly alańdar, álem bitken qara quıqalana órtengen naǵyz bir dúnıeni dozaq otyna ustap úıtip alǵandaı... Biraq, osynshama jan túrshiger túrsiz álemde kóz toqtatarlyq oıdym-oıdym jasyl shópter de kórinedi. Kóktemniń aty kóktem emes pe, keshe ǵana soǵys jalyny sharpyp ótken keıbir alańda jasyl kógal dý ete qalǵan.

Búrkittiń esine osydan on bes jyldaı buryn etken bir sýret túsip ketti. Onda da osyndaı órtengen dala bolatyn. Onda da dál qazirgideı kóńili álem-tapyryq edi. Sol joly edi ǵoı óziniń alǵashqy ret taıaq jegeni. Sol joly edi ǵoı Erkebulan men Nurjamaldan aıyrylyn, ómirde jazylmastaı jaraly bolyp qalaǵa qaıtqany. Biraq umytylmaıtyn qaıǵy joq dep halyq beker aıtpaıdy eken, ol qaıǵy da umytylǵan joq pa, myna qaıǵy da umytylar, Erkebulan men Nurjamal órtengen túbekteı, kelesi jyly bul arany da jasyl shalǵyn, qyzyldy-jasyldy báısheshek gúl jabar. Júrektegi jara jazylyp, kezde qýanysh sáýlesi de oınar, jamandyq kórgen tús sekildi, umytylar, kún óter, aı óter, jyl óter, kórgen qıanat, zorlyq, qıyndyq — bári de esten shyǵar. Adam balasy keshirimpaz keledi ǵoı, bárin de keshirer, bárin de umytýǵa tyrysar. Osyndaı oıda kele jatqan Búrkit bir shaǵyn toǵaıdy janaı ete bergende, mashına aıdap kele jatqan jas áskerge kenet:

— Toqta!—dep ámir etti.

Mashına toqtaǵansha bolǵan joq. Búrkit sekirip jerge túsip, júgirip toǵaı shetine bardy.Mashına aıdaýshy avtomatyn qolyna alyp janyna kelgende, kózinde jasy móltildep, jýandaý bitken qaıyń basyna qarap turǵan maıor tilshini kerdi. Ásker jigit te joǵary qarady da, túsi buzylyp, sál keıin shegindi.

— Aıýandar!—dedi mashına aıdaýshy aqyryn kúbirleı sóılep.

Qaıyń butaǵyna asýly orystyń segiz-toǵyz jasar balasy tur. Ústindegi kıimi alba-julba, jalań aıaq, kópten beri alynbaǵan uzyn sarǵylt shashy uıysa jaǵasyna túsken. Kógildir kózi sharasynan shyǵa, naǵyz bir kók shyny tárizdi tapjylmaı qatyp qalǵan. Balanyń asýly turǵan beınesinde «Ne jazyǵym bar edi?» degendeı bir aıanysh qalyp seziledi. Moınyna baılaǵan úıeńki taqtaıda «partızan» degen jazý bar.

Jańa buzyla bastaǵan balanyń denesin Búrkit pen jas ásker aǵashtan sheship alyp, sol qaıyńnyń túbine qabir qazyp, shamalary kelgenshe qurmettep qoıdy. Ekeýinde de ún joq. Mashınalaryna mindi. Oıdym-oıdym toǵaıly jolsyz jazyq ken dalada júrip keledi. Keı jerlerde tipti qar da ketpegen, qyrqanyń soltústik jaqtaryn tegis alyp, appaq bop tutasyp jatyr. Búrkit qalyń oıda. «Joq, joq,— deıdi ol kenet ózinen-ózi qyzyna sóılep,— buny umytýǵa bolmaıdy! Bul — Erkebulan men Nurjamaldy óltirgen ózimshil Jabaǵy baıdyń dóreki qandy namysy emes, bul búkil adam balasyn quldyqqa aınaldyrǵysy kelgen qan isher toptyń jan aıamas shabýyly. Sondyqtan da olar balany da, kempir-shaldy da músirkemeıdi, kimde-kim kóngisi kelmese, jańaǵy nárestedeı aǵashqa asady, otqa órteıdi.

Bulardyń búgingisin umytý — ózińniń erteńińdi umytý».

Búrkit kóńili alaı-túleı. Onyń kóz aldynda álgi asylǵan bala áli tur. Naǵyz óz balasyndaı, kókireginen, oı-sanasynan bir shyqpaıdy. Sol balanyń jazyqsyz tógilgen qany úshin Búrkit óz qanyn aıamaýǵa bar, óshtesken jaýymen jekpe-jekke shyǵýǵa daıyn.

Búrkit bir sátte osy ádiletti jolǵa qalaı túskenin oılaı qaldy. «Iá, ıá,— dedi ol taǵy da kúbirleı sóılep.— Der kezinde buryldym. Kóp raqmet saǵan, Hasen, Gavrılov, halqym... Eger sender bolmasańdar, ne bolar edi meniń kúnim?.. Búgin qaı jaqta júrer edim? Gıtler qur ǵana óziniń qarý-jaraǵyna sendi me? Ol qarsy jaǵynyń arasynda ala aýyzdyq, senimsizdik týǵyzyp, onyń kúshin osaldatam dep oılaǵan joq pa? Sóıtip jeńiske jetýdi maqsat etti emes pe?

Árıne, senimsizdik ıdeıa jaǵynan berik emes adamdardan shyǵady. Osy ýaqytqa deıin durys jolǵa túse almasam ne bolar edim? Ákpar men Qarajannyń jolyn qushar edim... Iá, onda men dál búgingideı ózimdi-ózim taba almas edim...»

Mashına soltústikke qaraı júrgen saıyn, kún sýyta bastady, qar da qalyńdaı tústi. Sirá, aldyńǵy shep jaqyndap qalǵan bolý kerek, aýyq-aýyq atylǵan zeńbirek daýysy jıirek estile bastady. Maıdanǵa bara jatqan saptar da jıi kezdese tústi. Tún ortasy bola Búrkitter ózderi bet alǵan bekinis pýnktine kelip ketti. Bul jerde bir top er júrek qazaq jigitteri bar dep estigen. Gazet solar jaıynda maqala jazýǵa jibergen. Búrkit túnde batalón shtabynda qonyp qaldy da, tańerteń qasyna aqsary kapıtan jigitti ertip, dalaǵa shyqty.

Aspan ashyq. Shaǵyrmaq tań. Jalt-jult etken kúmisteı qar ústinde kólbeń-kólbeń etken kóleńkeler. Tóńirektiń bárin áli kete qoımaǵan qar basyp jatsa da, aýada kóńildi kóktem jeli esip tur... Artılerıa atqylaǵannan keıin qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq ornaǵan.

Taqaý aradan shańq etken temir shynyly estilip, qardy shyqyrlata basqan júris tyna qaldy...

Mine, bul qorǵanys shebiniń aldynǵy okoby. Eki pýlemet úıasy atqyshtar ornyna muqıat ornatylǵan. Olarǵa jýyq jerde, okop qabyrǵasynan sóreler qazylyp jasalǵan. Onda soldattardyń ony-munylary jatyr.

Kapıtan Búrkitti qazylǵan jer arqyly okoptan keıin qaraı erte shyǵyp, órtengen bórenemen jabylǵan jertólege apardy, odan qazaqtyń bir halyq ániniń áýezi estildi.

— Temekilerińdi tarta berińder,— dedi kapıtan ózi kelgende qalshıyp tura qalǵan okoptaǵy soldattarǵa:

— Saý-sálemetsizder me, inishekterim... jaǵdaılaryńyz qalaı?— dedi Búrkit soldattarǵa qarap.

— Raqmet. Jaǵdaı jaman emes. Stalıngradtaǵy jeńis shabýylynan keıin kóńildi bop turmyz.

Búrkit jan-jaǵyna qarap kúldi.

— Jaqsylap ornalasqan ekensizder. Tastap ketýge qınalmaısyzdar ma?

— Keıin shegingende, árıne, qınalamyz, al biz endi alǵa, alǵa tartpaqpyz, alǵa!

Búrkittiń kim ekenin bilgen jastar ıin tirese aqyndy qorshap aldy. Anany-mynany surap, bosatar emes. Búrkit te suńǵaq boıly, kelbetti qazaq soldattaryna suqtana qarap:

— Ózderiń qaı jerdikisińder?— dedi.

— Ertis boıynan,— qara tory soldat jaýap berdi.— Estýińiz bar ma, Tákejan degen qartymyz bar, bárimiz sonyń aýylynanbyz...

Búrkit qýanyp qaldy. «Rızamyn, qartym, túlekterińdi durystap-aq daıyndaǵan ekensiń?»

Búrkit ilgerige boı soza qarady. Onyń kóz aldynda or jerde oıdym-oıdym toǵaı qarańdap, kók jıekpen astasqan ormandy bel, belesti alqap jatty. Okoptan bir shaqyrymdaı qashyqtyqta tastan soǵylǵan úıdiń tamtyǵy kórinip, áride, orman tusynda shaǵyn derevnányń tóbeleri des berdi.

Ysqyra yzyńdaǵan oq sybysy estildi. Búrkit eńkeıe qaldy...

— Abaılańyz, joldas jazýshy,— dedi egde tartqan orys soldaty.— Bul arada, olardyń Turymtaıy joq, sóıtse de, saqtyqta qorlyq bolmas.

— Qaıdaǵy Turymtaı?— dedi Búrkit.

— Bizdiń bir bala jigit... Balaqan, jazýshy joldasqa ózińniń vıntovkańdy kórsetshi.

— Sóıt, kórsete ǵoı, kórset, joldas Jumatov,— dep sózge kapıtan aralasty.

Zor deneli, ashyq-jarqyn júzdi jas qazaq alǵa shyqty. Ol dúmi jyryq-jyryq bolǵan snaıper vıntovkasyn Búrkitke usyndy.

— Bir kezde ańshy bolǵansyń-aý óziń, á?—dedi Búrkit vıntovkany aınaldyra qarap turyp.

— Ákem mergen adam,— dedi Turymtaı.— Myltyq atýdy maǵan da úıretken...

— Sen de nashar ańshy bolmaǵan sıaqtysyń?

— Joq... Men ań aýlaýdy jek kóretinmin. Qasqyr bolmasa, basqasyn atý obal ǵoı...

— Al munda she?

— «Mundasy» qalaı?

Búrkit vıntovkanyń dúmin kórsetti.

— Munda men óz elimdi qorǵap júrmin.

— Áz elimdi...— dep baıaý qaıtalady Búrkit.

Bári tyna qaldy. Tek jertóleden baıaý qalyqtaǵan qazaq áni estiledi.

— Turymtaı, sen qaı jerliksiń?— dedi Búrkit.

— Túlkibastikimin.

Qazir Ońtústik Qazaqstanda kún jyly. Barlyq jerde gúlder sheshek atýda ǵoı...

Tóńirekke kóz jiberip, únsiz turysty olar. Tek án ǵana estiledi.

— Tamyljytyp aıtýyn-aı ándi,— dedi Búrkit.

— Úıin saǵynǵan ǵoı. Ózi soǵys bastalardan bir apta buryn ǵana úılenipti. Balasy ákesiz ósip jatsa kerek. Eki jasta... Byldyrlap sóılep, júgirip júr ǵoı, al ákesin áli kórgen joq... Múmkin, jertólege kirersiz, úıden kelgen kúrt bar. Almatynyń temekisi de joq emes. Munda qoı soıyp bere almaımyz. Al soǵys bitken soń Túlkibasqa kelińiz. Onda, árıne, balbyrap pisken et qashan da bolsa daıyn...

— Raqmet, baram,— dep ezý tartty Búrkit.— Soǵys bitsin.

Dál osy kezde jertólege asyǵa eki jigit kirdi. Biri suńǵaq boıly, juqa óńdi, tegeýirindi. Ekinshisi eki urtyna sý toltyryp alǵandaı tompaq urtty, tórtbaq jas qazaq. Qoldarynda ustaǵan avtomattarynan bóten, moıyndaryna ilip alǵan dúrbileri.

— Joldas leıtenant, ruqsat etińiz,— dedi.

— Sóıle, Jaqyp.

Eki jigit aıtaıyn degenderin qımaǵandaı jat pishindi Búrkitke qarady.

— Aıta berińder,— dedi leıtenant.— Bul kisi bizdiń qonaǵymyz... Gazetten.

— Bizge jol bermeı turǵan altynshy belgidegi tóbeshikter jerge kómip tastaǵan tankiler sekildi. Ózińiz qarańyzshy,— dedi álgi soldat.

— Shyn ba?

Búrkit pen leıtenant syrtqa shyqty. Soldattar meńzegen jaqqa dúrbimen qaraı bastady. Búrkittiń qarsy aldynda kishkentaı qarly orman. Dúnıe júzi aq teńbil. Tóbede aq tańdaq seldir bulttar. Aǵash arasynan durystap qarasań, oıdym-oıdym qara kóleńke tóbeshikter kórinedi. Naǵyz bir qar aralas topyraq úıilgen zırattar tárizdi. Dál osy sátte búkil álem bitken de ıesiz qalǵan moladan aýsaıshy, ún-túnsiz.

— Qulaqqa urǵan tanadaı netken tynyshtyq edi,—- dedi tańdanǵan Búrkit.

— Bul daýyl aldyndaǵy tylsym ǵoı. Keshe kórseńiz, dal osy jerde aqyr zaman ornaǵan ba der edińiz. Az shyǵynymyz bolǵan joq,— leıtenant sharshaǵan adamdaı sylbyr sóılep tur.— Bes kúnnen beri sonaý bir nemis bekinisin ala almaı jan talasýdamyz,— dúrbini kózinen almaǵan qalpynda janyndaǵy soldattarǵa:—Ras kómilgen tankter,— dedi.

Dál osy mezgilde júgirip janyna bir soldat jetti.

— Joldas leıtenant, jańa ǵana shtabtan telefon soǵyldy, 12.00-de artılerıa daıyndyǵy, 12.20-da shabýyl,— dedi.

Leıtenant ún-túnsiz qolyndaǵy saǵatyna qarady da, Búrkitti ertip keıin júrdi.

...Jertóle ishi kenet burynǵydaı kóńildi bolmaı qalǵan. Tamyljyǵan án de estilmeıdi, ázil-ospaq, dýmandy kúlki de joq. İshi kenet kúńgirt tartqandaı.

Tek asyǵa kıinip jatqan jurt. Baǵzy bireýleri kıinip bolyp avtomattaryn tekserip, keıbiri belderine granattaryn taǵyp jatyr. Úı ishi sart-surt shapshań qımyl, baıaý shyqqan metal úni. Kenet áldekimniń «búgin frısterdi qorǵasynǵa myqtap toıdyrmasam bolmas» degen kúlkisi estildi. Áldekim oǵan «kesheden beri qarny ashyp qaldy deısiń be? Keshegi toıǵanynan áli de yqylyq atyp jatqan shyǵar» dep qaljyńdaı qoshemetteıdi.

Leıtenant jan-jaǵyna umsyna qarap tur. Kenet ol baǵanaǵy «Tákejan aýlynykimiz» degen tonynyń syrtynan aq halat kıgen qara tory jigitke qarap:

— Jansaı, daıynsyń ba?— dedi.

Jigit sol qolyndaǵy qyzyl shúberek shıyrshyqtala oralǵan qysqalaý quryq aǵashty kórsetti.

— Daıynmyn, leıtenant joldas.

— Onda jónel! Tek kúni buryn oq shyǵarmaýǵa tyrys.

— Qup, leıtenant joldas.

Jansaı jertóleden shyǵa berdi. Leıtenant Búrkittiń eshteńege túsinbegenin sezip:

— Jaý bekinisi bizdiń eki polktyń teń ortasynda tur. Qaı polktyń soldattary jaý bekinisin buryn alsa, basyna qyzyl týyn tigedi. Bul — soldattar arasynda erlik básekege arnalǵan ádet... Bizdiń rota bul joly birinshi bop jaý shebine jetýge ýáde bergen. Jansaı sol týdy áketti.

— Mundaı iste ylǵı Jansaı júredi,— dep kúńk ete qaldy baǵanaǵy Jaqyp degen Tákejan aýylynyń sary jigiti,— bizge de kezek tıer kún bar ma eken, sirá osy...

Leıtenant kúldi.

— Jansaı sekildi aılaker bolsań, saǵan áldeqashan-aq kezek tıer edi, ózińnen kór qur erlikke súıengen.

Búrkit myrs etip kúldi. «Erliktiń de kesiri tıedi eken-aý!» Dál osy sátte ol kepten beri maıdandaǵy qazaq soldattary jaıynda jazbaq bolyp oılap júrgen romanynyń atyn tapty. «Tákejan aýylynyń jigitteri!» Ol taǵy jymyń etti. «Qandaı tamasha at! Qart qyran ushyrǵan jas túlekter!.. Qar jamylǵan jalpaq dala... Jaýǵa shúıilgen jas qazaq».

Kenet onyń oıyn leıtenant bólip jiberdi.

— Boldyńdar ma?—dedi daýystap, sóıtti de áli de oıynan aıyryla almaı jaıbaraqat turǵan Búrkitke qarap::—Joldas jazýshy, aıqas bastalmaı turyp, sizge. keıin qaıtýǵa týra keledi.

— Sonda men qaıda barýym kerek?

— Art jaqtaǵy shtabqa.

Búrkit sasyńqyraı jaýap berdi.

— Joq, leıtenant joldas, siz ǵafý etińiz, men osy arada qalýym kerek. Tákejan aýylynyń jigitteriniń shabýylyn óz kózimmen kórýge tıistimin...

— Kimniń? Kimniń deısiz?

— Tákejan qarttyń,— leıtenanttyń Tákejannyń kim ekenin bilmeıtini esine túsip Búrkit ezý tartty.— Qazaqstanda Tákejan degen belgili qart bar... Sizdiń soldattaryńyzdyń kóbi sol qarttyń aýlynan. Men olar týraly kitap jazbaqpyn.

— Á.;. á!

— Sonda soǵysta tek Shyǵys Qazaqstan jigitteri ǵana bolǵany ma...— dep Turymtaı ókpelegendeı kúńk ete qaldy.

— Nege?—Búrkit alpamsadaı zor deneli Turymtaıdyń ıyǵynan qaqty.— Bárińdi de umytpaımyn.

Leıtenant Búrkitti jańa kórgendeı tandana qarady.

— Eń bolmasa alty ataryńyz da joq eken...

— Adam balasyna qol kóterip kórgen emespin.

— Adam balasy —óz aldyna. Fashıser adam balasy emes. Olar naǵyz jyrtqyshtar!..

Búrkit ne derin bilmeı sasyp qaldy. «Rasynda munym qalaı, búkil halyq qan isher jaýymen jan qıyp aıqasyp jatqanda, men qolyma qan juqtyrmaı ótpekpin? Tek qalam qaıratym el-jurtymnyń aldyndaǵy boryshymdy óteý úshin jetkilikti tóleýim be?» Kenet eki aldyna keshe osy maıdanǵa kele jatqanda kergen aǵashqa asýly turǵan sary shashty jas bala elestep ketti. Búrkittiń mańdaıynan ter burq ete qaldy. Boıyn qajyr bilmes joıqyn ashý bıleı jóneldi.

— Andaǵylardyń bir-ekeýin maǵan da berińder,— dedi ol qolyn sozyp, leıtenanttyń belindegi granattardy kórsetip.

Leıtenant ún-túnsiz belinen qos granatty bosatyp aldy da, Búrkitke usyndy.

— Tek jaýǵa ǵana laqtyryńyz,—dedi ázildeı, sóıtti de, qasynda turǵan tompaq úrt jigitke:— Sabyr, sen búgin shabýylǵa qatynaspaısyń, jazýshy joldastyń qasynda bolasyń.— Kenet ol Sabyrǵa túksıe qarady,— baıqa, bul kisini saý saqtaýǵa basyńmen jaýap beresiń,— dedi. Soldat birdeme aıtpaqshy bolyp kele jatyr edi, leıtenant qolyn kóterip renjı qarady.— Já, já, bilem. «Frısterden eshkimdi ala almaı qalam» demeksiń ǵoı. Seniń upaıyńdy ózgemiz jibermeımiz. Jazýshy joldastyń janynda bolasyń ǵoı, ýáde me?

— Ýáde, leıtenant joldas...

— Sabyrdyń frısterde erekshe óshi bar,— dedi leıtenant Búrkitke kúle qarap,— keshe kezegi kelip aldyńǵy shepke as ákele jatqanynda botqa baǵyna frısterdiń snarády tıip, búkil rota ash qaldy. Joldastarynyń aldynda aıypty,— soldattar kúlisip qaldy.— Sol aıybyn joldastarynyń aldynda erlik istep jumaq edi, amal joq, bul joly sizdi qorǵaýǵa qalyp tur.— Leıtenant Búrkitke qaıta qarady,— sizden ótinish, keıin qaıtqyńyz kelmese, osy jertóle mańaıynan alys ketpeńiz. Oq eshkimdi de tańdamaıdy.

— Qup bolady.

Leıtenant qolyndaǵy saǵatyna kóz tastady da, daýystap:

— Artılerıalyq daıyndyqqa. bes mınýt qaldy. Káne, jigitter, oryndaryńa baryńdar!

Soldattar topyrlasa shyǵa bastady.

Búrkit pen Sabyr jertóleniń dál esik aldyndaǵy okoptan oryn aldy. Aldaryń bári ap-aıqyn kórinedi. Kún joǵary kóterilgen. Azyraq jel turyp, betke áli de bolsa sap-salqyn kóktemniń dymqyl áýenin aqyryn sıpaı urady...

Kenet Sabyr:

— Aǵaı, sizdiń fotoaparatyńyz bar ma?—dedi.

— Joq ony qaıtesiń?

— Qap! Úıge tiri frısterdi tutqynǵa alyp jatqan sýretimdi jibereıin dep edim.

Búrkit úndegen joq, ishinen kúldi de qoıdy. «Búgin nemis soldattaryn tutqynǵa alatyndaryna Sabyrdyń kózi jetedi. Erlik isterin alystaǵy qurby-qurdasyna maqtan etpek. Ókinbe, Sabyr, fotoaparatpen sýretińdi túsire almasam da, qalamymnyń ushymen beıneńdi halqyńa jetkizermin».

Búrkittiń kózi oılamaǵan jerden dál qarsy aldynda, qyrqa etegindegi omby qardyń ústinde, zeńbirektiń aýzy sekildi bolyp, qaraıyp turǵan alaqandaı eki núktege tústi. Okoptan júz metrdeı jerde, aq qar ústinde ap-aıqyn bolyp kórinedi. Ar jaǵynda úsh júz metrden jerde jaý shebi...

— Anaý ne?—dedi Búrkit álgi qaraıǵan eki núkteni kórsetip.

Sabyr kúlip jiberdi.

— Jansaıdyń qos tabany ǵoı...

Búrkit te kúldi. Sabyr maıdandas joldasyn madaqtaı jóneldi.

— Ol sondaı qý... Jermen-jeksen bolyp, tek qarly jerdi ǵana qýalaı jaý shebine jyljı beredi. Aq halaty aq qar ústinen jaýǵa baıqatpaıdy. Sońyra «ýralap» jaýyngerler shabýylǵa shyqqanda, jaý shebiniń dál tumsyǵynan shyǵa keledi. Jelbiregen qyzyl týdy kórip bizdiń jaýyngerler oǵan jetkenshe asyǵady, boılaryna kúsh ústine kúsh qosylady. Al jaý shebi dál qasynan paıda bolǵan jalaýdy kórip, bizderdi kelip qalǵan eken dep sasyp qalady, keıde okoptaryn tastaı qashady.

Búrkit Sabyrdan birdemeni suramaq bolyp aýzyn asha bergende, eń aldymen kún kúrkiregendeı bir surapyl qatty dybystar paıda boldy da, jer men kókti gúrs-gúrs etip tutasa shyqqan jaqyn jerge qoıylǵan zeńbirekterdiń úni bóleı jóneldi. Olarǵa aýqyn-aýqyn atylǵan alystaǵy aýyr gaýbısalardyń kúmpili qosylady. Jan túrshigerlik álem-tapyryq surapyl. Ánkúr-máńkúr jer betin gúrzimen sabalap jatqandaı, qarly topyraq burq-burq etigi kókke kóterilip, jýan-jýan aǵashtar shybyqtaı aspanǵa atylyp jatyr. Búrkit osy surapyl ústine ornaǵan jaý shebinen kózin almaı tabylmaı qalǵan. Oǵan dúnıe bitken dem ala almaı tunshyǵyp bara jatqandaı. Jaý shebi dál osy kezde birjolata jer betinen joq bolyp ketkendeı. Jan-jaǵyna kóz tastap edi, okop bitkennen búkil soldattar bastaryn shyǵara qarap tur eken. Júzderinde qýanysh. «Ýra!» salyp aıqaılaǵan daýystar da estiledi. Keıbireýleri kaskalaryn bastarynan julyp alyp «Alaqaılap!» kókke laqtyryp jatyr. Jaýdy endi máńgi qurtqandaı, aıqara qushaqtasyp birin-biri quttyqtaǵandar da az emes.

— Mundaı ǵajaıyp buryn bolǵan emes.— Sabyrdyń eki kózi ottaı jaınap ketken.— Jaraısyń artıllerıster! Bálem, frıster sazaılaryńdy tarttyńdar ma!

Artılerıa daıyndyǵy bir mezette pyshaqpen keskendeı basyla qaldy. Dál sol mınýtta bizdiń okoptyń ár jerinen kókke kógildir raketalar atyldy. Raketalardyń ushqyndary kek júzinde sónbeı-aq komandırlardyń: «Alǵa!» degen daýystary estildi.

Tosynnan asaý ózen bógetti buza jónelgendeı, Búrkittiń oń jaǵynan, sol jaǵynan, osy ýaqytqa deıin tynyp jatqan sonaý kókjıekke deıin sozylǵan okop bitkennen qalyń qol jaý shebine qaraı lap qoıdy. «Ýralap!» aıqaılaǵan qaharman únnen aýa tynady. Oǵan tynbaı atylǵan avtomat, myltyq úni qosylǵan. Shabýylǵa shyqqan qaptaǵan qalyń soldattar qandaı qamal bolsa da almaı qoıar emes. Lek-legimen bir jatyp, bir turyp, biriniń sońynan biri kóterilgen daýyldy kúngi teńizdiń burqyraǵan tolqyny tárizdi, alǵa qaraı umtylyp barady. Buǵan shydar bóget bolmas.

Osynaý ǵajaıyp kóriniske máz bolǵan Búrkit ózin-ózi ustaı almaı:

— Qarashy, Sabyr, qandaı aıbyndy kúsh!— dedi daýystap,— Qazir-aq jaý shebiniń kúl-talqanyn shyǵarady!

Oǵan eshkim jaýap bermedi. Búrkit burylyp janyna qarap edi, qasynda Sabyr joq eken. Ol baǵana alǵashqy «Ýra!» shyqqanda-aq okoptan ata jónelgen.

Búrkit basyn qaıta kótergende, avtomatyn tarsyldata atyp oń jaqtarynan shabýylǵa shyqqan Tákejan aýylynyń soldattaryna qosylyp jaý shebine qaraı júgirip bara jatqan Sabyrdy kórdi.

— Jaraısyń, jigitim!—dedi rıza bolyp ketip.— Tapsyrmany oryndasań osylaı orynda!

Kóp qarqyny degen uly kúsh, kimdi bolsa da asaý ekpinimen birge ala ketedi. Óz «kúzetshisi» Sabyrdy endi aldyńǵy qatardaǵy shabýylshylarmen birge kergen Búrkit okopta jalǵyz qalýdy durys kórmedi, ne bolsa da, jurtpen birge bolǵysy keldi. Mundaı sheshimge qalaı kelgenin ózi de bilmeı qaldy. Oń qolyna býdyr qabyrǵaly dóńgelek granatty qysa ustap «Ýralaı!» aıqaı salyp jaý shebine júgirip bara jatqanyn bir-aq sezdi. Búrkittiń de oıy Tákejan aýylynyń jigitterimen syn saǵatta qatar bolý. Uly jeńiske tek qalamymen ǵana emes, jaýǵa laqtyrǵan ajal terimen de úles qosý.

Adamda qysylǵanda paıda bolatyn jasyryn kúsh bolýy múmkin. Ózgelerden keıin qalmaımyn dep jantalasa júgirgen Búrkit aldynda júz metrdeı jerde kele jatqan Sabyrǵa da jetip qaldy. Tek bir mezette áldekimniń:

— Jat!—dep zekire bergen buıryǵyn estidi. Buıryqqa túsindi me, túsinbedi me, jan-jaǵyndaǵy soldattardyń jer baýyrlap jata bastaǵanyn kórip, Búrkit te bir oıpattaǵy qalyń qarǵa kúmp etti. Sol sátte dál qasynan topyraqty kekke kótere zeńbirektiń oǵynyń, jarylǵanyn qulaǵy shaldy. Kezinde jaı oǵyndaı jarq etip bir jaryq paıda boldy da, sóne qaldy. Búrkit ústine qulap kele jatqan qalyń topyraqty kórgende, eń aldymen oıyna kelgeni—«shirkin-aı. Tákejan aýylynyń jigitteri jaıyndaǵy kitabymdy jaza almaı kettim-aý» degen ókinishi, armany boldy. Kekke kóterilgen qoıý topyraq ústine basa tústi. Osy oqtyń jarylýymen qatar, búkil álemge qaıtadan aqyr zaman týǵandaı jer men kók alaı-túleı boldy da ketti. Bul joly oq pen bomby nemister jaǵynan borady. Nemis bekinisterin sovet jaýyngerleri birneshe kúnnen beri bosqa ala almaı júrmegen eken, ár aǵashtyń túbinen, ár jerge jermen-jeksen bolyp bekitilgen tank-dzottan qorǵasynmen birge ajal jaýdy. Qıǵashtaı túsken pýlemet oqtary naǵyz bir jerdi sabaýmen sabap jatqandaı, topyraq aralas qardy burq-burq etkizedi. Sovet artılerıasynyń jıyrma mınýttyq surapyl atysy, bolat pen beton kıgen nemis bekinisin múldem qurtyp jibere almaǵany endi aıqyn boldy.

Búrkittiń azdan keıin esi kirip, kózin ashqanda, eń aldymen sezgeni tiri qalǵany boldy. Esh jerine oq tımegen eken, tek tarylǵan snarádtyń aýa tolqyny esin tandyra jerge qatty urǵanyn bildi. Ol sál qımyldaı, ústin basqan qalyń topyraqtan qozǵala-qozǵala bosatyp, basyn sál kóterip jan-jaǵyna parady. Jatqan orny snarád túsip shuńqyr bolyp qalǵan jerdiń erneýi eken. On jaǵy tómpeshik. Bul — snarádtyń qoparǵan topyraǵy. Oń jaqtan tynbaı atqan pýlemettiń oǵynan Búrkitti saý saqtap turǵan da osy tómpeshik sekildi. Ár jerde qarǵa jabysa jatqan soldattar. Keıbireýleri qaza tapqan. Jaralanǵan soldattardyń yńyrsyǵan úni emis-emis estiledi. Oq borap tur. Jan-jaǵyndaǵy alańnyń qar men topyraǵyn burq-burq etkizedi. Bas kóterter emes. Soǵan qaramaı, sovet jaýyngerleri de jerge jabysa túsip, jaý shebine qaraı avtomattarynan oq jaýdyrýda. Betpe-bet kelgen ajal. Qaı jaǵy jeńbek. Búrkit endi bir qaraǵanynda ózinen elý metr jerde, jaý shebiniń dál tumsyq aldyndaǵy jalpıa sozylǵan belestiń qarly yldıynda shoqıa otyrǵan aq halatty jaýyngerdi kórdi. Naǵyz bir atyla jónelýge yńǵaılanǵan or qoıan tárizdi. Janynda jatqan uzyn quryqtan onyń Jansaı ekenin Búrkit birden tanydy. Tipti jaý shebiniń dál túbinde tur. Endi bir yrǵysa, beles ústine shyǵa keletin. Biraq sol yrǵý ońaıǵa túser emes. Jansaıdyń basynan asa boraǵan jaý oǵy. Búrkit endi jan-jaǵyndaǵy urysty umytyp ketkendeı sonaý jalǵyz jaýyngerden kózin alar emes. Onyń ol jerge qalaı baryp qalǵanyn da túsinbeıdi. Osy bir er júrek jaýynger tiri qalady ma, oǵan da kózi jetpeıdi. Tek «budan ári ne bolar eken» dep, Jansaıdan kózin almaı qatty da qaldy. Oq áli borap tur. Bir mezette on jaqtaǵy pýlemetterdiń bireýi qaqalǵan adamdaı kúrkildeı túsip tunshyǵa qaldy. Sol sekýndte jarylǵan granattardyń daýsy estildi. Sirá pýlemet uıasyna sovet jaýyngerleri granat laqtyrǵan sekildi. Osy bir bolmashy tylsymdy kútkendeı, dál sol sekýndte Jansaı beleske qaraı ata jóneldi. Búrkit ar jaǵynda ne bolǵanyn taǵy túsinbeı qaldy. Tek, kózin ashyp-jumǵansha jaý shebiniń dál ortasynda beles ústinde jelbiregen qyzyl týdy kórdi. Sol-aq eken qaıtadan jer jara gýildegen, ýralaǵan daýystar estildi. Baǵanadan beri ázer jatqan sovet jaýyngerleri sonaý jelbiregen qyzyl jalaý magnıtimenen tarta jónelgendeı, naǵyz bir bóget buzǵan tasqyndaı jaý shebine qarsy lap qoıdy. Qaptap kele jatqan sovet soldattary men dál ózderiniń ústinde jelbiregen qyzyl týdy kórip, fashıser kenet sasyp qaldy. Keıbireýleri okoptaryn tastaı qashty. Dál sol sátte nemis shebin basa kókteı sovet jaýyngerleri de jetti.

Beldesken aıqas shapshań bitti. Jaý jeńilip, birneshe kúnnen beri bet qarattyrmaı turǵan nemis bekinisi alyndy. Keshke taman qaza tapqan soldattardy jerlep bolǵannan keıin, leıtenant óziniń jaýyngerlerin tegis jınap alyp, qatarǵa turǵyzyp, san ultty soldattarynyń aldynda Búrkitke baǵanaǵy nemis bekinisiniń basyna Jansaı tikken qyzyl týdy berdi.

Búrkit jelbiregen jalaýdy qolyna alyp, oǵan sıa qaryndashpen battıta asyǵys jazylǵan «Uly Otanyn qorǵaý úshin qan maıdanǵa er júrek ul-qyzyn jibergen qadirli qazaq halqyna Lenıngradty qorǵaǵan 131-shi gvardıalyq polkiniń jaýyngerlerinen eskertkish» degen jazýdy oqyp shyqty.

Neler qyrshyn jas qaza tapqan, taban tiresken aıqasta jaý shebiniń ústine tigilgen, qabyǵy alynbaǵan jaı qısyq quryqqa baılanǵan osynaý eski qyzyl shúberek Búrkitke dúnıe júzindegi en qymbatty zat bolyp kórindi. Ol kenet kózine kelgen jasty bıalaıymen súrtip:

— Raqmet dostar,— dedi tolqı sóılep.

Sol kúni túnde, tar, ystyq jertólede, syqsıǵan maı shamnyń qasynda otyryp, óziniń maıdanǵa kelgennen beri armany bolyp júrgen «Tákejan aýylynyń jigitteri» romanyn alǵashqy ret bastady.

* * *

Arada kóp jyl ótti. Qazaq oqyǵandarynyń birazynyń basynda bolǵan adasý, tolqý, jol taba almaı shatysý Búrkitti de az qınaǵan joq. Biraq halyq pen partıa bergen múmkinshilikti Búrkit aqtap shyqty.

Búrkittiń Almatydaǵy kabıneti. Tóńiregi tola kitap. Edennen úıdiń tóbesine deıin jetetin kitap shkaftary Solardyń ishinde Marks, Engels, Lenınniń tomdary da bar. Ashyq terezeniń aldynda, jazý stolynda, Hasen — Hanshaıymǵa aýmaı uqsaǵan Zýrá otyr.

Búrkittiń óńi egde tartqan. Mańdaıy qyrtystanyp, bet ajaryna ájim úımelegen. Shashy da sırep, aǵarǵan. Tek kózi ǵana burynǵysha jalyndap shoq shashady.

Stol ústinde aýmaǵy qalyń qoljazba jatyr.

— Bul kitapty jıyrma jyl boıy jazdym,— dedi Búrkit baıaý sóılep— Men bul eńbegimdi «Zamana perzentiniń tabysýy» dep atadym. Meniń aqyl-oı, asyl armanym da, aıaǵymdy shalys basqan qate-kemshiligim de, bolashaq senimim de — bári de osy qoljazbada. Endi kitabymnyń da, óz ómirimniń de úkimin oqýshylarymnan kútem.

— Men sizdiń bul eńbegińizdi de jurt qýana qarsy alatynyna senem...

— Solaı oılaısyń ba, qalqam? Olaı bolsa, men tek men ómir súrmegen jan ekenmin.

Bireý esik qaǵyp edi. Búrkit oǵan:

— Kirińiz,—dedi.

Úıge ústinde qyry synbaǵan sýdaı jańa qara kostúmy bar, taıaqqa súıengen appaq qýdaı kártań adam kirip keldi. Bul Gavrılov edi. Osydan úsh aı buryn sonaý Qıyr Shyǵystan qaıtqan. Búrkit Ońtústik Qazaqstanǵa saıahatqa barar aldynda, osydan eki aı buryn ekeýi kezdesken. Bastarynan ótkenderin aıtyp bir kún, bir tún sher tarqatyp áńgimelesken.

— Sergeı Stepanovıch!—dedi Búrkit orynan ushyn túregep.

Ekeýi qushaqtasa amandasty.

— Qashan keldiń ońtústikten?— dedi Gavrılov qushaǵyn jaıyp.

— Bir jetideı bolyp qaldy.

— Sodan beri menimen habarlaspaı jatqanyńa jol bolsyn?— Sergeı Stepanovıch kúldi.— Qalaı baryp qaıttyń? El-jurttyń hali qalaı eken?

Oı, nesin aıtasyz!—dedi Búrkit jaınaı túsip.— Gúl jaınaǵan qazaq dalasy!.. Salynǵan zavod-fabrıkter. Sonaý Qyzylqumǵa deıin sozylǵan jalpaq dalada qaptaǵan mal, qulpyrǵan baý-baqsha.— Búrkit taǵy kúldi,— bir ǵajaby, meniń «Tákejan aýylynyń jigitteri», «Bolat mingen qazaq» sekildi kitaptarym joq bir úı kórmedim. Jazǵanymdy oqıtyn elim baryna tóbem kókke tıgendeı bop qýanyp qaıttym.

Gavrılov jymıa kúldi.

— Al «Aýylym da joq, baýyrym da joq» dep eńiregen kim edi?

Búrkit Sergeı Stepanovıch qaljyńyna aldymen túsinbeı, sál oılana qaldy da, esine baıaǵy óziniń jazǵan óleńi túsip ketip:

— Joq, joq, onymnyń bári qate eken! Aýylym da kóp, baýyrym da kóp eken!— dedi shattana.

Dál osy kezde úıge Olga Pavlovna kirdi. Birine-biri ǵashyq jandaı qarama-qarsy qýana qarap turǵan Búrkit pen Gavrılovty kórip, bu da jymıa ezý tartty.

— Eski dostar kezdesken eken ǵoı,— dedi ol anandaı jerde ún-túnsiz otyrǵan Zýráǵa qarap.— Zýrá, dos bolsań osylardaı bol! Bulardyń dostyǵy orys, qazaq halqynyń buzylmas dostyǵy tárizdi máńgi berik, adal dostyq.

Zýrá qyzyqqandaı osynaý bir ómirdiń san qaterli ótkelinen talas-tartyspen qajymaı ótken eki adamǵa kúlimdeı kóz tastady.

---