InfoHub Logo

Ejelgi zamandaǵy Qazaq dástúrli mádenıetiniń etıkalyq qundylyqtaryna – bostandyq  jatady. Kez kelgen qazaq bir tún ishinde óz kıiz úıin jınap, otbasymen basqa aýylǵa nemese sheksiz dalaǵa kóship kete alatyn bolǵan. Árıne, bul qazirde turǵyn úıde turyp jatqan qazaqtarǵa kelmeıdi, alaıda, mal baǵyp, shet jaqta  tirshilik etetin otbasylarǵa  óte yńǵaıly. Ózara kómek, qazaqtyń áıgili "asar" salty, búkil aýyl órtenip ketken turǵyn úıdiń nemese jut tabynynan qyrylǵan maldyń ornyna úı salýǵa nemese jańa tabyn jınaýǵa kómektesken. Bul salt áli kúnge jalǵasyn taýyp keledi, úı salý úshin «asar» jasap, kómekke shaqyryp jatady. Jańashalanǵan túrine jaǵdaı tómen otbasylarǵa qarajat jınap, úı alyp berip júrgen birlestik qorlaryn aıtýǵa bolady.Qonaqjaılylyq – shóldi daladaǵy kez kelgen saıahatshynyń  qundylyǵyna baılanysty ádet-ǵuryp. Qudaıy qonaqqa tamaǵyn berip, jolyn kórsetip jiberetin bul qundylyq qazaq halqynyń erekshe mádenıeti dese bolady. Úlkenderge qurmet – belgili bir shekterde urpaqty baılanystyratyn óte jaǵymdy qubylys. Jalpy qazaq halqy dástúrge erekshe mán bergen halyq. Bala týyla sala shildehana, besik toı,  qyrqynan shyǵarý, tusaýkeser, súndet toı sekildi sal-dástúrge negizdelgen jıylystan bastaý alady. Odan keıin aıttyrý,  syrǵa salý, qyz alyp qashý, quda  túsý sekildi toılarǵa zamanǵa saı ózgertýler ense de áli kúnge saqtalyp keledi. Osy jáne basqa da birqatar qundylyqtar búgingi kúnge deıin ózekti bolyp qala beredi. 

Sonymen qatar, qazirgi zamanǵy shyndyqqa sáıkes kelmeıtin qundylyqtar da bar. Mysaly, traıbalızm – birtutas ultty rý boıynsha bólý, rýlyq negizde ártúrli artyqshylyqtar berý, bul, ásirese, memlekettik qyzmette qolaısyz. Árıne, rýdyń jóni bir bólek. Jeti ataǵa deıin qyz alyspaý, bul áli kúnge saqtalǵan. Ol bizdiń dástúrimizdiń tazalyǵy jáne urpaǵymyzdyń  jalǵasynyń kepili desek bolady. Ámeńgerlik – aǵasy dúnıeden ótken soń, jesirin jylatpaý úshin, jetimderdi elge qaratpaý úshin, aǵasynyń áıelin keıingi inisne alyp beretin bolǵan. Bul dástúr qatań saqtalmasa da elimizdiń keıbir jerlerinde kezdesedi. Sebebi bul sol kezeńde de, bul kezeńde de bolatyn jaǵdaılar. 

Qazaqtyń dástúrli qundylyqtarynyń tizimindegi qoǵamdyq sanada saqtalǵandardyń biri "Jeti qazyna". Árıne, bul jylqy – júırik at. Sodan keıin qyraǵy qyran búrkit, qumaı tazy. Kóbisi olardy etnografıalyq prızma arqyly qabyldaıdy jáne olar eskirgen dep sanaıdy. Biraq bul obektiler qazaq dástúrli qoǵamynyń mádenıetinde rýhanı qundylyqtardy aıqyndaıtynyn umytpaıdy. Mysaly, jylqy bul adal dos qana emes, sonymen birge kez kelgen ýaqytta alys qashyqtyqqa saıahattaýǵa taptyrmas kólik, ishseń sýsyn, jeseń tamaq. Qazaqta tazy jaı ǵana ıt emes, ol eshqashan sátsizdikke ushyramaıtyn senimdi, adal, aqyldy dos. Osyndaı tereń fılosofıalyq mazmun "jeti qazynanyń" árbir quramdas bóliginiń artynda tur.

Etnıkalyq mádenıet áli de ulttyq qundylyqtarda kórinedi. Álem jahandanǵan saıyn, ıaǵnı adamdardyń álem boıynsha erkin qozǵalýy jáne aqparattyń erkin aǵymy, moraldyq-etıkalyq qundylyqtardy biriktirip, jalpy adamzattyq qundylyqtarǵa aınaladyrady. Bul bizdiń, qazaq halqynyń mádenıetiniń sol zamannan bar ekendigiń aınasy. Dástúrdiń saqtalýy, onyń osy kúndegi jalǵasy, ol bizdiń tarıhymyzdyń óshpegeni dep bilemin. Al tarıhy bar el, bolashaǵy men búgini bar memleket.

Akerke Muqanǵalı

---