InfoHub Logo

...Oqytýshy barlyǵyn da bilýi kerek qoı, ákem-aý, barlyǵyn da

A. P. Chehov

Ańdyp júrgen adamdaı, dál osy bir jaısyz kórinistiń ústinen shyǵarmyn ba...

Qalyńdyǵy bir eli kógildir tórtburyshty áınekke "Ýchıtelskaıa" dep sheber jazylǵan esikti qaǵyp turmyn.

Esiktiń ar jaǵynda áldekimniń dórekileý zekirgen daýsy estiledi.

— Sender kim dep júrsińder meni, haıýandar! Tanytaıyn men senderdiń ák... — deı berdi de, meniń tyqyrymdy estigen bolýy kerek, bir sekýnd kidirip, úzilis jasaǵan soń, sol arynymen: — Da! — dep qalyp edi, qulaǵym shyń ete tústi.

Esiktiń kireberis oń jaǵynda, kitaptar turǵan shkafqa arqasyn bere eki oqýshy tur. Ekeýi de maǵan jalt qarasyp, qaıtadan moıyndary bosap, salbyrap qaldy.

Iá edenge, ıá omyraýlaryndaǵy túımelerine qarap turǵany belgisiz. Al meniń izdep kelgen adamym osylardyń qarsy aldynda tur eken. Pirine minip alǵan. Ashýly reńin sál-pál ózgertken bop, jymıǵansyp:

— O!.. Muqysh! Kelýińmen! — dep, qolyn berip sálemdesti. Oqýshylarmen onyń ońasha otyrǵanyn kórip, shyǵa turaıyn degen ısharat bildirdim.

— Otyr! Otyr! Men qazir... Mynalarmen... Bir mınýt... — dep, tabýretkany usyndy da:

— Túsir, eı, qolyńdy! Múláıimsýin qara malǵunnyń! — dep baryp, saýsaqtaryn ýqalap turǵan oqýshynyń qolyn qaǵyp jiberdi. Jasyqtaý bala eken, kózin syǵymdap- syǵymdap qalyp edi, kóz jasy ytqyp-ytqyp ketti.

— Sabaqta tynysh otyramysyń endi?

— Otyramyn, — dedi oqýshy kepkasymen kózin súrtip.

— Bar, esińde bolsyn! Al sen tur osylaı bedireıip. Óı, jalmaýyz! — dep, eki jaǵynan tozańy shyqqan qaısar balanyń ıyǵynan bir julqyp, buryshqa taqańqyrap qoıdy. Qansha ýaqyt ótkenin ańǵarmaı da qalyppyn. Áıteýir, Áben (onyń aty osylaı edi) qaısar oqýshyǵa shúıile bastaǵanda-aq men ústeldiń ústinde turǵan globýsty ánsheıin aınaldyra berippin. Ábenim álgi oqýshynyń moınynyń uzyndyǵyn, murnynyń kishiligin, Mereke dep qoıylǵan atynyń oǵan laıyqsyz ekenin, aqyry sońynda ákesiniń aýqattylyǵyn, soǵan Merekeniń mastanyp júrgenin aıta kelip:

— Ákeń Asaýbaı anaý, júrgen bir naqurys! Sodan týǵan sen qaıda baram deısiń, — degende Mereke:

— Ákemde sizdiń jumysyńyz joq! — dep, ol eki urtyn bultıtyp, shuǵyl buryldy da, esikti sart etkizip silke tastap, taıdy da otyrdy.

— Asaýbaev! Asaýbaev! — dep Áben umtylǵansha, Mereke quryqtan qutylǵan qashaǵandaı mekteptiń aýlasynan orǵyp shyǵa berdi.

—  Kórdiń be? Qandaı sumpaıy, á? Júzi janbaıdy ǵoı zulymnyń, — dedi Merekeniń qalyp qoıǵan portfelin shkaftyń ústine qoıyp.

Men ne jaýap bererimdi bilmeı, eńsemdi kóterip, túregele berdim.

— Makarenkoniki durys! — dedi Áben, — esinen qalǵysyz etip bir jyǵyńdyrsa, biler edi sonda kimniń kim ekenin!

— Olar panasyz, buzyq qylmystylar ǵoı. Taǵy ol ýaqytyń ózi de...

— Buzyqtyń aty — buzyq "Aıýǵa namaz úıretken — taıaq", taıaq — dep, bir-aq kesti Áben.

Kóp jyldan beri kórmegen qurbymmen kezdespeı jatyp aıtysýdy yńǵaısyz sanadym, úndemedim.

Almatynyń pedınstıtýtyn bitirip ketkennen keıin Ábeńdi kórip otyrǵanym osy. Bir kezdegi arzan matadan unasymdy tigilgen ádemi, ár ýaqytta tap-taza, stýdenttik kospúmdi bul kúnde surǵylt koverkottan olpy-solpy pishile salǵan gımnasterkaǵa aýystyrypty. Belin jalpaqtyǵy tórt eli bylǵary beldikpen qynap tastaǵan. Butynda qabýly, maqtaly shalbar, aıaǵynda qara pıma. Kóktemniń myna shýaq kúninde Ábenniń bulaı kıingeni baıaǵyda, ınternatta, onynshy klasta oqyp júrgendegi qylyqtaryn esime túsirdi.

"Jelim ustashy" dep, eltiriden istelgen keýdeshesin, tipti, jazdyń kúni ústinen tastamaıtyn. Fızkýltýra sabaǵy ótken kúni "jelim ustap qapty" dep qoıdyń maıyn shyjǵyryp otyrǵanyn kóretinbiz. Tym tamaqsaý edi. Aspazshy apaı oǵan "oqpany keń" degen at qoıyp bergen. Saýyq-saıran, ýaqyt bosta shahmat oınaý, kınoǵa barý, bireýmen pikir talastyrý, kórkem ádebıet oqý degenderiń Ábenniń kún tártibine engizilmeıtin.

Qysqasy, aınalasynda bolyp jatqannyń barlyǵyna "qajeti qansha sonyń" dep qaraıtyp. Onysyna jarasa, alań bolmaı, sabaqty jaqsy oqysa... Al Ábenniń oqýǵa da qyry bolmady. Bir kúni tarıh pániniń oqytýshysy Dekabrısterdiń kóterilisi týraly suraǵanda shimirikpesten:

"Dekabrısterdiń kóterilisi 1917-jyly Qyzyl alanda boldy", — degen osy Áben edi.

Sol kúni Áben meni jibermedi, qondyrdy. Túski shaıdy ishkennen keıin uzaq áńgimelestik. Ol maǵan úılengenin, ınstıtýtty 1951-jyly bitire salasymen osy óziniń týǵan aýlyndaǵy on jyldyq mektepte geograf bolyp ornalasqanyn aıtty. Sharýasymen tanystyrdy. Aýqatty turatyny aıtpasa da kórinip tur edi, biraq Áben qara-quradan bastap, qansha taýyq qaz-úıregi bar ekenin sanap shyqty. Memleketten qaryz almaı-aq eńseli, shatyryn qańyltyrmen japqan, tórt bólmeli aǵash úı saldyryp kiripti. Aýlasy keń.

— Jaman emes, eptep tirshilik etip, nan taýyp jep jatyrmyz, — dedi ol ózine ózi rıza bolǵan pishinmen.

— Jákemniń (ákesin aıtady) kolhozdan on myń som alasysy bar. Ol kisi áli malda, jyldaǵy soǵym sol kisiniń moınynda.

Sharýanyń jaıyn áńgimelep otyryp-aq kúndi batyryp alyppyz. Keı bólme jaryq taza bolǵanmen, ishindegi jıhazdar onshama suryn kirgizbeı tur. Edende esikten tórge deıin tóselgen oıýlary tozǵan tekemet. Tórde bólmeniń eki jaq buryshyna ornalasqan eki kereýet tur. Kire beris buryshtaǵy jazý ústeliniń ústinde "Rodına" radıo-qabyldaǵyshy, qalam-sıa, oqý quraldary jáne etpetinen túsken býdılnık. Tórgi qabyrǵaǵa, eki kereýettiń arasyna ustalǵan suryqsyz kestelermen shımaılanyp, qolapaısyz túıilgen uzyn-uzyn shashaqty aq bolatnoıdan jasalǵan kıimjapqyshtyń búıiri shyǵyńqy. Tusynda zamany ótken kónetoz túskıizder. Bir kereýetke gúldi qyzyl shyttan shymyldyq quryp qonyshy, unasymsyz.

Oń jaqtaǵy terezeniń aldynda abajadaı zor sandyq, ústinde kıim tigetin qolmashına.

Bólmege kirip otyrysqannan keıin, Áben ekeýmiz biraz ýaqyt únsiz qaldyq. Shydamym jetpeı:

— Bir-eki mártebe shahmat oınaýǵa jaǵdaıyń qalaı? Shahmatyń bar ma? — dedim.

— Eı, Muqysh-aı, osy sol qurǵyryńa zaýqym shappaı-aq qoıdy, tegi. Jataqhanada da stýdentter talaı ret úgittep úıretip te baqty, biraq eshnárse shyǵara almady. Sońynda ne qasıet baryp túsine almaı-aq qoıdym. Tún jarymyna deıin otyrýshy edi jigitter. Qyrqysyp, qyzyl keńirdek bop qalatyp, naq bir atyn utqyzatyndaı, qajeti qansha sonyń, — dedi de, gımnasterkasynyń tósqaltasynan shúberekke oralǵan birdemeni alyp jatyp, — bes karta deseń, qudaıdyń jóni, — dep kirlegen, biraq tozyǵy jete qoımaǵan kartany aralastyra bastady. Sony ermek ettik...

Ábenniń kelinshegi Nurǵaısha suńǵaq boıly, murny kishileý, qara tory adam eken. Júris-turys qımyly jep-jeńil, aıaǵyna shań ilespeı, tynymsyz kirip-shyǵyp júr. Kıgen kıimi de ózine yp-yqshamdy. Úsh bala tapty deıtin emes. Ábenniń eki ul, bir qyzy bar. Baıqadan arasyna maqta salyp, syryp, juqalaý etip jasalǵan keýdeshesiniń joǵarǵy eki túımesi salynbaǵan, tósiniń eki jaǵy shaǵyn ǵana shyǵyńqy, keýdesheni keıin teýip tur. Aıaǵynda yqshamdy bylǵary etik. Nelikten ekenin kim bilsin, kózi qyrtystanyp, qabaǵy sál túıilip, solǵyndaý qaraıdy, júzi jabyńqy. Bir zatqa rıza emes adamdaı keıisti, aqjarqyn, jaıdary emes, sýyqtaý. Áben baǵanaǵy bir áńgimesinde ózi ınstıtýtty bitirip kelgennen keıin-aq ata-anasynyń: "Jandy-jaqty jerdiń balasy, qaraǵym, qatyn alma, qaıyn al" deıdi qazaq. Bizdiń burynnan kele jatqan sarysúıek jekjattyǵymyz bar, ata-anasymen keliskenbiz, kórgeńdi bala, soǵan úılen", – degen keńesine qarsy bolmaı, onynshy klasty sol jyly bitirgen osy Nurǵaıshaǵa úılengenin aıtqan. Nurǵaısha karta oınap otyrǵan eriniń jotasyna keldi de, tek turǵan qalpymen, ıilmesten jáı ǵana:

— Ac ázir, — dep, qaıta burylyp shyǵyp ketti. Ala bátesten mol istelgen dastarqanmen búrkelgen kólemdi, alasa, dóńgelek ústel daıarlandy. Qol jýyp, asqa otyrdyq.

Iisi muryndy jara, jalpaq aq qalaıy tabaqta býy burqyrap et keldi. Sýyq kúzde soıylǵan jylqynyń sary qazysy ishegine syımaı aqtarylyp jatyr.

— Nıetiń qalys eken, Muqysh. Soǵymnyń eti ada bolmaı turǵan jaqsy ýaqytta kelip qaldyń, al, — dep jalǵyz basty jýan aq bákisin aldyma tastaı berip áıeline burylyp: — Nemene, búgin úıdi jylytpaǵansyńdar ma, ishigimdi ápershi beri, — dedi. Nurǵaısha ishigin ákelip edi, "jaba sal" degendeı ymdap qoıdy.

Meniń sol jaǵymda on altylar shamasyndaǵy inisi et týrap otyryp, barmaqtaı etti kesip alyp, aýzyna endi salyp, shaınaı berip edi:

— Týrasańshy, eı! Nysapsyzyń-aı, kisi jesin de, osy seniń, — dep adyrań ete qap edi, balanyń beti dý etip qyzaryp, shaınaýyn toqtata qoıyp, qysylǵannan yrjań ete tústi. Áben taǵy da bir nárse deýge yńǵaılanǵanda, onyń nazaryn aýdaraıyn degen oımen, álgi balanyń arǵy jaǵynda otyrǵan, on úsh jastaǵy qyz baladan:

— Qaı klasta oqısyń, shyraǵym? — dep surap edim, qyz tómen qarap, úndemeı buǵa berdi. Jaýapty Áben aıtty:

— E, ony qara bassyn... Áli tórtinshide, mısyz! Qyz súmireıgen qalpymen shyǵyp ketti, qaıtyp oralmady. Surarym surap alyp, men de qolaısyz jaǵdaıda qaldym Dastarqan ústindegi mezgilsiz tynyshtyqty qýalaýǵa uıǵardy ma álde kóńilsizdikti sezip, sony seıiltý úshin be, Nurǵaısha orynan lyp etip turyp, ústeldiń ústindegi radıoqabyldaǵyshy burap qalyp edi, qazaqtyń án-bı ansambli qaraqalpaqtyń "Bıbigúlin" naqyshyna keltire shyrqap ala jóneldi.

— Já, já, túsinikti, óshire ǵoı... Ánsámbil... Tym bolmasa, tyńdaýǵa turarlyq nárse bolsa... Eńbek qyp turyp barǵanyńa jarasa, — dedi de, Áben mujyp otyrǵan qabyrǵasyn ústelge tastaı saldy. Án "O...tanǵa" degen jerinen úzilip, Nurǵaısha ornyna otyrdy.

Áben jarty lıtrdiń tyǵynyn ashty da, shólmekterge bólip quıyp, óziniń "mýzykaǵa kózqarasy" týraly áńgimesin bastady.

— Ulardaı shýlatyp osy ánsámbil degendi qaıdan tapqan. "Móldir sý bar, eı", – dep qaqsaıdy da turady qashan bolsa, móldir sý bar ma? Almatynyń bazaryndaǵydaı. Qajeti qansha sonyń, keıde ana bir sımfonıa degeni bar, bal aranyń uıasyndaǵydaı, basy joq aıaǵy joq yzyńdaıdy da turady. Ábenniń sózderine eriksiz myrs etip jiberdim. Taýyp aıtyp otyrmyn dese kerek, ol sózin jalǵastyra berdi.

— Sol qalańda jamandy-jaqsyly tórt jyl ómir ótkizdim ǵoı. Anda-sanda, onda da jigitter bolmaı, eki-úsh jetide bir kınoǵa barǵanym bolmasa, anaý teatryńa qyzyqqan pende emespin. Bir kúni álgi osyndaǵy ákemniń inisiniń Konservatorıada oqıtyn qyzy "Akqý kóli, Akqý kóli" dep shaqyryp bolmaǵan soń, erip baryp masqaram shyqqany bar. Óńsheń bir jalańash áıelder sahnada tyrań-tyrań júgirip, buttaryn soza ma-aý, buralyp maıysa ma-aı! Shyqqannan soń qaryndasyma: "Aqqý kólińe raqmet, janym!" — dedim-aý, sodan qaıtyp operańa basqan emespin. Bilmeımin, halyqtyń sodan qandaı tálim-tárbıe alatynyn.

Bul tusta men Ábenge bir nárse aıtqym-aq kelip edi, biraq ejelden kele jatqan qonaq kádesiniń saltyn saqtadym. Báribir ol meniń aıtqanymdy sol sátte túsine qoıar ma edi....

Tamaqtanyp bolǵannan soń, jatar aldynda, jazý ústelindegi radıoqabyldaǵyshtyń ústinde jatqan syrtynda "Sovet Odaǵy Komýnıstik partıasynyń ýstavy" — degen jazýy bar kishkene qyzyl kitapshany kórip, jazda aýyldan barǵan, Ábenmen birge isteıtin bir joldastan: "Áben partıa qataryna ótem degen edi, saıası daıarlyǵyń nashar dep aýdandyq komıtettiń búrosy qaıtaryp jibershii. Ekinshi ret daıarlanyp júr", — degeni esime túsip:

— Seni partıa qataryna ótkeli júr dep estip edim, Áben, óttiń be? – dedim.

— Eki ret is qyp tyrysyp baǵyp edim, nátıje shyqpady ǵoı sonyńnan. Oǵan da súıenish kerek eken. Birinde daıarlyǵyń nashar eken dep edi, ekinshisinde ýstavyn basynan aıaǵyna deıin jattap barsam da, jolym bolmady. Raıkomnyń úgit-nasıhat bóliminiń meńgerýshisi maqtanshaq birdeme eken, jaýdyrdy kep suraqty, jaýdyrtty kep, qudaıdyń bir joq pálesin suraıdy, "partıamyzdyń gımni – ınternasıonaldyń sóziniń avtory kim? " deı me-aý, "Komýnıser týraly qansha, qandaı romandar oqydyń?" deı me-aý, qoıshy, áıteýir, súrindirdi ǵoı, nesin suraısyń...

Partıanyń aýdandyq komıtetine ishteı rıza boldym, biraq Ábenge:

— Sen oqytýshysyń ári joǵarǵy bilimiń bar, uıattaý bolǵan eken, — dep saldym.

Erteńgi saǵat jetide, Ábenniń daýysynan oıanyp kettim. Aýyzǵy bólmede inisin qyjyryp, dabyrlap júr:

— Ámir! Eı, Ámir! Myna neme ólip qalǵan ba... Tur, eı! Tur! Atty sýǵar! Ana sıyrdyń astyn tazala! Tur! Turyńdar báriń de!

Onyń ámirimen otbasyndaǵy sol kúngi úırenshikti tirshilik bastaldy: Nurǵaısha lypyń qaǵyp erteńgi shaıdy ázirlep júr, qaryndasy tósek-oryndy jınap, edendi sypyrýda, inisi toqjaraý býryl atty qoradan sýǵarýǵa alyp shyqty. Áben ózi esik aldynda sholaq qara tonyn jelbegeı jamylyp, atynyń jemin tazalap otyr.

Minekı, jeti jyl úzilisten keıin kezdesken Áben zamandas.

Aýqatty otbasyn quryp, sonyń aıbyndy ákimi bola bilgen, al aqyl-parasat, oı-sezim she? Ózgermepti.

---