InfoHub Logo

Otbasy — tárbıeniń basty tiregi jáne negizgi kózi. Bala alǵashqy tárbıe sabaqtaryn adamnyń adamgershiligi men izgiligine tárbıeleý prosesiniń negizi qalyptasatyn otbasynda alady. Urpaqtan urpaqqa beriletin dástúrler men joǵary ıdealdar dál osy otbasynda egiledi jáne qalyptasady. Adamdar arasyndaǵy ózara túsinistikke aparatyn aınalasyndaǵylarǵa degen súıispenshilik pen qurmet dástúrleri de tek salaýatty otbasynda qalyptasady. Otbasylyq tárbıe tulǵanyń ósýi men damýyna eleýli yqpal etetindikten, ony zertteý áleýmettik, psıhologıalyq jáne pedagogıkalyq zertteýlerde erekshe oryn alady. R. N. Nurǵalıevtiń fılosofıalyq sózdiginde «Otbasy» uǵymyna mynadaı anyqtama beriledi: «Otbasy — áleýmettik birlestiktiń túri, erli-zaıyptylar men týystyq baılanystar odaǵy, onda erler men áıelder, ata-analar men balalar, aǵa-iniler men apa-sińliler jáne birlesken sharýashylyq júrgizetin basqa da qan týystary birge jumys isteıdi»  J. Qoıanbaevtyń kózqarasy boıynsha, «Otbasy — nekemen nemese qan túıisýmen baılanysty (ata-analar, balalar jáne t. b.) birge turatyn týystar toby». Otbasy bala úshin ómir jolyn ashatyn ujym bolyp tabylady, ol arqyly bala qorshaǵan álemniń shyndyǵyn kóredi jáne ondaǵy ómir súrýden alǵashqy áserlerin alady. Qazaq otbasyndaǵy tárbıe belgili bir erejelerge súıendi, olardy bylaısha sıpattaýǵa bolady: Úlkendi qurmetteý týraly ereje. Qazaq halqynyń eń qasterli adamdary atalary men ájeleri boldy. «Qarttar bar úı dańq pen baılyqqa toly» dep, olarǵa erekshe qurmet kórsetildi. Qarttar men jastar balalary bar týystarymen qarym-qatynas jasaý prosesinde óz mindetteriniń mánin ıgeredi jáne túsinedi. Mundaı qatynastar eń aldymen «ózara qurmetteý» uǵymymen aıqyndalady. Týysqandar arasyndaǵy úlgili qarym-qatynastar úlkenderdiń jáne kishilerdiń ózara syılastyǵy, uqyptylyǵy, kishipeıildiligi, qyraǵylyǵy, adaldyǵy, adaldyǵy jáne shynaıylyǵy negizinde qurylady. Jas urpaqtyń oılaýy men mineziniń qalyptasýy olardy qorshaǵan ortadan alǵan tárbıemen jáne mysaldarmen tikeleı baılanysty. Sondyqtan ejelgi zamannan bastap aǵa jáne kishi aǵaıyndar men apa-sińliler arasyndaǵy qarym-qatynasta beıbit qarym-qatynas, kelisim, yqylas pen júrektilik ýaǵyzdaldy. Dastarhannyń artynda birinshi taǵamdy otyrǵan erlerdiń eń úlkeni tatady. Eger otyrǵandardyń arasynda eresek erler bolmasa, onda úlken áıel bastaıdy. Sodan keıin ǵana jastar tamaqqa kirise alady. Eresekter (qarttar) men balalar arasyndaǵy qarym-qatynastyń taǵy bir mańyzdy ereksheligi retinde jastardyń qyzmet kórsetýge, úlkenderge kómektesýge únemi daıyndyǵyn ataýǵa bolady. Eger ata-analar qart bolsa, olarǵa qamqorlyq jasaý balalardyń tikeleı mindeti bolyp tabylady jáne olarǵa, ıaǵnı ata-analarǵa barynsha qurmet pen qurmet kórsetildi. Qazaq otbasynda balaǵa qandaı tárbıe beresiń, qartaıǵanda osyndaı qurmetke ıe bolasyń degen uǵym qalyptasty. Halyq arasynda bul jóninde «Ne egesiń, sony joıasyń», «Jas kezińde eńbek etseń, qartaıǵanda jemis alasyń», jáne de bul maqal-mátelder qazaqstandyq ǵalymdardyń eńbekterinde keńinen kórinis tapty.

Úlkenderdi qurmetteý jáne tyńdaý dástúri de sálemdesý etıketin qamtıdy, óıtkeni qazaqtarda qurmetpen qaraý sátinde bastaldy. Sondyqtan halyq balalyq shaǵynan bastap sypaıy, qurmetpen sálemdesý dástúrin qalyptastyrady. Óz kezeginde aqsaqalmen kezdesken kezde nemese basqa aýyldarǵa barǵan kezde osyndaı sálemdesý jas jigittiń tárbıeliligin kórsetti.

Qazaqtarda úlkenderdiń jolyn kesip ótýge bolmaıdy, bul qurmetsiz qarym-qatynastyń belgisi. Budan basqa, áıelder jasyna qaramastan erkek jynysty ókilderge jol bermeýge tyrysady. Mundaı qarym-qatynasqa balalardy erte jastan bastap oqytady.

Sálemdesýdiń máni — birinshi kezekte adamnyń jaǵdaıyn bilýge, onyń bolmysyn anyqtaýǵa, oǵan óz sezimderi men tilekterin bildirýge, bir-birinen densaýlyq pen kóńil-kúı týraly suraýǵa, suhbattasýshynyń ózin qalaı sezinetinin bilýge, onyń ómir súrýine qýanýǵa jáne óziniń shynaıy tilekterin bildirýge degen yqylas.

Bizde, amandasýshylar tanys-bilgenine qaramastan, birinshi bolyp kishisi quptaıdy. Biz, óz kezeginde, ulttyq rýhymyz ben salt-dástúrimizdi qoldaı otyryp, halyq bastaýlaryna qaıta orala otyryp, úıde, balabaqshada, orta jáne joǵary oqý oryndarynda úlken kishilerge sálemdesý dástúrin qaıta jańǵyrtýymyz kerek.

Qazaq halqynyń baıqaýshylyǵy óte jaqsy damyǵan. Bala tárbıesindegi maqal-mátelderdi, sózderdi, ánder men senimderdi paıdalaný kezinde sózderdiń tikeleı maǵynasy ǵana emes, sonymen qatar olardyń baqylaýshylyqty tárbıeleýge baǵyttalǵan qasıetti maǵynasy da eskerildi.

Otbasylyq tárbıeniń dinmen baılanysy týraly ereje. Qazaq halqy balalarda halyqtyq dástúrlerdiń negizinde jatqan ar-ojdan uǵymyn tárbıelep, qazaqtardyń tynys-tirshiligi prosesinde qalyptasqan. Olar kez kelgen qyzmetke óte salmaqty, olardyń barlyq áreketteri Allahtyń baqylaýynda ekendigine senimdi boldy. Eshkim eshteńe kórmegen, estimegen kúnniń ózinde de ar-ojdannyń tazalyǵy joldan shyǵyp ketýge múmkindik bermedi. Sol sebepti esikke qulyp ilmedi, kúzet qoımady. Táńirbergenge tákappar bolyp, árkim óz ar-ojdanynyń aldynda jaýap berdi, árkim Allahtyń uıqysyz kózi astynda ekenin bildi.

Birneshe urpaq bir otbasymen ómir súrgen kezde aǵa býyn nemereleriniń ómirine tikeleı qatysty, ıaǵnı jas otbasylar balalardy tárbıeleýde jáne otbasylyq ómirdi uıymdastyrýda qoldaý men tálimgerlikke ıe boldy. Osylaısha otbasylyq tárbıe dástúri urpaqtan-urpaqqa berildi. Halyq arasynda «Qarttar bar jerde baılyq bar» dep aıtylady, sebebi bolashaq urpaqty oqytýdy uıymdastyrý barysynda solarǵa qulaq asqan, jas otbasylarǵa bala kútimi boıynsha dástúrler men talaptardy úıretken. Jastar barlyq otbasylardan bólek ómir súrýge tolyq daıyn bolǵan soń, olardy eresek ómirge shyǵaratyn.

Qazaq otbasyndaǵy tárbıe ádisteri men quraldary. «Qaıyrymdy sóz — istiń jartysy», biraq ata-analar men tárbıeshilerdiń mindeti balada kishipeıildilik, sypaıylyq pen sypaıylyq qalyptastyrý bolyp tabylady.

Sondyqtan balany qandaı da bir áreketterdi jasaýdan saqtandyra otyryp, mundaı tyıym salýdyń sebepterin túsindirý qajet, bul mundaı árekettiń qaıtadan jasalýynyń aldyn alýǵa múmkindik beredi jáne ony izgi ister jolyna burýǵa májbúrleıdi. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda, jasalǵan teris qylyqtardyń mánin túsinbeı, bala olardy umytyp, taǵy da osyndaı is jasaıdy.

Sondyqtan biz otbasylyq tárbıege qatysty keıbir tyıymdar men tálimgerlerdiń mánin túsindirý durys bolady dep sheshtik. Bul jerde tyıym salýdyń ózi ǵana emes, onyń máni, sondaı-aq tárbıelik máni kórsetiledi. Mysaly, úlkenniń jolyn kesip ótpeýge tyıym salýdyń eki sebebi bar: birinshiden, úlkenniń jolyn kesip ótý tárbıesizdik pen eskermeýshiliktiń belgisi bolyp tabylady, óıtkeni úlkendi jiberip alý - bul oǵan qurmet kórsetýdi bildiredi. Sondyqtan bul sózder birinshi kezekte úlkenderge qurmet kórsetý úshin aıtylady. Ekinshiden, úlkenniń jolyn kesip ótý — bul onyń osy joldaǵy sátin alyp ketý degen sóz. Sondyqtan ol óziniń narazylyǵyn bildire otyryp, kishkentaıynyń mundaı teris qylyǵyna renjip, qatty alańdaýy múmkin. Al úlkenderdiń batasyn alý jastar úshin óte mańyzdy ról atqardy. Sondyqtan mundaı qylyq nátıjesinde eki jaqtyń da sátsizdikterine ákep soqtyrýy múmkin.

Taǵy bir tyıym qolyna súıenbeý boldy. Bul esepsiz dep sanaldy, al jaqynynyń ólimine baılanysty adam qolyna súıenip jylap jiberdi. Sondyqtan bul jaman belgige aınaldy. Qazaqtarda «ıgi sóz — sáttiliktiń jartysy» degen sóz bar. Sondyqtan keıbir áreketter teris dep sıpattaldy, sebebi olar sátsizdikterge ákeldi, sonyń saldarynan olarǵa tyıym salyndy.

Osylaısha eresekter jastardyń ómir jolyn baqylap, odan durys, ejelgi dástúr negizinde qalyptasqan minez-qulyqty talap etti.

Betterińdi jappa, jaman bolady. Bárimiz de bilemiz, beti ádette ólgen adamǵa jabylady, sondyqtan bul — jaman belgi. Eger siz úıge kirip, jabyq júzdi jatqan adamdy kórseńiz, siz kem degende úreılenesiz, dabyl qaǵyp qalasyz. Bul kúlkili bolyp kórinedi, jaısyzdyq týdyrady. Sondyqtan túsinetin adam jatyp ne uıyqtap jatqan adamnyń betin jappaıdy. Ekinshiden, jabyq júzben uıyqtaý yńǵaısyz, qalypty tynys alýǵa kedergi keltiredi. Sondyqtan bul da balalardyń durys ómir salty men gıgıenasyn tárbıeleý bolyp tabylady.

Aqqýlardy atpa. Aqqý qasıetti qus ǵoı. Eger adam aqqýdy óltirse, ol qudaıǵa qurbandyq shalyp, mindetti túrde kináni óteýge tıis edi. Eger qurbandyq shalmasa, qasiretke tap bolýǵa bolatyn edi. Sonymen birge aqqý mahabbattyń sımvoly boldy, óıtkeni bul qus jalǵyz ómir súre almaıdy. Aqqýlardy atý jaman belgi bolyp tabylady dep esepteı otyryp, biz óskeleń urpaqta sulýlyqqa degen súıispenshilikti, tabıǵattyń qundylyǵyn túsinýdi, ony saqtaý men saqtaý nıetin tárbıeleımiz.

Qazaqstandyq ǵalym G. A. Aqpanbek «barlyq belgilerdiń ǵylymı negizi bar» degen qorytyndy jasap, ony ǵylymı ádistermen dáleldeıdi. Mysaly, eń qurmetti adamdardyń jaqsylyqtary bizge aýyssyn degen sózdi eske alaıyq. «Ol sıaqty bolsyn!» dep úkim shyǵara otyryp, adamdar sábıdi batyrlar, bı nemese qasıetti adamdar otyrǵan jerge az ýaqyt salyp qoıdy. Áýlıe adamdar men danyshpandardyń izimen júrýge tyrysty. Eger ómir jolynda óte jaman adam kezdesse, onda «Odan alys bol», «Onyń izine túspe» dep aıtqan. Buǵan qandaı negiz bar? Bul tyıym salýlardy buzý nemese belgilerge senbeý adam ómirine qalaı áser etýi múmkin? Muny halyq qaıdan biledi? Osy máselelerdiń barlyǵyna ǵylymı negizdeme beriledi [9].

Qazaq halqynyń otbasy qatynastarynyń dástúrleri men mádenıeti olardyń quqyqtary men mindetterimen tikeleı baılanysta qurylady, olar halyqta bolatyn túrli maqal-mátelderdi aıqyn anyqtaıdy. Olar ata-analardyń otbasy aldyndaǵy, tárbıe prosesi aldyndaǵy mindetterine, olardyń ózara qarym-qatynasyna qatysty. Mysaly, «Erkekke unaıtyn áıel, halyqqa da unaıdy» degen maqal: áıeldiń eń jaqsysyn otbasynda alady, al «Áıelden alys bol, úsh kún buryn oılanbaıtyn jáne erkekten, úsh jylǵa oılanbaıtyn» degen sózderden keıin erlerden óz otbasyn mindetti túrde qamtamasyz etýdi talap al «úsh kúndik merzim» áıelder úshin taıaý kúnderi barlyq qajetti jaǵdaıdy uıymdastyrýdy bildiredi. Otbasyndaǵy er adamnyń bedeli kóbinese onyń aqylymen jáne tabysymen qamtamasyz etiledi, ıaǵnı er adam otbasynyń suranystaryn qanshalyqty tolyq qanaǵattandyrady, onyń jaǵdaıy sonshalyqty joǵary. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda onyń bedeli tómendeıdi. Qazaq danalyǵy «Áıel erkekke qaraıdy, al er adam edenge qaraıdy» degen oqıǵany da eskergen. «Edenge qarap» qalmas úshin er adam bárin úsh jylǵa oılastyryp, óz mindetterin umytpaýy kerek.

Otbasyndaǵy er adamnyń bedelin saqtaý áıelmen de baılanysty. İsterdegi ózara túsinistik pen ózara kómek jaqsy áıelge óz erkegin túzetýge múmkindik beredi. Sol sebepti «Áıel - úıdiń áshekeıi, er adam - dalanyń áshekeıi» deıdi, al er adam dalaǵa qazyp alý úshin ketip bara jatqanda, al áıel adam oljany durys basqarady.  

«Aqyldy erkek halyqpen, aqyldy áıeli erkekpen keńesedi». Kórip otyrǵanymyzdaı, otbasylyq isterde áıeldiń kúıeýimen árdaıym keńesýi kerek, onda otbasynda tártip pen izgi qarym-qatynas bolady.

Balalardyń bir ata-anasy bolǵanyna qaramastan, otbasylyq tárbıede balalardyń mineziniń qalyptasýyndaǵy aıyrmashylyqty baıqaýǵa bolady, bul olardyń erekshelikterimen baılanysty: «Janýardyń syrtyndaǵy, al adamnyń ishindegi úlkendigi», ıaǵnı ártúrli faktorlarǵa baılanysty uqsas balalar múldem ártúrli qalyptasady. Budan basqa, «Jamandyqtan jaqsylyq týǵanyna qýanba, jaqsylyqtan jamandyq týǵanyna ókinbe. Shyn máninde olardy báribir óz negizine tartady» degen sózi balanyń minezi nemese minez-qulqy jaǵynan ata-anasynyń jalǵasy bolatynyn kórsetedi. Qazaqtarda bolatyn mundaı erejeler halyqtyń ishki faktorlardyń biri — tuqym qýalaýshylyqtyń balanyń qalyptasýy men ómirine áserin jaqsy túsingenin kórsetedi. Mundaı dúnıetanym balanyń qalyptasýyndaǵy perzenttik qasıetterdiń mańyzdylyǵyn sıpattaıdy, «Ádemi kórgennen góri, ádepti qaraǵan durys».

Sonymen qatar, balalardyń qalyptasýyndaǵy aıyrmashylyqqa taǵy bir faktor — qorshaǵan orta men orta áser etedi, «Jamandyqtan jaqsy týady, senbeısiń; al keıde jaqsylyqtan sondaı jaman týady, tipti jumyrtqanyń da qajeti joq».

Tárbıeleý balany qalyptastyrýda erekshe ról atqarady. Tárbıeniń nátıjesi — «Jaqsy muǵalimniń qaǵıdattary men qaǵıdalary jaqsy» dep aıtylatyn adamdardyń kúsh-jigeriniń nátıjesi. Sen kimnen úırendiń? Sen ne úırendiń? Osyndaı suraqtarǵa jaýap retinde bala tárbıesine baǵa berip, tıisti qorytyndy jasady. Qazaqtarda «eskergishtiktiń joqtyǵy» jáne «nadandyq» sıaqty sıpattamalar balaǵa, adamǵa degen kózqarasyna qatty áser etetin eń teris tujyrymdardyń biri boldy.

Halyqta «Eger úlken aǵasy bolsa — tirek bar, eger kishi aǵasy bolsa — ońaı tynys alady», «Úlkeni sóılese — kishisi kedergi keltirmeıdi, al úlken sińlisi — kishkentaı bolsa», «Kishisi aǵasyna qarap ósedi, al qaryndasy — qaryndasyna qaraıdy» dep beker aıtylmaıdy. Týysqandar arasyndaǵy úlgili qarym-qatynastar úlkenderdiń jáne kishilerdiń ózara syılastyǵy, uqyptylyǵy, kishipeıildiligi, qyraǵylyǵy, adaldyǵy, adaldyǵy jáne shynaıylyǵy negizinde qurylady. Jas urpaqtyń oılaýy men mineziniń qalyptasýy olardy qorshaǵan ortadan alǵan tárbıemen jáne mysaldarmen tikeleı baılanysty. Sondyqtan ejelgi zamannan bastap aǵa jáne kishi aǵaıyndar men apa-sińliler arasynda beıbit qarym-qatynas, kelisim, yqylas pen júrektilik ýaǵyzdaldy.

Osylaısha, kez kelgen jaǵdaıda qazaq otbasy óz zamanynyń azamatyn baladan qalyptastyrǵan tárbıeleý ınstıtýty bolyp qala berdi.

Janatbekova Marjan

---